Ilmiybaza.uz OTA-ONA - BOLA MUNOSABATLARI PSIXOLOGIYASI, OILA DIAGNOSTIKASI VA KONSULTATSIYASI XUSUSIYATLARI Reja 1.Ota-ona - bola” munosabatlari tizimi 2. Reproduktiv xulq psixologiyasi 3.Oila diagnostikasi vazifalari. 4. «Turmushga chiqishga tayyormisiz?» testi Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Oila va nikohning paydo bo`lishi, Ota-ona bola munosabatlar. Oila va nikohning paydo bo`lishiga sababchi omillardan biri, ayniqsa, bizning sharoitimizda, farzand tug`ilishidir. Farzandsiz erxotin aloqalarini, umuman oilaviy munosabatlarini tasavvur qilish mushkul. Ilmiy manbalar tarixan insoniyat otaona va farzandlar munosabatlari o’ziga xos bosqichlar va rivojlanish qonuniyatlarini boshidan kechirganligidan guvoxlik beradi. Bashar tarixi shundan dalolat beradiki,zamonlar osha ota-onaning bolaga nisbatan xususiy mulkday qarab, uning ustidan xukmronlik qilishi borgan sari farzand extiyojlari bilan hisoblashish, uning barcha istaklarini bajo keltirib, unga cheksiz g`amxurlik ko`rsatishgacha bo`lgan munosabatlarga aylangan. Ota-ona bola munosabatlarini agar tarixiy davrlarga bo`ladigan bo`lsak, ota- onaning bolaga yondoshuv usullari buyicha qator bosqichlarni boshdan kechirganligini qo`yish mumkin Olimlarning tavsiflashicha, antik davrlarda erkak va ayol aloqalari oqibatida farzand tug`ilsa, unga deyarli befarq qarash, ya’ni, infantitsid munosabat kuzatilgan, bunday munosabat moxiyatan shafqatsizlikka asoslangan bo`lib, bolani dunyoga keltirganlar uchun uning naslnasabi, taqdiri unchalik ahamiyatli bo`lmagan. Yangi davrga kelib, bu munosabatlar tubdan o`zgargan, odam zotida egoizm, o`ziga tegishli narsaga nisbatan egalik xissining takomillashib borishi o`zidan bulgan zurriyodga nisbatan munosabatlarda ham o`z aksini topgan. Mulkchilik shakllarining o`zgarishi, turmush tarzi qadriyatlariga monand kattalarning bolaga nisbatan his- kechinmalari ham o`zgarib borgan. Masalan, XIX asrning boshlari XX asrlarning kelib, otaonalar farzandlarining jamiyatda tutajak inlari, ularning ijtimoiylashuviga alohida e’tibor bera boshlaganlar. Keyingi davrlar esa kattalarning kichiklar taqdiriga befarq emasligi, ularni qo`llab quvvatlash, rivojlanishiga ko`maklashishning ahamiyatini anglash davri bo`lgan. Bu an’ana deyarli bizning davrimizda ham davom etib kelmoqdaqi, endilikda tutilgan bolaga e’tibor oilaning barcha qadriyatlaridan ustun ham keladi. Ilmiybaza.uz Lekin bunday gamxo`rlik psixologiyasi ham madaniy tarixiy o’ziga xoslikka ega. Masalan, ayrim xalqlar (aksariyat Yevropa xalklari) bolaga u kichikligida juda katta mexr va gamxurlik ko`rsatadi, taxminan o`smirlik davridan boshlab, uning erkinligi tan olinadi va otaona tomonidan beriladigan tarbiya uslublari o`zgartirilib, unga kattalarcha munosabatlar barqarorlashadi. Boshqa bir madaniyatdagi hududlarda, aksincha, farzand balog`atga yetgani sari otaonaning unga e’tibori kuchayadi. Masalan, Osiyo xalqlari, xususan, o`zbeklarda ham oila kattaligi va serfarzandligi bois, bolalarning kichik yoshdagi