O‘ta xavfli yuqumli kasalliklar: o‘lat, kuydirgi, brusellyoz, tulyarimiya va sibir yarasi qo‘zg‘atuvchilariga xarakteristika. Laboratoriya diagnostikasi Ma’ruza rejasi: І. Brusellyoz, kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi. - kultural xossalari va o‘stirilishi. - odam va hayvonlar uchun patogenligi. - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish. Gippokrat (miloddan oldingi 160-377 yillarda yashagan) o‘z asarlarida «to‘lqinsimon kasallik» deb ataluvchi kasallik haqida yozib, bu kasallikda yuqori harorat, qattiq terlash, suyak, bo‘g‘im va muskullarning og‘rishi bilan o‘tishini aytib o‘tgan. Bu kasallik cho‘ponlar orasida uchrab turish va bu kasallikda ham bo‘g‘imlarni qo‘l-oyoq muskullarini, suyaklarini uzoq vaqt davomida og‘rishi bilan o‘tib, bu kasallikni aholi «qora oqsoq» deb atay boshladilar. Bu belgilarni hammasi esa brusellyoz kasalligiga to‘g‘ri keladi. Asosan O‘rta Osiyoda chorvachilik bilan shug‘ullanadigan rayonlardagi aholi o‘rtasida kasallik uchrashi va bu kasallik odamlarga hayvonlardan yuqishi o‘sha davrlardayoq aholiga ma’lum bo‘lgan. XIX asrda Malta orolida turgan ingiliz askarlari o‘rtasida noma’lum isitma kasalligi yildan-yilga ko‘payib borar va buni sababini esa hechkim bilmas edi. 1861-yilda Merston (degan vrach) bu kasallikni simptomlarini atroflicha o‘rganib chiqib, bu kasallikni mustaqil bir alohida kasallik ekanini aytib, bu kasallikni u «Malta isitmasi» deb nomlashni taklif etdi. 1886-yilda ingiliz olimi David Bryus tomonidan kasallik qo‘zg‘atuvchisini ajratib oldi va shu olim sharafiga Brusella deb nomlana boshlandi. 1906-yilda «Malta isitmasi» ni odamlar echkilardan yuqishi aniqlandi. O‘rta Osiyoda brusellyoz kasalligini aniqlandi. O‘rta Osiyoda brusellyoz kasalligini juda kech, yani XX-asrining boshlarida o‘rganila boshlandi. Rayt reaksiyasi yordamida 1912-yili Ashkabaddan vrach Kramnik ikkita bemorni malta isitmasi bilan kasallanishi va bu kasallik echkilardan yuqqan deb shubhalangan. 1913-yili Toshkentda Yakimov degan moldoktori (veterinar)bir echkini Rayt reaksiyasi bilan tekshirib, unda «Malta isitmasi» borligini aniqladi. 1922-yilda yangi tashkil qilingan Turkiston Davlat universiteti meditsina fakultetining professori Kryunov, Smirnov bilan birgalikda beshta bemorda malta isitmasi borligini aniqlashdi. Respublikamizda brusellyozni ilmiy asosda tekshirish 1934-1935 yillardan boshlanib, bu sohada professor P. F. Samsonov va professor N. I. Ragozaning xizmati juda kattadir. Morfologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning Brucella avlodiga mansub 6ta turi mavjud bo‘lib, shulardan 3tasi odamlarda kasallik keltirib chiqaradi: Bular: 1) Brucella velitensis (qo‘y echkilar brusellasi qo‘zg‘). 2) Brucella abortusbovis (qoramol brusellasi qo‘zg‘at). 3) Brucella suis (cho‘chqalar brusellasi). Brusella qo‘zg‘atuvchilari polimorf shaklli (ovalsimon, sharsimon yoki tayoqchasimon) mayda-mayda tayoqcha hisoblanadi. Bazi paytlarda kapsula xosil qiladi. Harakatsiz, spora xosil qilmaydigan, gram usulida grammanfiy bo‘yaladigan mikroorganizmlar hisoblanadi. Romonovskiy-Gimza usulida mikroorganizmlar och binafsha rangga bo‘yaladi. Patologik ashyodan surtma tayorlab yuqorida ko‘rsatilgan usullar yordamida bo‘yab mikroskop ostida kuzatilsa, ko‘rish maydonida mikroorganizmlar tartibsiz joylashganini ko‘ramiz. Kultural xususiyati. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarini optimal o‘sish harorati 370S hisoblanib, asosan aerob sharoitlarda o‘stiriladi muhit RN 6,8-7,2 ni tashkil qiladi. 60Sdan past va 450Sdan yuqori haroratlarda mikroorganizmlar o‘sish kuzatilmaydi. Mikroorganizmlar oddiy oziq muhitlarda ham o‘saveradi. Patogenlik materialdan ajratib olinadigan dastlabki generatsiyalari bilan 1-3 hafta davomida o‘sadi, laboratoriya kulturalari 24-48 soatdan keyin unib chiqadi. Elektiv muhitlar o‘rnida jigarli muhitlar kartoshkali agar zardob dekstrozali agar va boshqalar ishlatiladi. Qiya oziq muhitlarda mikroorganizmlar qavariq rangsiz va sadafga o‘xshab tovlanib turadigan koloniyalar xosil qilib o‘ssa, suyuq oziq muhitlarda loyqa xosil qilib o‘sadi. Koloniyalar katta-kichikligi har xil bo‘lib 0,5 mm dan 4 mm gachaboradi. S shaklli va R shaklli koloniyalar xosil qiladi. Brucella abortus ni o‘stirish uchun 10% karbonat angidrid bo‘lishi zarur. Zahar xosil qilish. Brusellalarni patogenlik ta’siri sensibillovchi spesifik xossalarga ega bo‘lgan endotoksinga aloqador hisoblanadi. Chidamliligi. Brusellalar tashqi muhit omillarga chidamli hisoblanib, uzoq muddatgacha saqlanib qoladi. Temperaturaga qarab ular tuproqda 3-4 oygacha suvda 4-5 oygacha muz va qorda 2-4 oygacha bemor ajralmalari orqali ifloslangan kiyimlarda go‘sht, go‘ngda 1 oygacha tirik saqlanadi. Sutda 10 kungacha, sariyog‘da 50-55 kun, pishloqda 45 kungacha tirik saqlanadi. Yuqori haroratga brusellalar chidamsiz bo‘lib, 600S da qaynatilganda 30 daqiqadan so‘ng bir lahzada xalok bo‘ladi. Qaynatilganda esa o‘shaza xoti xalok bo‘ladi. Past haroratlarga ancha chidamli hisoblanib 5-80S da 35 kungacha tirik qoladi. Quyosh nuri tikka tushish ta’sirida brusellalar bir necha daqiqada xalok bo‘ladilar. Dezinfeksiyalovchi dori- moddalari brusellalarni tez o‘ldiradi. Masalan: 2% karbol kislota, 1% li xlorli oxak, 0,1% li xloramin, 0,2 % li formalin ta’sirlarida ular bir necha daqiqadan keyin xalok bo‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Brusellyoz bilan hamma turdagi hayvon va qushlar og‘rishi mumkin. Qoramol va qo‘y-echkilarda bu kasallik ko‘proq uchraydi. Brusellalarning bir xil hayvonlardan ikkinchi xil hayvonlarga migratsiyasi o‘ta olishi brusellyozning epidemiologiyasida juda kattaahamiyatga egadir. Br. Melitensis qo‘y va echkilardan sigirlarga o‘ta olishi mumkin: bunday xollarda sigirdan odamga sporadik brusellyoz emas balki epidemik brusellyoz yuqadi. Xuddi shuningdek Br. Alortus lovis bilan Br. alortus suis ham boshqa hayvonlarga qo‘y echkilarga o‘tishi