OT TURKUMINING TA’RIFI, LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI, MA’NOLI TURLARI

Yuklangan vaqt

2024-06-04

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

48,0 KB


Ilmiybaza.uz OT TURKUMINING TA’RIFI, LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI, MA’NOLI TURLARI Reja: 1. Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari. 2. Otningma’-no turlari.Atoqli otlarning turlari. 3. Turdosh otlarning turlari. 4. Ot turkumining son kategoriyasi. 5. Son kategoriyasi haqida. 6. Mantiqiy son va grammatik son haqida. 7. Son kategoriyasining ikki shakli. Ilmiybaza.uz OT TURKUMINING TA’RIFI, LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI, MA’NOLI TURLARI Reja: 1. Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari. 2. Otningma’-no turlari.Atoqli otlarning turlari. 3. Turdosh otlarning turlari. 4. Ot turkumining son kategoriyasi. 5. Son kategoriyasi haqida. 6. Mantiqiy son va grammatik son haqida. 7. Son kategoriyasining ikki shakli. Ilmiybaza.uz Ot va uning leksik-garmmatik xususiyatlari Predmetning nomini (keng ma’nolida) bildiruvchi mustaqil so‘z turkumiga ot deyladi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kim? Nima? Kimlar? Nimalar? so‘rog‘laridan biriga javob berad: Yer, quyidagi leksik-semantik xususiyati: Keng ma’nolida predmet ma’nolisini ifoda etish otning leksik xususiyatidir. Predmet ma’nolisini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabilar), yer va osmonga, kundalik turmushga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog‘, tosh, daryo, tuz, non, choynak, qoshiq kabilar), o‘simliklarning nomi (paxta, sholi, jo‘xori, beda kabi), voqea-hodisalarning nomi (to‘y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash) o‘rin vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik), atab qo‘yilgan shaxs va predmetlarning nomi (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O‘qituvchi» nashriyot kabi) ifoda etadi. Shunga ko‘ra otlar ma’noli jihatdan 2 turga bo‘linadi: atoqli va turdosh otlar. Samarqand, Akmal. “Qora ko‘zlar” (roman), “Fan” (nashriyoti) – atoqli otlar. Kitob, daftar, kulgi, tinchlik, turdosh otlar. Otning morfologik xususiyatlari: 1) Ot son kategoriyasiga ega, ya'ni predmet anglatuvchi so‘zlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanadi. 2) Ot egalik kategoriyasiga ega, ya'ni predmetning (keng ma’nolida predmetlik tushunchasi: shaxs voqea-hodisa va b) uch shaxsdan biriga taaluqligini, qarashliligini, mansubligini bildiradi: menning daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi 3) Ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nolisiga ega bo‘lib, kelishik qo‘shimchalari otning otga yoki otning fe'lga tobeligini ifodalaydi: bosh kelshik – kitob, qaratgich kelishik – kitobning, tushum kelishigi – kitobni, jo‘nalish kelishigi – kitobga, o‘rin-payt kelishigi – kitobda, chiqish kelishigi – kitobdan. (Zulfiyaning kitobi, kitobni sevadi) kabi. Ilmiybaza.uz Ot va uning leksik-garmmatik xususiyatlari Predmetning nomini (keng ma’nolida) bildiruvchi mustaqil so‘z turkumiga ot deyladi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kim? Nima? Kimlar? Nimalar? so‘rog‘laridan biriga javob berad: Yer, quyidagi leksik-semantik xususiyati: Keng ma’nolida predmet ma’nolisini ifoda etish otning leksik xususiyatidir. Predmet ma’nolisini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabilar), yer va osmonga, kundalik turmushga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog‘, tosh, daryo, tuz, non, choynak, qoshiq kabilar), o‘simliklarning nomi (paxta, sholi, jo‘xori, beda kabi), voqea-hodisalarning nomi (to‘y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash) o‘rin vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik), atab qo‘yilgan shaxs va predmetlarning nomi (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O‘qituvchi» nashriyot kabi) ifoda etadi. Shunga ko‘ra otlar ma’noli jihatdan 2 turga bo‘linadi: atoqli va turdosh otlar. Samarqand, Akmal. “Qora ko‘zlar” (roman), “Fan” (nashriyoti) – atoqli otlar. Kitob, daftar, kulgi, tinchlik, turdosh otlar. Otning morfologik xususiyatlari: 1) Ot son kategoriyasiga ega, ya'ni predmet anglatuvchi so‘zlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanadi. 