rivojlanish xususiyatlariga tabiiy xolatday qarab, juda katta qayg`urish bilan uning ma’naviy, ruhiy rivojlanishiga e’tibor qaratilmaydi. Lekin qiz bola balog`atga yetib, ko`kamlashib borgani sari, o`g`il bolaning kulidan ish kelib, qatorga qo`shilgani sari, otaonada ulardan g`ururlanish, taqdiriga kuyunish, gamxurlik ko`rsatish ham ortib boradi. Bunday g`amxo`rlik shu qadarki, uylangan qadam bosishlarini ham hamon ota-ona nazorat qilaveradi, bu ba’zan, qaynonakelin munosabatlarida, yoki ota-o`g`il munosabatlarida tarangliklarni, nizolarni keltirib chiqaradi. Reproduktiv xulq psixologiyasi Oilada farzand tug`ilishi, uning soni va tarbiya berish imkoniyatlari masalasi har doim ham dolzarb bo`lgan. Lekin ayrim G`arb davlatlarida, jumladan, Rossiyada oilada bola sonining keskin kamayib ketishi munosabati bilan er-xotinning reproduktiv xuquqi, madaniyati va xulqi masalasi ayni davrda o`ta dolzarb masaladir. Rus olimi S.P.Kapitst (1999) pessimistik bashoratiga ko`ra, Rossiyada 1995-2025 yillar oralig`ida tug`ilishning kamayishi 2 mln.dan (optimistik bashorat) 32 mln.gacha tushib (pessimistik bashorat) ketadi, bu raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. axoli soni asos qilib olingan. Shuning uchun jaxon olimlari, Xalqaro aholishunoslik jamg`armalari (jumladan, YuNFPA, YuNISEF) oilada sog`lom bola tug`ilishi siyosati orqali Yer yuzining turli mintaqalarida reproduktiv xulqni muvofiqlashtirish masalasiga aloxida e'tibor berib, konkret tadqiqotlar o`tkazmoqda. Bundagi asosiy muammo - onaning reproduktiv xulqini boshqarish va muvofiqlashtirish, uning salomatligini muxofaza qilish, sog`lom zurriyod tug`ilishini kafolatlashdir. Ilmiybaza.uz Reproduktiv xulq - bu oilada farzand tug`ilishi bilan bog`liq xulvdir. U oila a'zolarini o`z davrining fuqarosi sifatida ijtimoiy kelib chiqishi, yoshi, salomatligi darajasi, madaniyatiga bevosita bog`liq bo`lgan xatti-harakatidir. Bu harakatlarning asl motivi avvalo insondagi o`zidan nasl qoldirish, oilada er-xotinlik burchini ado etishga bo`lgan ishtiyoq va layoqatga borib taqaladi. Rossiyalik ayollar o`rtasida o`tkazilgan so`rovlarga ko`ra, ular xoxlagan bola soni (2,8) real bolalar sonidan ancha ortiq. Shundan A. Antonov, ayni davrda odamlar o`z reproduktiv vazifalarini ado etmayaptilar, deb xulosa qiladi. Ko`pincha, reproduktiv xulqning motivlari odamning boshqa turdagi faoliyat motivlari ta'sirida so`nib bormoqda, avvalo bu harakat oilada sodir bo`lsa-da, u ayol kishining shaxsiy ishiday tasavvur etiladi va ayolning bola tug`ib berish orqali o`zini namoyon etishi, erining munosabatlarini keskin o`zgartirish, unga ta'sir (tazyik) ko`rsatish, ustidan xukmron bo`lish, kimnidir sevish va unga g`amxo`rlik qilish extiyojini qondirishga borib taqaladi. Quyidagi A. Antonov o`tkazgan tadqiqotlar asosida reproduktiv ota-onalik ko`rsatkichlari keltirilgan. Nazorat uchun savollar 1.Ota-ona - bola” munosabatlari tizimi shakllantirish vazifalari nimalardan iborat? 