mumkin. Xattoki Br. Alortus lovisning tovuqqa o‘ta olishi sunggi yillarda isbot qilingan. Kasal hayvonning suti siydigi ahlati bilan ayniqsa hayvon bola tashlaganda shu chala bola uning pardalari yo‘ldoshi va bola tevaragidagi suyuqlik bilan ko‘plab brusellalar tashqariga chiqadi. Eksperimental sharoitda brusellyozga dengiz cho‘chqalari sezgir hisoblanib, bu hayvonlarga kasallik qo‘zg‘atuvchisi yuqtirilganda 3 oygacha suyuqlarni zararlanishi bo‘g‘im tog‘ay va ko‘zlarishi kastlanib o‘lish bilan tugaydi. Hayvonlarda tez ariqlash, terisini tushishi, ortix teri atrofiyasi kuzatiladi. Sichqonlarda esa brusellyoz septitsemiya bilan o‘tib mikroblar ularni jigari va taloqida aniqlanadi. Odamlarda kasallik patogenezi. Brusellyoz kasalligi zoonozinfeksiya hisoblanib, kasallikni asosiy manbai kasal hayvonlar hisoblanadi. Odamlarga brusellyozni yuqishi qo‘y va echkilar orasida epizotiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari brusellyoz eshak, xachir, tuya, kuchuk, mushuk, kalamush va boshqa parrandalarda uchrasada lekin bulardan odamlarga kam yuqadi. Brusellyoz bilan kasallangan hayvonlar ko‘pincha bola tashlaydilar va o‘sha paytda ular odamlarga xavfli hisoblanadilar. Kasallik yuqishi ko‘klam va yoz oylarida ko‘p uchraydi, chunki o‘sha paytlarda hayvonlar tug‘ishi ko‘plab kuzatiladi. Bundan tashqari qushxonalarda sut qabul qilish puntklari, sut zavodlari, pishloq sir pishiradigan korxona xodimlari teri zavodini ishchilariga brusellyoz yuqishi mumkin. Yana brusellyoz asosan podachilar, sut sog‘uvchilar, cho‘chqa boquvchilar veterinariya va zootexniklarda uchrashi mumkin. Kasal hayvonning ahlati tushgan go‘ng, tuproq, suv orqali ham tarqalishi mumkin. Odam va hayvon organizmlariga brusellalar shilliq pardalar og‘iz bo‘shlig‘i konyuktiviva jinsiy a’zo shilliq pardasi va teri orqali kiradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarining organizmga kirishi uchun shilliq pardalar va terining kesilgan va shilingan bo‘lishi shart emas. Kasalllik qo‘zg‘atuvchisi organizmga qaysi yo‘l bilan tushsa ham ular limfa yo‘llari orqali regionar limfa bezlariga yetib boradi va bu bezlar kasallik qo‘zg‘atuvchilariga qarshi birinchi barer to‘siq rolini egallaydi. Odam organizmi bilan brusellalar o‘rtasidagi kurashni oqibati uch xil bo‘lishi mumkin: Birinchi varint. Brusellyoz mikroorganizmi ba’zi odamlarni organizmga tushsa ham kasallik chaqirmaydi, rivojlanmaydi. Brusellyozli hayvonlar boqiladigan maxsus chorva xo‘jaliklarini xodimlari hamma vaqt kasal hayvonlarni boqishi sababli ular organizmiga brusellyoz qo‘zg‘atuvchilari kirib infeksiya yuqadi. Oz miqdorda tushgan brusellalar makroorganizmning kuchli himoya mexanizmini yengolmay regionar limfa bezlarida limfotsitlar va makrofaglar yordamida xalok qilinadilar. Shuning uchun ham bunday olamdlar organizmiga ko‘p miqdorda brusellalar tushsa ham kasallik avj olmaydi, chunki bularda brusellyoz infeksiyasiga qarshi immunitet bor bo‘ladi. Ikkinchi variant. Brusellalar odam organizmiga kirgandan keyin regionar limfa bezlarida joylashib shu yerda qisman ko‘paya boshlaydi, lekin qonga o‘tishi uchun qulay sharoit bo‘lmaydi. Bu barer brusellyozlarni qonga o‘tkazmay tursada ularni xalok qilishga kuchi yetmaydi. Brusellalar esa shu regionar limfa bezlarida saqlanib qolib bu odamning salomatligi o‘zgarmay qolaveradi. Shunday bo‘lsa ham ularni organizmida turli immunologik jarayonlar sodir bo‘ladi. Laboratoriya usullari yordamida bunday odamlarni tekshirilsa ularni natijalari musbat chiqadi. Organizm bilan brusellalar o‘rtasidagi bunday holatni birlamchi latensiya holati deyiladi. Ba’zida birlamchi latensiya holatining oqibati ikki xil bo‘lishi mumkin. Ba’zan ma’lum vaqt o‘tgandan keyin har xil sabablarga binoan organizmni himoya mexanizmlar kuchsizlanadi va brusellalar bilan makroorganizm muvozanati buzilib, regionlar limfa bezlaridagi mikroblar qonga ko‘plab tushib brusellyoz infeksiyasi boshlanadi. Boshqa holatlarda vaqt o‘tishi bilan makroorganizmdagi himoya mexanizmlarni quvvati oshib borib brusellalar kamaya boshlaydi va mutlaqo yo‘qoladi. Uchinchi varinat. Bunda brusellalari regionar limfa bezlarida ko‘payib, keyin qonga o‘tadi va infeksiya generalizatsiyasi boshlanadi. Odam organizmiga kirgan brusellalar asosan limfogemopoez organlariga o‘rnashib olib ko‘paya boshlab har xil patomorfologik o‘zgarishlarga sababchi bo‘ladi. Brusellyoz bilan og‘rigan odamning qonidan, siydigidan va talog‘i, jigari ko‘migi turli limfa bezlaridan brusella kulturasi olinadi. Ko‘miklardan brusella kulturasini olish lielokulturalar klinikalarda diagnostika maqsadida qo‘llaniladi. Brusella kasalligi odamlarda va turli hayvonlarda har xil muddatgacha davom eitishi mumkin. Masalan qo‘ylarda brusellyozni o‘tkir davri 1,5-2 oydan so‘ng so‘na boshlaydi. 3-4 oydan so‘ng brusellyoz qo‘ylarni ko‘pchiligi brusellalardan xalos bo‘ladi. Brusellyoz infeksiyasinig yeneralizatsiyasi boshlangandan keyin bemor organizmidan spesifik antitelolar ishlab chiqarish va fagotsitar faoliyat kuchayib organizmninghujayra va to‘qimalarida brusellyoz antigeniga nisbatan o‘ta sezuvchanlik holati paydo bo‘ladi. 2-3 haftadan 2-3 oy vaqt o‘tgandan keyin generalizatsiya asta-sekin so‘na boshlaydi. Shu bilan birga organizmni tayanch-harakat organlarida nerv sistemasida va tanosil organlarida brusellalar o‘rnashib olishi natijasida mahalliy o‘zgarishlar- metastazlar paydo bo‘ladi. Qon orqali aylanib yurgan brusellalarning sharoiti organizmni himoya mexanizmlari ta’siri ostida yomonlashadi va ular noqulay (sharoitlar) muhitdan chetlashib, retukulo-yendoteliy sistemasining organlariga yashirinadi. Shunday qilib, brusellyoz infeksiyasining lokalizatsiyasi boshlanadi. Mahalliy o‘zgarishlar (metastazlar) paydo bo‘lgan vaqtdan boshlab brusellyozning o‘tkir davri surunkali davrga o‘tadi. Kasallikning surunkali davri boshlangandan keyin ham brusellalar limfa-gemopoez organlaridan, vaqti-vaqti bilan qonga o‘tib turadi. Kasalliknig