2) Ot egalik kategoriyasiga ega, ya'ni predmetning (keng ma’nolida predmetlik tushunchasi: shaxs voqea-hodisa va b) uch shaxsdan biriga taaluqligini, qarashliligini, mansubligini bildiradi: menning daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi 3) Ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nolisiga ega bo‘lib, kelishik qo‘shimchalari otning otga yoki otning fe'lga tobeligini ifodalaydi: bosh kelshik – kitob, qaratgich kelishik – kitobning, tushum kelishigi – kitobni, jo‘nalish kelishigi – kitobga, o‘rin-payt kelishigi – kitobda, chiqish kelishigi – kitobdan. (Zulfiyaning kitobi, kitobni sevadi) kabi. Ilmiybaza.uz 4) Ot so‘z yasalish xususiyatlariga ega. Ot va so‘z turkumi faol so‘z yasalish usullari morfologik, sintaktik; shuningdek faqat ot so‘z turkumini yasaydigan abbrevasiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, quvonch (morfologik usul bilan); belbog‘, ko‘zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviasiya usuli bilan) 5) Otlarda modal forma yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’noli otning leksik ma’nolisiga kichraytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq kabi qo‘shimcha ma’nolilarni qo‘shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo‘zichoq, bo‘taloq, bolagina, Karimjon, Ra'noxon, un-pun, non-pon kabi. Ot quyidagi sintaktik xussuiyatlarga ega: 1) ot ot bilan bog‘lanadi. Bosh va qaratgich kelishigidagi otlar ana shunday xususiyatga ega: 2) ot fe'l bilan bog‘lanadi. Tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi- dagi otlar fe'l bilan bog‘lanadi: xatni o‘qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan kabi; 3) ot ba'zan sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog‘lanadi: osmon tiniq, uylar ko‘p, maqsadim shu kabi 4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda ega, kesim, sifatlovchi kabi gap bo‘laklari vazifasida; undalma, nomenativ gap bo‘lib keladi. Masalan: O‘zbekiston-kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o‘zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). Seni ulug‘- layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog‘idan bosh ko‘tardi. (P.Q.) 6) Qaratgich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi; Sen Pushkinning sevgan malagi (A.O.) 7) Tushum, jo‘nalish, o‘rin-prayt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to‘ldiruvchi, hol, ba'zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi. (S.A.) Bog‘chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi. (O) Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda (Maqol) 1.Otning ma’noli turlari. Ilmiybaza.uz 4) Ot so‘z yasalish xususiyatlariga ega. Ot va so‘z turkumi faol so‘z yasalish usullari morfologik, sintaktik; shuningdek faqat ot so‘z turkumini yasaydigan abbrevasiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, quvonch (morfologik usul bilan); belbog‘, ko‘zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviasiya usuli bilan) 5) Otlarda modal forma yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’noli otning leksik ma’nolisiga kichraytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq kabi qo‘shimcha ma’nolilarni qo‘shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo‘zichoq, bo‘taloq, bolagina, Karimjon, Ra'noxon, un-pun, non-pon kabi. Ot quyidagi sintaktik xussuiyatlarga ega: 1) ot ot bilan bog‘lanadi. Bosh va qaratgich kelishigidagi otlar ana shunday xususiyatga ega: 2) ot fe'l bilan bog‘lanadi. Tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi- dagi otlar fe'l bilan bog‘lanadi: xatni o‘qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan kabi; 3) ot ba'zan sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog‘lanadi: osmon tiniq, uylar ko‘p, maqsadim shu kabi 