2. Reproduktiv xulq psixologiyasi nima? Oila diagnostikasi va konsultatsiyasi xususiyatlari Reja 1.Oila diagnostikasi vazifalari. 2. «Turmushga chiqishga tayyormisiz?» testi Tayanch tushunchalar: Oilaviy psixolog, Psixolog-konsultantning, Nikoh va oila zamonaviy jamiyatda qiyin davrni boshdan kechirmoqda. Moddiy ahvolning yomonlashuvi, to‘liq bo‘lmagan oilalar sonining ko‘payishi, farzand ko‘rishga bo‘lgan qiziqishning pasayishi (shu jumladan, befarzand oila), bolalarni oiladan chetlashtirish - bularning barchasi bizga oiladagi inqiroz holati to‘g‘risida xabar beradi.Ko‘p muammolar oilaviy hayotdagi o‘zgarishlar, nizoli Ilmiybaza.uz vaziyatlar, oila aʼzolari o‘rtasidagi munosabatni buzishilishi jarayonida yuzaga keladi. Mustaqil oila muammolarni o‘zi hal qilishga intiladi. Baʼzi hollarda bu yordam berishi mumkin, boshqalarda esa qarama-qarshiliklarning yanada kuchayishiga olib keladi.Oilaviy psixolog -konsultant psixologiya fanining har qanday sohasi - kognitivizm, psixoanaliz, gumanistik psixologiya va boshqalarning tarafdori bo‘lishi mumkin. Psixolog-konsultantning vazifasi maʼlum bir kishiga yoki murojaat qilgan odamlarning kichik guruhiga o‘zining ishonchliligini ko‘rsatadigan usul va metodlardan foydalangan holda psixologik yordam ko‘rsatishdir. Shu bilan birga, oilada konstruktiv o‘zgarishlar yuz berishi uchun, munosabatlarga yordam berishdan tashqari (munosabatlarga yordam berish fonida), maʼlum bir rollar to‘plami taʼsiridan foydalanish mumkin. Psixolog-konsultant tomonidan qo‘llaniladigan taʼsirlarning to‘plami uning nazariy yo‘nalishini aks ettiradi. Biroq, bugungi kunda psixolog-konsultantlarning aksariyati eklektik bo‘lib, turli xil nazariy yondashuvlarda ishlab chiqilgan texnika va usullardan amaliyotda foydalanadilar. «Turmushga chiqishga tayyormisiz?» testi (qizlar uchun test) Yoshlarning oila deb atalmish muqaddas dargohda yaxshi yashab ketishlari ko‘p jihatdan ulam ing oilaviy hayotga jis- moniy, m a’naviy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik tayyorgarlik holatlariga ham bog‘liq. O‘zingizni bu jihatlardan o‘rganib olmoqchi bo‘lsangiz, ushbu testning savollarini diqqat bilan o ‘qib chiqib, ularga berilgan javoblardan o ‘zingizga m a’qulini tanlang va o‘zingizni bilib oling. 1. Turmush qurganingizdan keyin o ‘z kasbingizni saqlab qolasizmi? a) l-farzand tug'ilgach, ishga qaytaman; b) bunga astoydil harakat qilaman; d) yo‘q, mening ishim qoniqtirmaydi. 2. Farzand ko‘rishni xohlaysizmi? a) eng kami 2 ta; b) yo‘q; d) turmush o‘rtog‘im xohlagani uchun. 3. Davralarda turmush o‘rtog‘ingiz boshqa ayol bilan qizi- qayotganini sezib qolsangiz nima qilar edingiz? a) boshqa kishiga yoqishga harakat qilam an; Ilmiybaza.uz b) janjal chiqaram an; d) bu qilig‘i mení ajablantiradi, lekin men sezdirmaslikka harakat qilaman. 4. Siz rashkchimisiz? a) ha; b) unchalik emas; d) o‘z turm ush o ‘rtog‘imga ishonaman deb o‘ylayman. 5. Janjallashib qolganda kim past keladi? a) men; b) u; *d) bir marta, u bir marta men. 6. Siz shirin taom lar pishirishni yaxshi bilasizmi? a) bunday bo‘lish uchun o‘qib olish kerak; b) faqat bir necha taomlarnigina; d) pishirishni juda-juda sevaman. 