yeperalizatsiya bilan boshlanishi, so‘ngra, organizmda turli mahalliy o‘zgarishlar (metostozlar) paydo bo‘lishini va nixoyat, brusellalarining vaqti-vaqti bilan qonga o‘tib turishini nazarda tutib, brusellyozni septik kasallik deb hisoblasak bo‘ladi. Dastlabki septik o‘choq brusellyozda limfo-gemopoez organlarida bo‘ladi. Bu septik o‘choqdan vaqti-vaqti bilan brusellalar ajratib qonga o‘tib septik holatini davom ettirib turishadi. Tayanch-harakat organlari, nerv sistemasi va tanosil organlarida paydo bo‘ladigan turli mahalliy o‘zgarishlarini metostazlar deb hisoblanadi. Bemorda metostazlar paydo bo‘lguncha o‘tgan davr brusellyozni o‘tkir septik davri bo‘lsa, undan so‘ng kasallikni surunkali septik davri boshlanadi. O‘tkir-septik davrining qancha davom etishi asosan bemor organizmining reaktiv qobiliyatiga bog‘liqdir. Mahalliy o‘zgarishlar qaerda bo‘lmasin baribir metastaz paydo bo‘lgan organning patomorfologik o‘zgarishlari biriktiruvchi to‘qimalarida yuz beradi. Brusellyozda patomorfologik o‘zgarishlar boshqacha qilib aytganda mezenxima go‘sht biriktiruvchi to‘qima to‘qimasida sodir bo‘ladi. Demak brusellyoz kasalligi bu mezenxima infeksiyasi emas organizmda kasallik jarayonining gox zo‘rayib, gox so‘nib borishi bu brusellyoz kasalligiga xos kasallik hisoblanadi. Brusellyoz infeksiyasi lokalizatsiyalana boshlagach kasallik jarayoni asta-sekin so‘na boshlaydi va avvalambor simtonlar yo‘qola borib brusellalar faqat limfogemopoez organlarida qoladi. Kasallik mikroblari go‘yo limfagemopoez organlarga yashirinib oladi va bu davrni brusellyozning ikkilamchi latent davri deyiladi. Makroorganizmning immunobiologik quvvati yetarli bo‘lganda ikkilamchi latent davri ma’lum vaqtdan so‘ng kasallikning oxiri davriga bakteriologik sog‘ayishi davriga o‘tadi; organizm brusellalardan butunlay xalos bo‘ladi. Makroorganizmning infeksiyasiga qarshi reaktiv qobiliyati turli ekzogen va endogen sabablar ta’sirida kamaygan taqdirda ikkilamchi latent davrdagi infeksiya yana qo‘zg‘alish va qaytadan kasallik simptomlari paydo bo‘lishi kuzatiladi. Umuman brusellyoz infeksiyasi organizmdan to butunlay yo‘qolib ketguncha bir necha marta latent xalotga o‘tib turish holatlari bilan boradi. O‘rtacha brusellyoz infeksiyasi odamlarda 2-3 yil davom etib, keyin butunlay yo‘qoladi. Bemorni umumiy ahvoli va infeksion jarayonning qanday davrda ekaniga qarab kasallik davomida uchta davr ajratiladi: 1) kompensatsiya davri – bunda kasallik yashirin xolda bo‘lib bemorlarda hech qanday kasallik simptomlari bo‘lmay bemor bu xolda o‘zini sog‘lom sezadi. 2)dekompensatsiya davri infeksiyaning qo‘zg‘algan davri hisoblanib, makroorganizm turli fiziologik jarayonlar buzilgan bo‘ladi. 3)subkompensatsiya davri organizmda kasallik jarayoni sal qo‘zg‘algan bo‘ladi, bunda bemorni ahvoli yaxshi bo‘lib, kasallik simtomi bilinar bilinmas bo‘ladi. Brusellyozni dastlabki davrlarida aksari bemorning qoni siydigi va turli organlaridan brusellalarni topish mumkin. Vaqt o‘tishi bilan kasallikni dastlabki davriga xos simptomlari yo‘qolgach bemor organizmidan brusellalar kamroq topiladigan bo‘lib qoladi. Organizmning individual holatiga mikroorganizmning virulentligiga va miqdoriga qarab turli vaqtdan keyin odam organizmi bruselladan butunlay xalos bo‘ladi. Brusellyozli bemorlarni ba’zilarida limfo-gemopoez organlarida brusellalarning uzoq vaqt latent holatda saqlana olishi mumkin. Bu brusellalar vaqti-vaqti bilan kasallikning qaytalanishiga sabab bo‘ladi. Brusellyozning yashirin davri o‘rta hisob bilan 1 haftadan 2-3 haftagacha cho‘ziladi. Yashirin davrdan so‘ng kasallik ba’zan to‘satdan ba’zan asta-sekin boshlanadi. Brusellyozni prodromal davrida kishi darmonsizlanib qo‘l oyoqlarida og‘riq bo‘lishi tana harorati subfebril ko‘tarilishi limfa bezlarining ozgina kattalashishi jigar va taloqning salgina shishganligi aniqlanadi. Brusellyozga asosan isitma et uvishish, qaltirash, terlash xamda retikulo endoteliy organlari harakat tayanch apparti nerv sistemasi asosan periferik qismlar va tanosil organlarning zararlanishiga bog‘liq simptomlar xarakterli hisoblanadi. Isitma brusellyozining eng muhit kardinal simtomlaridan biri hisoblanib ba’zida harorat 39-40 ga yetsa boshqalarida subfebril (37,1-37,2-37,3) bo‘ladi. Shunga asosan brusellyoz kasalligida isitmani turli xil tiplari uchraydi. 1)tartibsiz ravishda retsediv beruvchi isitma. Bemorda turli muddatda isitma davri 1-2 hafta va turli muddatda davom etadigan isitmasiz davr apireksiya 2-3 haftadan bir necha oylargacha cho‘zilishi mumkin. Kuzatiladi. 2)intermittens isitma bunda ko‘pincha kechqurun ba’zan ertalab harorat 39-40 gacha ko‘tarilib yana normaga tushadi . Bunday isitma odatda 2-3 hafta davom etadi. 3)doimiy isitma. Bunda bemor harorati hamma vaqt yuqori bo‘lib ertalabki harorat bilan kechquringisi orasida 1 farq bo‘lishi mumkin. 4)to‘lqinsimon isitma. Bunda bemorni harorati kundan-kunga yuqori bo‘lib ma’lum vaqtdan keyin pasayadi keyin ma’lum vaqtdan keyin yana yuqori bo‘lib mana shunday to‘lqinsmion holatda bo‘lib, bu brusellyoz kasalligiga juda xarakterli hisoblanadi. Immunitet. Bemor organizmida paydo bo‘ladigan immunitet yetarlicha mustahkam bo‘lmaydi, shuningdek juda uzoq davom etmaydi. Brusellyozni o‘tkir davrida bemor organizmida infeksion immunitet holati bo‘ladi ya’ni bunday organizmga brusellyoz yangidan yuqmaydi (buerda organizm super infeksiyaga chidamli hisoblanadi). Organizm brusellyozdan butunlay xalos bo‘lgandan keyin ma’lum vaqt davomida brusellarning ozgina dozalariga chidash beradigan ya’ni organizmga ozgina brusellalar kirganda kasallik yuzbermaydi. Demak brusellyozdan sog‘aygan odam organizmda absolyut bo‘lmasada nisbiy infeksiyadan keyin immunitet ma’lumvaqt davom etadi. Shunday qilib brusellyozli bemor organizmida avval infeksion immunitet paydo bo‘ladi vakeyinchalik bemor organizmidan brusellalar butunlay yo‘qolgach postinfeksion immunitet vujudga keladi. Bu immunitetlarni xosil