4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda ega, kesim, sifatlovchi kabi gap bo‘laklari vazifasida; undalma, nomenativ gap bo‘lib keladi. Masalan: O‘zbekiston-kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o‘zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). Seni ulug‘- layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog‘idan bosh ko‘tardi. (P.Q.) 6) Qaratgich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi; Sen Pushkinning sevgan malagi (A.O.) 7) Tushum, jo‘nalish, o‘rin-prayt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to‘ldiruvchi, hol, ba'zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi. (S.A.) Bog‘chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi. (O) Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda (Maqol) 1.Otning ma’noli turlari. Ilmiybaza.uz Otlar ma’noli jihatdan ikki turga bo‘linadi: turdosh otlar va atoqli otlar: Turdosh otlar. Bir turdagi predmetlarning, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, kulgi, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli otlarga qaraganlar ko‘p miqdorni tashkil qiladi. Turdosh otlar kichik harf bilan yoziladi. Atoqli otlar. Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardan birini ayirib ko‘rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo‘yilgan nomlarni ifodalaydi. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi: 1. Kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O‘ktam, O‘tkir, Maxmudjon, Axmedov. 2. Yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg‘un, Muqimiy, Furqat. 3. Uy havonlariga atab qo‘yilgan nomlar: Lopar, To‘rtko‘z, Mosh. 4. Planeta, yulduz va sayyoralarning nomlari: Yer, Zuhar, Yetti qaroqchi, Mirrix. 5. Geografik nomlar (shahar, qishloq, tog‘, daryo, ko‘l, cho‘l, qit'a nomlari): Toshkent, Marg‘ilon, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiyo. 6. Oliy Davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Oliy Kengashi 7. Ilmiy muassasalar, oliy o‘quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, O‘rta Osiyo Ipakchilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent davlat pedagogik universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki 8. Yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O‘zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo‘mondon. 9. Turli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy sanalar, voqealar nomi: Ulug‘ Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani. 10. Fabrika, zavod, jamoa xo‘jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal, nomlari: «Sharq yulduzi» xo‘jaligi, «Qutlug‘ qon» romani, «Ma'rifat» gazetasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Guliston» jurnali Atoqli otlar ko‘plikda qo‘llanilmaydi. Ilmiybaza.uz Otlar ma’noli jihatdan ikki turga bo‘linadi: turdosh otlar va atoqli otlar: Turdosh otlar. Bir turdagi predmetlarning, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, kulgi, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli otlarga qaraganlar ko‘p miqdorni tashkil qiladi. Turdosh otlar kichik harf bilan yoziladi. Atoqli otlar. Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardan birini ayirib ko‘rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo‘yilgan nomlarni ifodalaydi. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi: 1. Kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O‘ktam, O‘tkir, Maxmudjon, Axmedov. 2. Yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg‘un, Muqimiy, Furqat. 3. Uy havonlariga atab qo‘yilgan nomlar: Lopar, To‘rtko‘z, Mosh. 4. Planeta, yulduz va sayyoralarning nomlari: Yer, Zuhar, Yetti qaroqchi, Mirrix. 5. Geografik nomlar (shahar, qishloq, tog‘, daryo, ko‘l, cho‘l, qit'a nomlari): Toshkent, Marg‘ilon, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiyo. 6. Oliy Davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Oliy Kengashi 7. Ilmiy muassasalar, oliy o‘quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, O‘rta Osiyo Ipakchilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent davlat pedagogik universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki 8. Yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O‘zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo‘mondon. 