7. Bo‘lajak turm ush o‘rtog‘ingizdan yashiradigan sirlaringiz bormi? a) yo‘q; *b) ba’zan; d) ba’zi bir narsalar borki, men ular haqida aytishga uyalaman. 8. Sizning turm ush o(rtog‘ingiz fútbol ishqibozi bo‘lsa-chi? a) bu qiziqishni yo‘qotishga harakat qilaman; u tom oshaga ketganida men o ‘z sevgan mashg‘ulotim bilan shug‘ullanam an; d) o‘zim ham ishqiboz bo‘lib olaman. 9. O ta-onangiz nikohi qanday? a) chidasa bo‘ladigan; b) a’lo darajada; d) ajrashishgan. 10. Sizningcha turmush o ‘rtog‘ingiz ishga sho‘ng‘ib ketishi mumkinmi? a) ha; b) uning ishlari bilan qiziqmayman; d) mansab hayotda uncha kerak emas. 11. «Moda» degan tushuncha sizlarda har xil qarashlar boisa, siz nima qilgan bo'lardingiz? a) yon berar edim; b) rozi bo‘lardim; Ilmiybaza.uz d) qarashlarini o‘zgartirishga harakat qilardim. 12. «Sinash nikohlari»ga munosabatingiz qanday? ✓ a) rozi bo‘lmas edim; b) bir-birlarini yanada yaqinroq o`rganish deb tushunaman; d) bu haqda biron nima deya olmayman. 13. Sizningcha ayol kishi turmush qurishdan oldin boshqa erkaklar bilan uchrashib yurgan boisa, yaxshimi yoki yomonmi? a) menimcha bu kerak; b) yo‘q; d) vaziyatga qarab. 14. Turmush o‘rtog‘ingiz boshqa ayol bilan uchrashayot- ganini bilib (sezib) qolsangiz, kechirar edingizmi? a) ha; b) yoq; d) vaziyatga qarab. Test natijalarini baholash: Savol javob 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 lt 12 13 14 a ? ? 1 2 1 3 1 2 1 3 3 2 2 b 1 1 2 2 2 3 3 2 2 1 1 d 1 2 3 3 3 3 1 2 l 3 1 2 j J Test natijalari tahlili: 14—23 bail. Balkim vaqt o‘tishi bilan siz hayotga bo‘lgan nuqtayi-nazaringizni, dunyoqarashingizni o^zgartirasiz. Hozir- cha sizlarning oralaringizda nizolar bo‘lib turadi, chunki siz o‘zingizni bo‘lajak turm ush o‘rtog‘ingizga o krgana olmaysiz. Asosan sabr-toqatli bo‘ling, kelgusida o‘z turm ush o ‘rtog‘ingiz- ga yon berishga odatlanishga harakat qiling. 24—32 ball. Siz uchun turmushga chiqish biroz ertaroqdir. Bu borada biroz yetilishingiz lozim. Balki bu boradagi, ya’ni o ‘zingizning turm ushga tayyorgarligingiz borasidagi ikqila- nishingiz bejiz emas. Umuman nikoh har doim ham ajralish emas. Siz turmush o ‘rtog'ingizni tushunasiz. Balki hayotda siz- ga hayotiy tajriba, o‘z kuchingizga ishonch yetishmayotgandir. Agar o‘z xatti-harakatlaringizni nazorat qilib borsangiz, sizdan yaxshi turmush o‘rtoq chiqishiga imkoniyatingiz bor. Ko‘proq o‘qing, bu bilimlar ko‘proq sizga Ilmiybaza.uz kuch qo'shadi, o^zingizni kasb-hunarga yo‘naltiring bu sizning mustaqil bo‘Iishingizga yordam beradi. 33—47 ball. Sizga «ha» degan odam baxtlidir. Sizning nikohingizda qora bulutlar paydo bo‘lmaydi (Sizning ishtirokingizda, ya’ni siz tufayli emas, albatta). Lekin bu sizning qiziqishlaringizdan voz kechishingizni anglatmaydi. Siz juda aqlli, farosatli odamsiz. Bu fazilatlaringiz turmush o‘rtog‘ingizning shaxsiy qiziqishlariga yordam beradi. Shuning bilan birgalikda Siz o‘z mustaqilligingizga erishasiz.