bo‘lishida T limfotsitlar sistemasi ayniqsa fagotsitoz, allergik holatlar muhim rol o‘ynaydi. Laboratoriya tashxisi. Davolash. Antibiotiklar levomitsetin tetratsiklin eretromitsin va boshqalar. Profilaktikasi. Odamlar orasida brusellyozni yo‘qotish uchun avvalombor bu kasallikni hayvonlar o‘rtasida tugatmoq zarurdir. Buning uchun turli chorva xo‘jaliklari planli ravishda tekshirilib kasal hayvonlarni sog‘lom hayvonlardan ajratib ular maxsus transport yordamida qushxonalarga jo‘natiladi. KUYDIRGI. Kuydirgi- bu spesifik karbunkullar xosil bo‘lishi yoki o‘pka- ichaklarning shikastlanishi bilan kechadigan o‘tkir yuqumli kasallikdir. Sibir yarasi ko‘p yillar davomida odamzot boshiga ko‘p talafotlar keltirgan. Har yili bu kasallik bilan ko‘p millionlab hayvonlar kasallanib xalok bo‘lishgan. Shu bilan bir qatorda odamlar ham bu kasallik bilan kasallanishib, bu kasallikni ular muqaddas olov fors olovi deb atab kelishgan. 1788 yilda rus olimi S. S. Andreevskiy Sibirdagi epizootiya vaqtida bu kasallikni o‘ziga yuqtirib hayvonlar va odamlarda uchraydigan kasallik bir xil ekanligini isbotlab bu kasallikni Sibir yarasi deb atashni taklif kilgan. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi Bacillaceae oilasiga mansub bo‘lib Bacillus ant’racis deb nomlanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisini 1849 yilda Pollender 1850 yilda Daven tomonidan tasvirlab berilgan. 1876 yilda R. Kox kasallik qo‘zg‘atuvchilarini kasal hayvonlarni qonida uchrashi aniqlab, bu mikroorganizmlarni toza kulturada o‘stirib, spora xosil qilishini isbot qildi. 1881 yildaL. Paster bu mikroorganizmlardan vaksina tayyorlash usulini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Osiyo mamlakatlardaAfrika, Janubiy Amerika. Morfologiyasi. Kuydirgi batsillalari boshqa patogen batsillalar orasida eng yirik hisoblanib, uchlari kesilib tushgan tayoqcha shaklida bo‘lib uzunasiga 3-5 mkm, eniga 1-1. 2 mkm keladi. Mikroorganizm gramm usuli bo‘yicha grammusbat bo‘yalib spora va kapsula xosil qiladigan harakatsiz hisoblanadi. Spora mikroorganizmni o‘rta qismida joylashib, tuxumsimon shaklda ko‘rinadi. Spora xosil bo‘lishi kislorodli sharoitda 30-400S haroratlarda yaxshi boradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi odam va hayvon organizmlarida spora xosil qilishmaydi faqat tashqi muhitda spora xosil qilishadi. 430S dan yuqori va 150S dan past haroratlarda spora xosil bo‘lmaydi. Issiq kunlarda mikroorganizmlar qora tuproqli joylarda sporali holatdan vegetativ holatga o‘tishi va bahor kelishi bilan spora holatiga o‘tishi aniqlangan. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi odam va hayvon organizmlarida kapsula xosil qiladi. Bundan tashqari tarkibida qon zardobi, tuxum oqsili va miya to‘qimalari bor oziq muhitlardaham kapsula xosil qilishi kuzatiladi. Oddiy oziq muhitlarda o‘stirilganda esa kapsulasi yo‘qolib ketadi. Ko‘rish maydonida yakka-yakka, juft- juft yoki zanjir shaklida ko‘rinadi. O‘stirish. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi aerob va fakultetiv anaerob hisoblanib, optimal o‘sish harorati 37-380S,chegaraviy o‘sish nuqtalari esa 12-450S dir, muhit rNi esa 7,2-7,6 ni tashkil qiladi. Oziq muhitlarga talabchan emas. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarini go‘sht peptonli agarda o‘sishi muhim diagnostik ahamiyatga ega bo‘lib,bunda ular diametri 3-5 mm keladigan chetlari shaklli kumush rangli, kul rangli koloniyalar ya’ni meduza boshiga yoki arslon yo‘liga o‘xshab ketadigan iplar chiqib o‘sishi kuzatiladi. Bulonlarda esa mikroorganizmlar probirka tagida cho‘kma (ipir-ipir) xuddi paxta bo‘lakchalarini eslatuvchi cho‘kma xosil qilib, bulon tiniqligicha qolaveradi. Kuydirgi batsillalari R-ko‘rinishdan S ko‘rinishli koloniyalarga o‘tganda o‘zlarini morfologiyasini o‘zgartirib surtmalarda zanjirsimon emas balki diplobatsiller ko‘rinishli yoki koksimon ko‘rinishda bo‘lishi kuzatiladi. Fermentativ xususiyati. Kuydirgi batsillalari yuqori biokimyoviy aktivlikka ega bo‘lib ular linaza, diastaza, peroksidaza, katalaza, va degidraza fermentlariga egadirlar. Jelatin ustunchasida batsillalar o‘sganda to‘nkarilgan archa ko‘rinishida o‘sib,keyinchalik jelatin voronkaga o‘xshab suyuladi. Glyukoza, saxaroza, maltozani parchalab kislota xosil qiladi. Sutni asta-sekin ivitadi. Ammiak serovodorod xosil qiladi va asta-sekin nitratlarni nitritlargacha parchalaydi. Qonli- agarlarda gemoliz zona xosil qilmasligi bilan o‘ziga o‘xshagan tuproq batsillalari va soxta kuydirgi batsillalaridan farq qiladi. Zahar xosil qilishi. Odam va hayvon organizmilarida va maxsus oziq muhitlarda kuydirgi batsillalari alohida zaharli kompleks ekzotoksin xosil qilib, bu kompleks uchta faktordan: yallig‘lanish, letal va immunogen faktor (protektivantigendan iborat bo‘ladi). Kasallik patogeneri va immunitet xosil bo‘lishida shu kompleks katta rol o‘ynaydi. Antigen tuzilishi. Kuydirgi batsillasining hujayra devorida polisaxarid AG va kapsulali protein AG bo‘ladi. Somatik polisaxarid AG termostabil, protenli AG esa termolabil hisoblanadi. Organizmda shu ikkala AGlarga nisbatan AT lar ishlanib chiqadi-yu lekin ular himoya xossalariga ega emasdirlar. Hayvonlar va odamlar organizmida mikroorganizm alohida AG ya’ni protektiv himoya AG xosil qiladi va shu AG immunitet holatini keltirib chiqaradi. Chidamliligi. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchilari ampulaga joylashib berkitilgan bulonlarda 40 yilgacha sporalilari 65 yilgacha tirik saqlanadilar. Quritilgan holatda sporali turlari 28 yilgacha, tuproqlarda 10 yillab tirik saqlanib qoladilar. Vegetativ holatdagilari 550S haroratda 40 minutda, 600S haroratda 15 minutda, kaynatilganda 1-2 minut davomida xalok bo‘ladilar. Sporali holatdagilari issiqqa chidamli bo‘lib, qaynatilganda 15-20 minutdan keyin 1100S da, avtoklavlashda 5-10 minutda keyin 120-1400S keladigan quruq issiqqa 2-3 soat davomida chidash bera oladi. Dezinfeksiyalovchi dorilardan 1% formalin aralashmasi ta’sirida 2 soatdan keyin, 5% li karbol kislota, 5-10% li xloramin eritmalari ularni bir necha soat mobaynida 25% dan to absolyut konsentratsiyagacha bo‘lgan etil spirt ta’sirida esa 50 kundan so‘ng xalok bo‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Uy hayvonlaridan mollar, echkilar, otlar, tuyalar, cho‘chqalar bu kasallikka moyil hisoblanib, ular spora aralashgan ya’ni tushib qolgan ozuqalarni yeganlarida og‘iz orqali yuqishi mumkin. Yana qonso‘ruvchi bo‘g‘im oyoqlilar orqali ham yuqishi mumkin. Laboratoriya hayvonlaridan ko‘proq dengiz cho‘chqalari, quyonlar, oq sichqonlar sezgir hisoblanadi. Agarda ular organizmiga kasallik qo‘zg‘atuvchisi kiritilsa 2-3 kundan so‘ng xalok bo‘lishlari mumkin. Mikroorganizm kiritilgan joylarda shish, qon quyilishi, talokni kattalashganini va septitsemiya rivojlanganligini kuzatamiz. O‘lgan hayvonlarni qonlari kuydirgi batsillalari antikoagulyatsiyalovchi ta’siri natijasida quyilmaydi ya’ni suyuq qora,qizil rangda bo‘ladi shuning uchun ant’rax ko‘mir deyiladilar. Patogenezi. Kuydirgikasalliginimanbai uy hayvonlari, asosan yirikvamaydashoxli hayvonlar shuningdekitlar hisoblanadi. Kuydirgibilan og‘rigan hayvonlar kasallik qo‘zg‘atuvchilarini o‘zlariniahlatibilan tashqarigaajratibchiqaradilar. Hayvonlar shu kasallikdan o‘lsa ularni terisi, juni, ichki organlariva qoni uzoq muddatgachayuqumlibo‘lib turadi. Sog‘lom odamlargakasallik tirikyoki o‘lgan hayvonlardan yuqadi. Kuydirgibilan og‘rigan hayvongayaqin yurish uniboqish paytidakasallikyuqishimumkin. Kuydirgikasalligibilan kasallanib o‘lgan hayvonlar terisivajunidan tayyorlangan har xilkiyimlar orqali hamkasallikyuqishikuzatiladi. Asosan kuydirgicho‘pon, veterinariya xodimlari, qushxona, terizavodiishchilari, mo‘ynado‘zlar, eski-tuski qabul qiladigan punkt xodimlarida uchraydi. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi organizmgashilingan teri, me’da, ichakshilliq pardalariva havo yo‘llari orqali o‘tadi. Kasallikniyashirin davri o‘rtacha 2-3 kunni tashkil qiladi. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi qanday usulbilan yuqqaniga qarabkasallikni teri, o‘pkavaichak formalari farqlanadi. Kasallikni teri formasi asosan 98% xollarda uchrab, mikroorganizm kirgan joyda kichik qizil dog‘lar xosil bo‘lib, so‘ngra ular papula, pustula va yallig‘lanish protsessi rivojlangandan keyin kuydirgi karbunkuliga aylanadi. Kuydirgi chiqqan joyning yon atrofi shishgan nekrozlashgan bo‘lib karbunkulin tevarak atrofini bir qancha pufakchalar o‘rab olgan bo‘ladi. Asosan karbunkul gavdani ochiq qismlarida, yuz, qo‘llarda joylashadi. Yaraga yaqin joylarda limfa bezlarini shishishi bezdan kuydurgi yarasini odamni betida yoki bo‘ynida bo‘lsa kasallik og‘ir o‘tishi va sepsissga olib keladi vabu o‘lim bilan tugaydi. Kasallikning o‘pka formasi faqat odamlarda uchrab, kasal hayvonning shuni bilan kasalning qo‘zg‘atuvchisi sporalari o‘pkaga kirganda paydo bo‘ladi. Bemorlarda tana haroratini 400S ga ko‘tarilishi, kontaktiv (ko‘z yoshi oqishi, yorug‘likdan cho‘chish, konyuktivit gipereliyasi), yuqori nafas yo‘llari tomonidan kaytar alalomatlar (ancha urish, ovozni xiralashishi, yo‘tal) kuzatiladi. Kasalliknibirinchi soatlarida bemorni ahvoli yomonlashib ko‘krak qafasida qattiq og‘riq, nafas qisishi, sianoz, taxikardiya, AD pasayishi kuzatiladi. Balg‘amda ko‘pincha qon aralashmasi bo‘ladi. Bunday bemorlarda kollagen 2-3 kundan keyin o‘lish bilan tugaydi. Kasallikni ichak formasida bemor tana haroratini yuqori bo‘lishi, eniga strop qismida og‘riq bo‘lishi, ich ketish va qayt qilishlar kuzatiladi. Ichak formasida qorini dam bo‘lib ketishi xollari ham kuzatilib o‘lim bilan tugashi mumkin. Immunitet. Kuydirgi immunitet turg‘un bo‘lmaydi, kasallik takrorlanishi mumkin. Organizmni saqlanishida asosiy rolni protektiv va fagotsitar reaksiya o‘ynaydi. Laboratoriya tashxisi. Laboratoriyaga bemorlardan olinadigan ashyolar: karbunkuldan chiqqan yiring, balg‘am, bemorni ahlati, qoni, hayvonlardan olinadigan ashyo: shuni terisi, go‘shti, jasadidan material va boshqalar, suv, tuproq, tashqi muhitning turli ob’ektlarini qazib olingan suv yuboriladi. Laboratoriya usullari: Bakteriologik, bakterioskopik, biologik, allergik reaksiyalar, serologik reaksiyalar. Bakteriologik usulda kasallikni teri formasida pufakchalar suyuqligi, septik xilida bemor qoni, balg‘ami, ahlati va siydigi olinadi. Olingan ashyo oziqli agarda, qonli-agarli kosachaga, oziq bulonli probirkaga ekilib 370S li termostatga 18-20 soat davomida qo‘yiladi. Bulonlarda ular parcha-parcha cho‘kma xosil qilib o‘sadi. Kuydirgi tayoqchalari penitsillin tasirida «marvaridga» o‘xshash sferoplastlar xosil qiladi. Bu holat esa Bae. Auf’cacis ni patogen bo‘lmagan batsillalardan ajratish imkonini beradi. Bakteriologik usul. Patologik ashyodan surtma tayyorlab gramm usulida bo‘yab mikroskop ostida kuzatiladi. Agar mikroskopni kichik ob’ektividan qarasa unda «sher yo‘li» yoki «merduzani boshi»ga o‘xshash ko‘rinishda bo‘ladi. Biologik sinama. Tekshiruvchi ashyo oq sichqon, dengiz cho‘chqasi yoki quyonlar teri ostiga yuboriladi. Hayvonlar 1-2 kundan keyin o‘lib qoladi. O‘lgan hayvonlar yorilib, qon va ichki organlaridan surtma tayyorlab mikroskopda tekshirish va kapsulali kuydirgi qo‘zg‘atuvchisini ko‘rinishi diagnoz qo‘yishga yordam beradi. Teri allergik reaksiyasida 0,1 ml miqdoridagi antraksin bemor bilakining ichki tarafidagi teri orasiga yuboriladi. 