9. Turli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy sanalar, voqealar nomi: Ulug‘ Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani. 10. Fabrika, zavod, jamoa xo‘jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal, nomlari: «Sharq yulduzi» xo‘jaligi, «Qutlug‘ qon» romani, «Ma'rifat» gazetasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Guliston» jurnali Atoqli otlar ko‘plikda qo‘llanilmaydi. Ilmiybaza.uz Turdosh otlarning turlari. Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko‘ra aniq (konkret) va mavhum (abstrakt) otlarga bo‘linadi. Aniq otlar bevosita predmetni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. Aniq otlar ifoda etgan predmetni donalab sanash mumkin: ikkita uy, o‘nta shahar, beshta talaba kabi. Shuningdek, ko‘plik ma’nolisini -lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi. Mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum, tushunchani ifodalaydi: yaxshilik, baxt, sog‘inch, yog‘ingarchilik va boshqalar. Mavhum otlar donalab sanalmaydi va -lar qo‘shimchasi vositasida ko‘plik ma’nolisi ifodalamaydi. Turdosh otlar shuningdek, birlik shaklda yakka bir predmetni ifoda etadi. Turdosh otlar shu xususiyatga ko‘ra yakka va jamlovchi otlarga bo‘linadi. Yakka otlar birlik shakldagi predmetlardan bittasini yakkalab, ajratib ko‘rsatadi: stol, kitob, qalam, uy chamadon. Grammatik jihatdan -lar ko‘plik qo‘shimchasini olib, ko‘plik ma’nolisini ifoda eta oladi. Jamlovchi otlar birlik shakldagi bir xil predmet otlarning to‘dasini, jamini anglatadi: xalq, armiya, gala, to‘da, poda, ozchilik, ko‘pchilik. Demak, jamlovchi otlar grammatik jihatdan birlik shaklda bo‘lsa ham, ma’noli jihatdan ko‘plikni ifodalaydi. Nazorat uchun savollar: 1. Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari haqida gapiring. 2. Otning ma’noli turlari nechta? 3. Atoqli otlar deb nimaga aytiladi? 4. Turdosh otlar deb nimaga aytiladi? 5. Ot turkumining son kategoriyasi? 6. Son kategoriyasi haqida gapiring. 7. Mantiqiy son va grammatik son farqi nimada? 8. Son kategoriyasining ikki shakli mavjud ular qaysilar? Ilmiybaza.uz Turdosh otlarning turlari. Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko‘ra aniq (konkret) va mavhum (abstrakt) otlarga bo‘linadi. Aniq otlar bevosita predmetni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. Aniq otlar ifoda etgan predmetni donalab sanash mumkin: ikkita uy, o‘nta shahar, beshta talaba kabi. Shuningdek, ko‘plik ma’nolisini -lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi. Mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum, tushunchani ifodalaydi: yaxshilik, baxt, sog‘inch, yog‘ingarchilik va boshqalar. Mavhum otlar donalab sanalmaydi va -lar qo‘shimchasi vositasida ko‘plik ma’nolisi ifodalamaydi. Turdosh otlar shuningdek, birlik shaklda yakka bir predmetni ifoda etadi. Turdosh otlar shu xususiyatga ko‘ra yakka va jamlovchi otlarga bo‘linadi. Yakka otlar birlik shakldagi predmetlardan bittasini yakkalab, ajratib ko‘rsatadi: stol, kitob, qalam, uy chamadon. Grammatik jihatdan -lar ko‘plik qo‘shimchasini olib, ko‘plik ma’nolisini ifoda eta oladi. Jamlovchi otlar birlik shakldagi bir xil predmet otlarning to‘dasini, jamini anglatadi: xalq, armiya, gala, to‘da, poda, ozchilik, ko‘pchilik. Demak, jamlovchi otlar grammatik jihatdan birlik shaklda bo‘lsa ham, ma’noli jihatdan ko‘plikni ifodalaydi. Nazorat uchun savollar: 1. Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari haqida gapiring. 2. Otning ma’noli turlari nechta? 3. Atoqli otlar deb nimaga aytiladi? 4. Turdosh otlar deb nimaga aytiladi? 5. Ot turkumining son kategoriyasi? 6. Son kategoriyasi haqida gapiring. 7. Mantiqiy son va grammatik son farqi nimada? 8. Son kategoriyasining ikki shakli mavjud ular qaysilar?