24-48 soatdan so‘ng ukol qilingan joyda yallig‘lanish alomatlari paydo bo‘lsa, reaksiya + hisoblanadi. Qizargan va shishgan joyining satxi 15 mm gacha bo‘lsa reaksiya sal musbat (+), 20-25 mm bo‘lsa musbat (++) va 20-40 mm va undan katta bo‘lsa o‘ta musbat (+++) deb baholanadi. Serologik usul. Kuydirgi kasalligiga tez diagnoz qo‘yish uchun immunoflbressensiya usulidan foydalaniladi. Bu usulda Vas ant’acisni kapsulali turlarini aniqlash imkonini beradi. O‘lgan hayvonlarda yoki kuydirgining visseral turini eslatuvchi noma’lum kasallikdan o‘lgan odamlarda kuydirgini aniqlash hamda mahsulotlarni teri molik jun zararlanganini aniqlash uchun Askoli termopresipitatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Davolash. Antibiotiklar va kuydirgiga qarshi immunoglobulin va boshqalar. Profilaktikasi. Uy hayvonlari orasida kuydirgi kasalligiga qarshi kurash veterinariya sanitariya chora-tadbirlarini o‘tkazish: zararlangan hayvonlarni o‘z vaqtida aniqlash, ularni ajratish va davolash, ularni xashorat chaqishidan saqlash, ajralmalarini yukumsizlantirishdan iborat. Kuydirgi bilan kasalllangan hayvonlar jasadi kuydirib tashlanadi. Kuydirgiga shubha tug‘ilgan joylarda hayvonlarni o‘tlatish, zararlangan suv havzalaridan foydalanish man etiladi. Hayvonlar o‘rtasida kuchsizlantirilgan tirikvaksina STIbilan profilaktika emlashlar o‘tkaziladi. Odamlar o‘rtasida profilaktik hayvonlarni parvarish qilishda, so‘yishda ular mahsuloti teri, go‘sht, mo‘yna, dag‘al sochni qayta ishlashda gigiena qoidalariga rioya qilishdan iborat. Terini dezinfeksiya qilish uchun 2,5% li vodorod xlorid kislota va 15%li natriy xlorid eritmasi bilan 300S haroratda qayta ishlab 40 soat davomida ekspozitsiya qilib qo‘yiladi. Jun 100-1100S haroratda yonib turadigan bug‘da yoki poraformalin kameralarida 62-650S da 2,5 soat davomida ekspozitsiya qilinadi. Mo‘ynalar ham paraformalin kameralarida qayta ishlanadi. Kuydirgi jihatdan noqulay bo‘lgan punktlarda kasallikni oldini olish maqsadida chorvachilik xo‘jaliklarida, hayvonlar so‘yiladigan qushxonalarda, hayvon mahsulotlari va xomashyosini qayta ishlaydigan zavodlarda, ularni tayyorlaydigan va tashuvchi barcha transport vositalarida yil davomida ikki marta dezinfeksiya o‘tkaziladi. Sanitariya maorifi ishlari keng ko‘lamda olib borilib tegishli korxona ishchilari maxsus kiyimlar, dezinfeksiyalovchi eritmalar zarur bo‘lgan xollarda individual himoya vositalari ko‘zoynak, niqob va x. k. bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Aholi o‘rtasida spesifik profilaktikada maxsus tayyorlangan tirik STI vaksinasi ishlatiladi. O‘choqda ko‘riladigan choralar. Kasallik davrida bemor kasalxonaga yotqizilishi lozim. Teri formasida rekonvalessentlar yara bitib yarachasi tushib ketganda septik formasida klinik jihatdan tuzalgandan so‘ng kasalxonadan chiqariladi. Bemor bilan kontaktda bo‘lganlar alohida ajratib qo‘yilmaydi, lekin ular 8 kun davomida meditsina kuzatuvida bo‘ladi. Profilaktik maqsadda kuydirgiga qarshi immunoglobulin qo‘llaniladi. Uni kasal hayvonlarni ko‘mishda qatnashgan, kasal hayvonlar go‘shtini tayyorlangan va uni ovqat bilan iste’mol qilgan shaxslarga yuboriladi. Kuydirgiga qarshi antibiotiklar va immunoglobulin qo‘llaniladi. Fenoksimetilpensillin sutkasiga 2 marta 5 kun davomida 1 gramdan yoki 0,5 gramdan tetratsiklin 5 kun davomida beriladi. Ichish uchun 1 gramdan ampitsillin sutkasiga 2 marta beriladi. Globulin profilaktikasida esa katta yoshdagi kishilarga 20-25 ml immunoglobulin yuborish tavsiya etiladi. 14-17 yashar o‘smirlar uchun uning dozasi 12 ml gacha bolalarda 5-8 ml gacha kamaytirib yuboriladi. Immunoglobulin isitilgan xolda mushaklar orasiga yuboriladi. TOUN YOKI O‘LAT (CHUMA), TULYAREMIYA QO‘ZG‘ATUVCHILARIGA TA’RIF Toun kasalligi o‘ta xavfli yuqumli kasallik bo‘lib, kuchli intoksiatsiya boshlanishi va limfa tugunlarining teri va boshqa organlarni yallig‘lanishi bilan ta’riflanadi. Toun pandemiyasi 1820 yildabo‘lib o‘tdiva shundan keyin ham 3 ta pandemiya kuzatildi. Albatta bu pandemiyalarda bir necha millionlab odamlar kasallanishib xalok bo‘lishgan. Dunyo bo‘yicha toun bilan 1973 yilda 217, 1975 yilda 1655, 1977 yilda 219, 1981 yilda 194, 1986 yilda –1003, 1988 yilda esa 1363 hodisa ro‘yxatga olingan. Toun kasalligi o‘ta xavfli kontagioz yuqumli kasallik hisoblanib, uning tabiatda tabiiy o‘choqlari qizilqum orol, ural Kaspiy yaqinidagi cho‘llar, Baykal orqasidagi cho‘llar hisoblanadi. 1990 yili sentyabr oyida Orol cho‘lida 3 ta kishida toun kasalligi kuzatilgan bo‘lib, shulardan birisi xalok bo‘lgan. Morfologiyasi. Toun qo‘zg‘atuvchisini 1884 yilda Kitazato va Iersen kashf etgan bo‘lib, bular Enterobacteriaceae oilasiga Yersinia avlodiga mansub bo‘lib, kasallik qo‘zg‘atuvchisi Yersinia pestis deb ataladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi polimorf shaklli ya’ni ipsimon, sharsimon, kolbasimon ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Harakatsiz spora xosil qilmaydigan gramm usulida grammanfiy bo‘yaladigan tayoqcha hisoblanadi. Mikroorganizmlarni nozik kapsulasi bor. Barcha omillari bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yaladi, ayniqsa qutblari yaxshi bo‘yoq olib bipolyar bo‘yaladi. Patologik ashyodan surtma tayyorlab, gram usuli bilan bo‘yab mikroskop ostida kuzatilsa unda ko‘rish maydonida kichkina gramm ovalsimon tayoqchalar ko‘rinadi. O‘stirish. Toun qo‘zg‘atuvchisi fakultativ anaerob hisoblanib, u anaerob sharoitlarda ham o‘sishi mumkin. Oziq muhitlarga talabchan emas, oddiy oziq muhitlarda ham o‘saveradi. Optimal o‘sish harorati 25-300S bo‘lib, chegaraviy o‘stirish nuqtalari 20-400S hisoblanadi. Muhit rN esa 7,0-7,2 ni tashkil qiladi. Zich oziq muhitlarda kasallik qo‘zg‘atuvchisini o‘sish xarakteriga ko‘ra avvaliga shisha siniqlariga o‘xshab turadi, keyin koloniyaning markazi zichlashib, tevarak cheti festonsimon notekis bo‘lib qolib xuddi tevaragi to‘qilgan to‘r ro‘molgacha o‘xshab qoladi. Suyuq oziq muhitlarda esa o‘sganidan o‘zidan iplar chiqaradigan parda va ipir- ipir cho‘kmalar xosil qiladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi o‘sishni stimullovchi sistein, metionin, fenilalanin, valin, izoleysin va boshqalarga muhtoj tabiiy auksotrof mikroorganizm hisoblanadi. Ular virulent S- ko‘rinishli va virulent R ko‘rinishli koloniyalar xosil qiladilar. Fermentativ xususiyati. Toun bakteriyalari gielotinni suyultirmaydi, indol xosil qilmaydi nitratlarni nitritlargacha tiklaydi. Glyukozani kislotagacha parchalaydi (lekin hamma vaqt emas). Bir shtammlari glitserinni fermentatsiyalasa boshqalari serovodorod xosil qiladilar. Zahar xosil qilishi. Toun bakteriyalari odamlarga favqulodda virulentli hisoblanib, termolabin ekzotoksin bular A va B ko‘rinishli va sichqon toksini ishlab chiqaradi. Bular eritrotsitlarni gemolizga uchratishi va fibrinlarni eritish xususiyatlariga egadirlar. Sichqon toksini zaharliligi o‘ta yuqori hisoblanib 1 mg zahar 86. 000 sichqonni o‘ldirishi mumkin. Chidamliligi. Toun qo‘zg‘atuvchisi past haroratlarga chidamli bo‘lib 00S da 6 oygacha, muzlagan murdalarda 7-12 oygacha tirik holatda saqlanadi. Kiyimlarda 5- 6 oy, toza tuproq va sutlarda 90 kun, donlarda 50 kun, suvlarda 30 kun, bemordan olingan yiringlarda 20-30 kun,balg‘amlarda 10 kun, meva va sabzavotlarda 6-11 kun, nonda 4 kun mobaynida tirik saqlanib qolishadi. Toun qo‘zg‘atuvchilari quritish va yuqori haroratlarga o‘ta sezgir hisoblanib 350S da 5 kungacha, 800S da esa 5 minut ichida xalok bo‘ladi. Tik quyosh nuri bu mikrobni 2-3 soat davomida xalok qilishi mumkin. Dezinfeksiyalovchi dori mahsulotlaridan 5% li fenol ta’sirida 5-10 daqiqadan so‘ng, 5% li lizol ta’sirida 2-10 minut, 3-5% li karbol kislota ta’sirida 5-10 minutdan so‘ng, 1-2% li xloraminda esa 1 minut ichida o‘ldiradi. Hayvonlar uchun patogenligi. Toun asosan kemiruvchilar kasalligi hisoblanib, spontan tarzda 300 turdan ortiq kemiruvchilar va 29 xil hayvonlar kasallanganligi aniqlangan. Asosan toun kasalligiga olmaxonlar oilasiga mansub (sugurlar, yumronqoziqlar), olmaxonlar qum va cho‘l sichqonlari va boshqalar, sichqonsimonlar qora va ola-bula kalamushlar va sichqonlar, hayvonlardan tuyalar, maymunlar, shoqollar, tipratikanlar o‘ta sezgir bo‘ladilar. Odamlarda kasallik patogenezi. Kasallik patogenezi toun bakteriyasining organizmga qaysi yo‘l bilan kirganligiga bog‘liq bo‘ladi. Infeksiya teri orqali kirganida u limfa yo‘llari orqali tarqalib regionlar limfa tugunlariga yetib borib shu yerda ko‘paya boshlaydi va gemoragik infiltratsiya bo‘lgan turli yallig‘lanish jarayonlarini keltirib chiqaradi. Bu jarayonga limfa tugunlarining barcha guruhi va unga yaqin joylashgan teri osti yog‘ klechatkasi qo‘shilib ketadi va birlamchi bubon xosil bo‘ladi. Ko‘pincha birlamchi bubon ular mikrobi kirgan joyning yaqinida xosil bo‘ladi. Masalan burga oyoqni chaqqan bo‘lsa, chov limfa tugunlarining zararlanishi birlamchi bubon hisoblanadi. Birlamchi bubondan kasallik qo‘zg‘atuvchilari qancha o‘tib bakteriemiya yuzaga keladi. Ular qon bilan birga ichki organlarga va infeksiya darvozasidan uzoqlashgan limfa tugunlariga boradi va ikkilamchi bubonlar xosil bo‘ladi. Birlamchi bubonning ikkilamchi bubondan farqi birlamchi bubonda limfa tugunlari atrofidagi to‘qimalar ham zararlanadi (periadenit), ikkilamchi bubonda esa atrofdagi to‘qimalar zararlanmaydi (adenit). Qonda aylanib yurgan o‘lat mikrobi ba’zan o‘pka to‘qimasiga joylashib, uning yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi (ikkilamchi pnevmoniya). Kasallik nafas yo‘llari orqali kirganda gemoragik zotiljam va sepsis rivojlanadi (birlamchi o‘pka va ikkilamchi septik formalari). Infeksiya me’da-ichak yo‘li orqali yuqqanda gemorragik enterit va sepsis rivojlanadi (ichak va ikkilamchi septik formalari). Toun qo‘zg‘atuvchisi ekzo- va endotoksinlarni xosil qilib, organizmni itoksikatsiyasini keltirib chiqaradi va birinchi navbatda yurak tomir, nerv sistemasi va boshqa sistemalar zararlanadi puls o‘zgaradi, qon bosimi tushib ketadi, kasal besarangiom bo‘ladi. Kasallikni yashirin davri 2-3 kun davom etadi. O‘pka formasida qisqa bo‘lishi mumkin. Kasallikni o‘tishiga qarab: 1) Teri bubonli formasi. 2) ichak formasi. 3) o‘pka formasi. 4) septik formasi kuzatiladi. Immunitet. Kasallikdan so‘ng uzoq davomli mustahkam immunitet xosil bo‘ladi. Kasallik takrorlanishi kamdan-kam xollarda kuzatiladi. Davolash. Antibiotiklar (streptomitsin, tetratsiklin va boshqalar) Tulyaremiya. Tulyaremiya–spesifik limfadenit va o‘pka,ko‘z, oshqozon ichak traktini zararlanishi bilan boradigan septik xarakterli o‘tkir yuqumli kasallikdir. Yumronqoziqlarda uchraydigan kasalligi haqida 1910 yilda 1 bo‘lib Makkoy axborot berdi va 1911 yilda Makkoy vaChepin kasallikni qo‘zg‘atadigan bakteriyani aniqladi va uni Kaliforniya shtatining Tulyare okrugining nomi bilan Vas Tularense deb atadi. S. V. Suvrov, L. A. Volfed va M. M. Voronnovlar quyi Volga havzasi,Astraxan viloyatida 1926 yili odamlarda tulyaremiya kasalligini aniqladilar keyinchalik Povlovskiy Xatenever K. A. Gayskiy,G. P. RudnevvaA. F. Bilibinlar tulyaremiyaning tabiiy o‘choqlari epidemiologiyasi, immunologiyasi, klinika va davosini har jihatdan o‘rganib chiqdilar. Morfologiyasi. Francisella tukarensis mikroorganizm kooklarga o‘xshaydigan mayda polimorf tayoqcha bo‘lib 0,2-0,7 mkm ni tashkil qiladi. Tulyaremiya qo‘zg‘atuvchisi harakatsiz spora xosil qilmaydigan gramm usuli bo‘yicha grammanfiy bo‘yaluvchi tayoqcha hisoblanadi. Nozik kapsulasi bor. O‘stirish. Tulyaremiya qo‘zg‘atuvchisi aerob mikroorganizm hisoblanib oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Optimal o‘sish harorati 370S, muhit rN i 6,7-7,2 ni tashkil qiladi. Tulyaremiya qo‘zg‘atuvchilarini o‘sishi uchun oziq muhitlarda qo‘shimcha o‘sish faktorlari qon, lesitin va sistin bo‘lishi lozim. Mikroorganizmlarni quyuq oziq muhitlarida yaxshi o‘sishi, suyuq oziq muhitlarida esa quyuq oziq muhitlarga nisbatan yomonroq o‘sishi ya’ni muhitni yuzasida o‘sishi kuzatiladi. Quyuq oziq muhitlarda mikroorganizmlar bir necha kun o‘tgandan keyin mayda oqish-zangori S-ko‘rinishli koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Tulyaremiya qo‘zg‘atuvchilarini sun’iy oziq muhitlarida uzoq vaqt o‘stirilganda virulent S ko‘rinishli holatdan avirulinet Z ko‘rinishli holatga o‘tishi mumkin. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarinimiya, taloq, jigar to‘qimalari va yurak ekstraktlari qo‘shilgan oziq muhitlarda o‘stirib o‘rganish mumkin, chunki bu muhitlarda mikroorganizm o‘sishi uchun zarur bo‘lgan vitaminlarga boy hisoblanadi. Fermentativ xususiyati. Tulyaremiya bakteriyalari oqsillarni parchalab serovodorod xosil qiladi, indol xosil qilmaydi. Glyukoza, maltoza, levulza, mannozalarni kislota xosil qilib parchalaydi. Mana shu belgisi bilan bu mikroorganizmni brusellyoz kasallik qo‘zg‘atuvchisidan farqlanadi. Tulyaremiya kasallik qo‘zg‘atuvchilari biokimyoviy jihatdan turg‘un bo‘lmay o‘zgaruvchan hisoblanadi. Zahar xosil qilishi. Mikroorganizmlarni ekzotoksin xosil qilishi aniqlanmagan, ularni kasallik tug‘diruvchi ta’siri endotoksinga bog‘liqdir. AG tuzilishi 2 taAG, ya’ni somatik O-AGva pardali AGlardan iborat. Z shaklli virulent mikroorganizmlarda faqat O-AG bo‘ladi. S-ko‘rinishli virulent mikroorganizmlarda esa O va Vi –Aglari bo‘ladi. SR- ko‘rinishlilarida O-AGva oz miqdorda Vi AGham bo‘ladi. Bulardan tirik vaksinalar tayyorlanadi. Chidamliligi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi glitserinlarda 240 kun, donlarda 130 kun, suvda va kemiruvchilar jasadida 90 kun, tuproqda 10 kun, past haroratlarda 3 oygacha tirik saqlanadi. Muzlatilgan hayvon murdalarida 6 oygacha tirik saqlanadi. Muzlatgan go‘sht va sutlarda 3 oygacha saqlanishi, spirt va boshqa dezinfeksiyalovchi dori moddalari ta’siri ostida bir-necha minutda xalok bo‘ladi. 600S gacha qizdirilgan haroratda 10-15 minutdan keyin,quyosh nuri ta’sirida 20-30 minut davomida o‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Turli hayvonlar uchun patogen hisoblanib dala sichqonlari, uy sichqonlari, quyonlar, sassiqkuzanlar, suv kalamushlari, qumsichqonlar, yumronqoziqlar, qorakalamushlar, tipratikanlar bu kasallik bilan kasallanishadi. Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqonlar, dengiz cho‘chqalari bu mikroorganizmga sezgir hisoblanib, ularga kasallik yuqtirilgandan keyin 10 kun ichida o‘lib qoladi. Patogenezi. Tabiatda tulyaremiyani asosiy manbai kemiruvchi hayvonlar va qon so‘rar hashoratlar hisoblanadi. Kasallik bemordan sog‘lom odamga bevosita yuqmaydi. Tulyaremiyai nfeksiyasini kanalar tuxumlari orqali o‘z avlodiga o‘tkazadi. Shunday qilib, muayyan bir joyda yashaydigan kemiruvchilar va hashoratlar kanalar tufayli tulyaremiyaning tabiiy o‘chog‘i paydo bo‘ladi. Tulyaremiya quyidagi yo‘llar bilan yuqishi va tarqalishi kuzatiladi: 1) kontakt yo‘li; 2) alimentar yo‘l (ifloslangan suv yoki masalliqlarni iste’mol qilish orqali); 3) havo chang yo‘li bilan; 4) transmissiv yo‘l bilan yuqishlari kuzatiladi. Tulyaremiya mikroorganizmli odam organizmiga teri, ko‘z, havo yo‘llari, me’da-ichak yo‘llari orqali tushib organizmni regionlar limfa tugunlarida ko‘paya boshlaydi va shu joyda birlamchi affekt xosil bo‘ladi. Bu yerda bakteriyalarni bir qismi yemirilib xalok bo‘ladi va endotoksin ajralib chiqadi. Endotoksin limfa tugunlari va atrofdagi to‘qimalarga ta’sir qilib, adenit xosil qiladi. Limfa tugunlari kattalashadi ya’ni bu yerda birlamchi bubon xosil bo‘ladi. Qonga tushgan endotoksin m. n. s. Yurak-kon tomirlar sistemasi faoliyatiga ta’sir qilib, modda almashinuvi jarayonlarini izdan chiqaradi vab akterimiya boshlanadi. Qondagi mikroorganizmlar keyinchalik RES organlariga o‘rnashib olib limfa tugunlari taloqda, o‘pka va boshqa organlar yallig‘lanishi o‘choqlarini paydo qiladi. Natijada ikkilamchi tulyaremiya bubonlari paydo bo‘lib, birlamchi bubonga nisbatan bular kichikroq bo‘ladi. Kasallikni yashirin davri 3-7 kun davom etib ularni bir necha ko‘rinishlari ya’ni 1) bubonli formasi: 2) yara bubonli: 3) ko‘z bubonli: 4) angina bubonli: 5) abdominal: 6) o‘pka: 7) tarqoq formalari kuzatiladi. Bu yuqoridagi formalarni hammasi to‘satdan boshlanib bemorni eti uvishib qaltirashi t 38-39 bo‘lishi bosh og‘rig‘i, muskullari ayniqsa boldir muskullari, beli og‘rishi va boshqa belgilar bilan o‘tadi. Kasallik o‘rtacha 16- 30 kun davom etadi va odatda sog‘ayish bilan tugaydi. Immunitet. Kasallik bilan og‘rib o‘tilganidan keyin o‘z tabiatiga ko‘ra to‘qima va gumoral immunitet hisoblangan mustahkam immunitet xosil bo‘ladi. Davolash. Tulyaremiyada streptomitsin tetratsiklin va levomitsetin yaxshi natija beradi. Antibiotiklar bilan birga vaksina terapiya hamq o‘llaniladi. Vaksinasi teri orasiga muskul orasiga va venaga 3-5 kun oralatib 10-12 marta yuboriladi. Vaksina dozasi asta-sekin ko‘paytirilib boriladi. Kasallikni oldini olishda aholini quruq Elbert-Gayskiyning tirik vaksinasidan foydalanib emlashishlari yuqori darajada yaxshi natijalarni beradi. Vaksinatsiya va revaksinatsiya tulyaremiyaga nisbatan enzootik bo‘lgan territoriyalarda yashovchi aholi o‘rtasida shuningdek anashu infeksiyaning yuqish xavfi bo‘lgan kishilar o‘rtasida o‘tkaziladi, vaksinatsiya epidemi kko‘rsatmalarga binoan olib boriladi. Vaksina teri ustiga skarifikatsion yoki teri orasiga oqim bilan yuboriladi bunda vaksina turlicha eritilib tayyorlanadi. Emlash natijalari emlashdan so‘ng 5 kundan 7 kungacha tekshirib ko‘riladi. Emlangan joyda reaksiya bo‘lmagan taqdirda 12-15 kunida qaytadan emlash o‘tkaziladi. PV 5 yildan keyin o‘tkaziladi. Bir vaqtni o‘zida tulyaremiya, brusellyoz, tounga qarshi emlash ishlari olib boriladi. Tulyaremiya paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan teri sog‘lomlashtirish bo‘yicha olib boriladigan umumiy kompleks chora tadbirlar bular yirik suv inshootlarini qurish, suv kalamushlariya shaydigan joylarni to‘la suvga bostirish, botqoqliklarni quritish, yerlarni yoppasiga tekislab ekish maydonlariga aylantirish, chuqurliklarni qurib tashlash agrotexnika qoidalariga rioya qilish, kemiruvchi va qonso‘rar hashoratlarni qirib tashlash, oziq-ovqat mahsulotlari va suvni toun qo‘zg‘atuvchisi tushib iflos qilishidan saqlash, infeksiya manbalarida ishlaganda toun qo‘zg‘atuvchisi bor ehtimoli bor xomashyo va mahsulotlar bilan ishlaganda texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish kerak.1 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»