OTLARDAGI ALOQA-MUNOSABAT KATEGORIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

26,2 KB


OTLARDAGI ALOQA-MUNOSABAT KATEGORIYALARI REJA: 1.Otlarda aloqa-munosabat kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot. 2. Otlardagi egalik kategoriyasi. 3. Kelishik kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot. 4. Otlardagi kelishik shakllarining morfologik-sintaktik xususiyatlari. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga (ba’zan predmetga) taalluqli ekanligini ko`rsatuvchi umumiy ma’nolar va bu ma’nolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga egalik kategoriyasi deyiladi. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, ya’ni so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o`zga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs ma’nosi bilan birga uning sonini (birlik yoki ko`plik ma’nosini) ham ifodalaydi. Egalik affikslari quyidagi jadvalda berilgan. Shaxs Birlik Ko`plik I shaxs -(i)m -(i)miz II shaxs -(i)ng -(i)ngiz III shaxs -i, -si -i, -si Jadvaldan ko`rinadiki, III shaxs egalik affiksi birlik va ko`plik son uchun umumiy. Predmetning bir shaxsga yoki ko`p shaxsga taalluqliligi egalik affiksi olgan ot bog`lanib kelgan so`zning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi: uning kitobi – birlik, ularning kitobi – ko`plikdir. Shuningdek, egalik affikslari ot negizining unli yoki undosh tovush bilan tugashiga qarab ikki xil shaklda qo`llanadi. OTLARDAGI ALOQA-MUNOSABAT KATEGORIYALARI REJA: 1.Otlarda aloqa-munosabat kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot. 2. Otlardagi egalik kategoriyasi. 3. Kelishik kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot. 4. Otlardagi kelishik shakllarining morfologik-sintaktik xususiyatlari. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga (ba’zan predmetga) taalluqli ekanligini ko`rsatuvchi umumiy ma’nolar va bu ma’nolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga egalik kategoriyasi deyiladi. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, ya’ni so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o`zga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs ma’nosi bilan birga uning sonini (birlik yoki ko`plik ma’nosini) ham ifodalaydi. Egalik affikslari quyidagi jadvalda berilgan. Shaxs Birlik Ko`plik I shaxs -(i)m -(i)miz II shaxs -(i)ng -(i)ngiz III shaxs -i, -si -i, -si Jadvaldan ko`rinadiki, III shaxs egalik affiksi birlik va ko`plik son uchun umumiy. Predmetning bir shaxsga yoki ko`p shaxsga taalluqliligi egalik affiksi olgan ot bog`lanib kelgan so`zning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi: uning kitobi – birlik, ularning kitobi – ko`plikdir. Shuningdek, egalik affikslari ot negizining unli yoki undosh tovush bilan tugashiga qarab ikki xil shaklda qo`llanadi. Shaxs Birlik Ko`plik unlidan so`ng undoshdan so`ng unlidan so`ng undoshdan so`ng I shaxs sovg`a+ -m daftar+ -im sovg`a+ -miz daftar+ -imiz II shaxs sovg`a+ -ng daftar+ -ing sovg`a+ -ngiz daftar+ -ingiz III shaxs sovg`a+ -si daftar+ -i sovg`a+ -si daftar+ -i Egalik affikslari odatda, ko`plik affiksidan keyin qo`shiladi: kitob+ -lar+ -im kabi. Egalik affiksi qo`shilgan ot, odatda, qaratqich kelishigidagi (belgili va belgisiz shakldagi) boshqa ot, olmosh va otlashgan so`z bilan bog`lanadi: daraxtning bargi, ipak qurti, mening vazifam, yaxshining so`zi kabi. Bu bog`lanish egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan so`zga qaramli ekanligini ko`rsatadi. Egalik affiksini olgan ot ba’zan chiqish kelishigidagi ot bilan ham bog`lanishi mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday bog`lanishda egalik affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik ma’nosini emas, balki aloqadorlik, mansublik ma’nosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik egalik (aloqadorlik, mansublik) ma’nosi mavjud. Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini aniq ko`rsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh bilan ham, ot va otlashgan so`zlar bilan ham bog`lana oladi: uning burchi, farzandning baxti, ko`plarning orzusi kabi. Ba’zan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot orasidagi munosabat o`zgacha bo`lishi mumkin, ya’ni II shaxs birlik sondagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning ko`pligi uchun qo`llanishi mumkin: senlarning maqsading kabi. Yoki, aksincha, otning II shaxs ko`plik shaklidagi egalik affiksini Shaxs Birlik Ko`plik unlidan so`ng undoshdan so`ng unlidan so`ng undoshdan so`ng I shaxs sovg`a+ -m daftar+ -im sovg`a+ -miz daftar+ -imiz II shaxs sovg`a+ -ng daftar+ -ing sovg`a+ -ngiz daftar+ -ingiz III shaxs sovg`a+ -si daftar+ -i sovg`a+ -si daftar+ -i Egalik affikslari odatda, ko`plik affiksidan keyin qo`shiladi: kitob+ -lar+ -im kabi. Egalik affiksi qo`shilgan ot, odatda, qaratqich kelishigidagi (belgili va belgisiz shakldagi) boshqa ot, olmosh va otlashgan so`z bilan bog`lanadi: daraxtning bargi, ipak qurti, mening vazifam, yaxshining so`zi kabi. Bu bog`lanish egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan so`zga qaramli ekanligini ko`rsatadi. Egalik affiksini olgan ot ba’zan chiqish kelishigidagi ot bilan ham bog`lanishi mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday bog`lanishda egalik affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik ma’nosini emas, balki aloqadorlik, mansublik ma’nosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik egalik (aloqadorlik, mansublik) ma’nosi mavjud. Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini aniq ko`rsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh bilan ham, ot va otlashgan so`zlar bilan ham bog`lana oladi: uning burchi, farzandning baxti, ko`plarning orzusi kabi. Ba’zan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot orasidagi munosabat o`zgacha bo`lishi mumkin, ya’ni II shaxs birlik sondagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning ko`pligi uchun qo`llanishi mumkin: senlarning maqsading kabi. Yoki, aksincha, otning II shaxs ko`plik shaklidagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning birligi uchun qo`llanishi mumkin: sizning opangiz kabi. Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi ma’nolar, ikkinchi holda esa hurmat ma’nosi ifodalanadi. Ot ko`plik son shaklida kelib, ko`plik ma’nosini ifodalaganda, egalik affiksi – lar qo`shimchasidan keyin qo`shiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat ma’nosi ifodalanganda, egalik affikslari –lar qo`shimchasidan oldin qo`shiladi: opamlar, akamlar kabi. Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini ko`rsatmaydi. Ba’zi otlarga egalik affikslari qo`shilganda, so`z tarkibida turli fonetik o`zgarishlar ro`y beradi. Bular quyidagilar: 1. k, q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zlarga, shuningdek, bek kabi ayrim bir bo`g`inli so`zlarga egalik affikslari qo`shilganda, k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak – tilagi, yurak – yuragi, bek – begi, kubok – kubogi, qishloq - qishlog`i kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zlarga, bir bo`g`inli so`zlarga (ko`p hollarda) egalik affikslari qo`shilganda k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherking, erk – erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi. 2. O`rin, qorin, burun, o`g`il, bo`yin, ko`ngil, singil kabi otlarga egalik affikslari qo`shilganda, ikkinchi bo`g`indagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va yozilmaydi: o`rin - o`rnim, qorin - qornim, burun – burning, o`g`il - o`g`lim, ko`ngil – ko`ngli, singil – singlim kabi. 3. Parvo, obro`, mavqe, avzo, mavzu so`zlariga I va II shaxs egalik affikslari qo`shilganda, so`z tarkibida bir y tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying, obro`yim, obro`ying kabi; III shaxsda esa parvo, obro`, mavqe, avzo so`zlari parvoyi, obro`yi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu so`zi esa mavzusi tarzida aytiladi va yoziladi. Kelishik kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot Ot (yoki otlashgan so`z)ning boshqa so`zlarga bo`lgan sintaktik munosabatini ko`rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma’no va uni ifoda etuvchi shakllarni o`z olgan ot shu shaxsning birligi uchun qo`llanishi mumkin: sizning opangiz kabi. Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi ma’nolar, ikkinchi holda esa hurmat ma’nosi ifodalanadi. Ot ko`plik son shaklida kelib, ko`plik ma’nosini ifodalaganda, egalik affiksi – lar qo`shimchasidan keyin qo`shiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat ma’nosi ifodalanganda, egalik affikslari –lar qo`shimchasidan oldin qo`shiladi: opamlar, akamlar kabi. Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini ko`rsatmaydi. Ba’zi otlarga egalik affikslari qo`shilganda, so`z tarkibida turli fonetik o`zgarishlar ro`y beradi. Bular quyidagilar: 1. k, q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zlarga, shuningdek, bek kabi ayrim bir bo`g`inli so`zlarga egalik affikslari qo`shilganda, k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak – tilagi, yurak – yuragi, bek – begi, kubok – kubogi, qishloq - qishlog`i kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zlarga, bir bo`g`inli so`zlarga (ko`p hollarda) egalik affikslari qo`shilganda k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherking, erk – erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi. 2. O`rin, qorin, burun, o`g`il, bo`yin, ko`ngil, singil kabi otlarga egalik affikslari qo`shilganda, ikkinchi bo`g`indagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va yozilmaydi: o`rin - o`rnim, qorin - qornim, burun – burning, o`g`il - o`g`lim, ko`ngil – ko`ngli, singil – singlim kabi. 3. Parvo, obro`, mavqe, avzo, mavzu so`zlariga I va II shaxs egalik affikslari qo`shilganda, so`z tarkibida bir y tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying, obro`yim, obro`ying kabi; III shaxsda esa parvo, obro`, mavqe, avzo so`zlari parvoyi, obro`yi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu so`zi esa mavzusi tarzida aytiladi va yoziladi. Kelishik kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot Ot (yoki otlashgan so`z)ning boshqa so`zlarga bo`lgan sintaktik munosabatini ko`rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma’no va uni ifoda etuvchi shakllarni o`z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, jo`nalish kelishik, o`rin-payt kelishik va chiqish kelishik kabi grammatik ma’nolar hamda bu ma’nolarni ifodalovchi –ning, -ni, -ga (-ka,-qa), -da, -dan kelishik shakllari kiradi. Har bir kelishik o`z nomi, ifoda shakliga ega, ma’lum bir so`roqlarga javob beradi. Kelishiklar Turlanishi So`roqlari Bosh kelishik Saida, kitob, Toshkent kim? nima? qayer? Qaratqich kelishigi Saidaning, kitobning, Toshkentning kimning? nimaning? qayerning? Tushum kelishigi Saidani, kitobni, Toshkentni kimni? nimani? qayerni? Jo`nalish kelishigi Saidaga, kitobga, Toshkentga kimga? nimaga? qayerga O`rin-payt kelishigi Saidada, kitobda, Toshkentda kimda? nimada? qayerda Chiqish kelishik Saidadan, kitobdan, Toshkentdan kimdan? nimadan? qayerdan? Otlarda kelishik affikslari turlovchi affikslar deb ham yuritiladi. Otlarning kelishiklar bilan o`zgarishi turlanish deb yuritiladi. Kelishik affiksi yo`q holat bosh kelishik bo`lib, bunday shakldagi ot ko`pincha boshqa so`zni o`ziga tobelaydi. SHuning uchun ham bosh kelishik deb yuritiladi. Qaratqich, tushum, jo`nalish, o`rin-payt chiqish kelishigi shaklidagi ot gapda boshqa so`zlarga grammatik jihatdan tobe bo`ladi. Bu kelishiklar vositali kelishiklar deyiladi. Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan qutqaradi (U.Mahkamov). Bu gapda aql so`zi bosh kelishikda bo`lib, affiksi bo`lmagan shaklda qutqaradi fe’liga nisbatan hokim holatda; insonni so`zi –ni tushum kelishigi shakli vositasida, ayb (-dan), kamchiliklardan so`zlari –dan chiqish kelishigi vositasida qutqaradi fe’liga tobe bo`lib kelgan. Kelishik shaklidagi otlar boshqa so`zlar bilan o`zaro sintaktik munosabatga kirishadi. Qaratqich va qisman bosh kelishik shakli ot bilan otning, tushum, jo`nalish, o`rin- payt va chiqish kelishiklari, odatda, ot bilan fe’lning sintaktik munosabatini ko`rsatadi: oilaning ko`rki, onani ardoqlamoq, sayohatga bordi, maktabdan qaytdi. Ba’zan kelishik shaklidagi otlar sifat, son, olmosh, ravish, undov bilan ham bog`lanib, ularga tobe bo`lib keladi: ipakdan mayin, talabalardan beshtasi, Barnoning o`zi, xonada ko`p, holiga voy kabi. ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, jo`nalish kelishik, o`rin-payt kelishik va chiqish kelishik kabi grammatik ma’nolar hamda bu ma’nolarni ifodalovchi –ning, -ni, -ga (-ka,-qa), -da, -dan kelishik shakllari kiradi. Har bir kelishik o`z nomi, ifoda shakliga ega, ma’lum bir so`roqlarga javob beradi. Kelishiklar Turlanishi So`roqlari Bosh kelishik Saida, kitob, Toshkent kim? nima? qayer? Qaratqich kelishigi Saidaning, kitobning, Toshkentning kimning? nimaning? qayerning? Tushum kelishigi Saidani, kitobni, Toshkentni kimni? nimani? qayerni? Jo`nalish kelishigi Saidaga, kitobga, Toshkentga kimga? nimaga? qayerga O`rin-payt kelishigi Saidada, kitobda, Toshkentda kimda? nimada? qayerda Chiqish kelishik Saidadan, kitobdan, Toshkentdan kimdan? nimadan? qayerdan? Otlarda kelishik affikslari turlovchi affikslar deb ham yuritiladi. Otlarning kelishiklar bilan o`zgarishi turlanish deb yuritiladi. Kelishik affiksi yo`q holat bosh kelishik bo`lib, bunday shakldagi ot ko`pincha boshqa so`zni o`ziga tobelaydi. SHuning uchun ham bosh kelishik deb yuritiladi. Qaratqich, tushum, jo`nalish, o`rin-payt chiqish kelishigi shaklidagi ot gapda boshqa so`zlarga grammatik jihatdan tobe bo`ladi. Bu kelishiklar vositali kelishiklar deyiladi. Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan qutqaradi (U.Mahkamov). Bu gapda aql so`zi bosh kelishikda bo`lib, affiksi bo`lmagan shaklda qutqaradi fe’liga nisbatan hokim holatda; insonni so`zi –ni tushum kelishigi shakli vositasida, ayb (-dan), kamchiliklardan so`zlari –dan chiqish kelishigi vositasida qutqaradi fe’liga tobe bo`lib kelgan. Kelishik shaklidagi otlar boshqa so`zlar bilan o`zaro sintaktik munosabatga kirishadi. Qaratqich va qisman bosh kelishik shakli ot bilan otning, tushum, jo`nalish, o`rin- payt va chiqish kelishiklari, odatda, ot bilan fe’lning sintaktik munosabatini ko`rsatadi: oilaning ko`rki, onani ardoqlamoq, sayohatga bordi, maktabdan qaytdi. Ba’zan kelishik shaklidagi otlar sifat, son, olmosh, ravish, undov bilan ham bog`lanib, ularga tobe bo`lib keladi: ipakdan mayin, talabalardan beshtasi, Barnoning o`zi, xonada ko`p, holiga voy kabi. Kelishik shaklida kelgan otning ma’nosi va vazifasi uning leksik, grammatik ma’nosi, qanday so`zlar bilan (fe’l, ot) bog`lanishiga qarab aniqlanadi. Masalan: jo`nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo`nalish o`rnini ko`rsatishidir: maktabga bordi. Bu ma’nodan tashqari jo`nalish kelishigida kelgan ot vosita, payt, atash, maqsad ma’nolarini ifoda qiladi: rasmga qaradi, kuzga qoldirildi, singlisiga oldi, o`qishga keldi kabi. Lekin kelishik ma’nolaridan biri asosiy ma’no sanaladi, kelishik nomi shu asosiy ma’noga ko`ra nomlanadi. Otlardagi kelishik shakllarining morfologik-sintaktik xususiyatlari Bosh kelishikdagi ot shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi. Kim? nima? qayer? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. Bu kelishikning ko`rsatkichi yo`q, ya’ni nol ko`rsatkichli shaklda keladi. Bunday shakl tahlilda Ø belgisi bilan ifodalanadi. Bosh kelishik shaklida kelgan otning asosiy sintaktik vazifasi ega vazifasida kelishdir. Masalan: Himmatlilik o`zining saxovati bilan odamlar qalbiga singib ketadi. (O`.Mahkamov) Nutqda oz uchrasada, ega vazifasidagi so`z qaer? so`rog`iga ham javob bo`lib keladi, bunday holda o`rin predmeti ma’nosi anglashiladi. Masalan: Toshkent – tinchlik shahri. O`zbek tilida bosh kelishikdagi ot yana bir necha sintaktik vazifani bajaradi. 1.Kesim vazifasida keladi: Ilm – insoniyat gavhari (Bedil). 2.Izohlovchi vazifasida keladi: Navro`zda ona tabiat uyg`onadi. 3.Sifatlovchi vazifasida keladi: Po`lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol). Bunda bosh kelishik shaklida kelgan ot boshqa ot oldida kelib, qanday? qanaqa? so`roqlaridan biriga javob beradi. 4. Hol vazifasida keladi: Yulduzlar chaman-chaman yonadi (O). 5. Undalma vazifasida keladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot! Undalma vasifasida kelgan bosh kelishikdagi ot gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydi. Kelishik shaklida kelgan otning ma’nosi va vazifasi uning leksik, grammatik ma’nosi, qanday so`zlar bilan (fe’l, ot) bog`lanishiga qarab aniqlanadi. Masalan: jo`nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo`nalish o`rnini ko`rsatishidir: maktabga bordi. Bu ma’nodan tashqari jo`nalish kelishigida kelgan ot vosita, payt, atash, maqsad ma’nolarini ifoda qiladi: rasmga qaradi, kuzga qoldirildi, singlisiga oldi, o`qishga keldi kabi. Lekin kelishik ma’nolaridan biri asosiy ma’no sanaladi, kelishik nomi shu asosiy ma’noga ko`ra nomlanadi. Otlardagi kelishik shakllarining morfologik-sintaktik xususiyatlari Bosh kelishikdagi ot shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi. Kim? nima? qayer? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. Bu kelishikning ko`rsatkichi yo`q, ya’ni nol ko`rsatkichli shaklda keladi. Bunday shakl tahlilda Ø belgisi bilan ifodalanadi. Bosh kelishik shaklida kelgan otning asosiy sintaktik vazifasi ega vazifasida kelishdir. Masalan: Himmatlilik o`zining saxovati bilan odamlar qalbiga singib ketadi. (O`.Mahkamov) Nutqda oz uchrasada, ega vazifasidagi so`z qaer? so`rog`iga ham javob bo`lib keladi, bunday holda o`rin predmeti ma’nosi anglashiladi. Masalan: Toshkent – tinchlik shahri. O`zbek tilida bosh kelishikdagi ot yana bir necha sintaktik vazifani bajaradi. 1.Kesim vazifasida keladi: Ilm – insoniyat gavhari (Bedil). 2.Izohlovchi vazifasida keladi: Navro`zda ona tabiat uyg`onadi. 3.Sifatlovchi vazifasida keladi: Po`lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol). Bunda bosh kelishik shaklida kelgan ot boshqa ot oldida kelib, qanday? qanaqa? so`roqlaridan biriga javob beradi. 4. Hol vazifasida keladi: Yulduzlar chaman-chaman yonadi (O). 5. Undalma vazifasida keladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot! Undalma vasifasida kelgan bosh kelishikdagi ot gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydi. 6.Nominativ (atov) gap vazifasida keladi: Subhidam. Quyosh yotog`idan bosh ko`tardi (T.Q.). Bundan tashqari bosh kelishikdagi otlar ko`makchi shaklda kelib to`ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi. Masalan: Igna bilan quduq qazib bo`lmas (Maqol). Yuksak quyosh kabi, yuksak oy kabi. Sep bilan bezalsin yurtning fazosi (Uyg`un). Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigida kelgan ot kimning? nimaning? qaerning? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. –ning affiksi bilan shakllanadi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning bezagidir (A.Navoiy). Ba’zan she’riyatda qaratqich kelishigi egalik affiksidan so`ng –n shaklida ham qo`llanadi: Har bolam ufurgan nafasin atrii. She’rimning eng yetuk, eng yaxshi satri (G`.G`ulom). Qaratqich kelishigidagi ot egalik affiksini olgan ot bilan grammatik jihatdan bog`lanib, gapda aniqlovchining turi qaratuvchi vazifasida keladi. Qaratqich kelishigidagi so`z qaratuvchi, unga bog`lanib kelgan egalik affiksini olgan ot esa qaralmish sanaladi. Masalan: Guruchning kurmagi bor, yomonning to`g`mog`i bor (Maqol). Qaratqich kelishigi ikki xil – belgili yoki belgisiz shaklda qo`llanadi. Qaratqich kelishigi –ning (-n) affiksi bilan qo`llansa, belgili sanaladi. Belgili qaratqich kelishigidagi ot aniq qarashlilik ma’nosini ifodalaydi: daraxtning ildizi, onaning baxti kabi. Qaratqich kelishigi –ning affiksi bilan qo`llanmasa, belgisiz sanaladi: umid uchquni, bahor fasli kabi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o`zi bog`lanib kelgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigidagi ot anglatgan predmetga aloqador hodisa ekanligini ifodalaydi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o`zi bog`langan ot bilan ma’no va grammatik jihatdan juda zich bog`langan bo`lib, ular orasiga boshqa so`z kiritish mumkin emas. Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgili qo`llanadi: 1.Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo`lganda: Zulfiyaning xati, talabaning bahosi kabi. 2.Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko`zi, stolning oyog`i. 3.Qaratqich kelishigidagi so`z o`zi bog`latgan otdan anglashilgan predmet bilan o`zaro genetik aloqada bo`lsa: buvining nevarasi, sherning bolasi. 6.Nominativ (atov) gap vazifasida keladi: Subhidam. Quyosh yotog`idan bosh ko`tardi (T.Q.). Bundan tashqari bosh kelishikdagi otlar ko`makchi shaklda kelib to`ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi. Masalan: Igna bilan quduq qazib bo`lmas (Maqol). Yuksak quyosh kabi, yuksak oy kabi. Sep bilan bezalsin yurtning fazosi (Uyg`un). Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigida kelgan ot kimning? nimaning? qaerning? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. –ning affiksi bilan shakllanadi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning bezagidir (A.Navoiy). Ba’zan she’riyatda qaratqich kelishigi egalik affiksidan so`ng –n shaklida ham qo`llanadi: Har bolam ufurgan nafasin atrii. She’rimning eng yetuk, eng yaxshi satri (G`.G`ulom). Qaratqich kelishigidagi ot egalik affiksini olgan ot bilan grammatik jihatdan bog`lanib, gapda aniqlovchining turi qaratuvchi vazifasida keladi. Qaratqich kelishigidagi so`z qaratuvchi, unga bog`lanib kelgan egalik affiksini olgan ot esa qaralmish sanaladi. Masalan: Guruchning kurmagi bor, yomonning to`g`mog`i bor (Maqol). Qaratqich kelishigi ikki xil – belgili yoki belgisiz shaklda qo`llanadi. Qaratqich kelishigi –ning (-n) affiksi bilan qo`llansa, belgili sanaladi. Belgili qaratqich kelishigidagi ot aniq qarashlilik ma’nosini ifodalaydi: daraxtning ildizi, onaning baxti kabi. Qaratqich kelishigi –ning affiksi bilan qo`llanmasa, belgisiz sanaladi: umid uchquni, bahor fasli kabi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o`zi bog`lanib kelgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigidagi ot anglatgan predmetga aloqador hodisa ekanligini ifodalaydi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o`zi bog`langan ot bilan ma’no va grammatik jihatdan juda zich bog`langan bo`lib, ular orasiga boshqa so`z kiritish mumkin emas. Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgili qo`llanadi: 1.Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo`lganda: Zulfiyaning xati, talabaning bahosi kabi. 2.Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko`zi, stolning oyog`i. 3.Qaratqich kelishigidagi so`z o`zi bog`latgan otdan anglashilgan predmet bilan o`zaro genetik aloqada bo`lsa: buvining nevarasi, sherning bolasi. 4.Qaratqich kelishigidagi so`z manba ma’nosini ifodalaganda: olimning ma’ruzasi, talabaning fikri. 5.Qaratqich kelishigidagi so`z bilan qaralmish o`rtasida boshqa so`zlar kelganda: shaharning baland imoratlari, yozning issiq shamoli kabi. 6. Qaratqich kelishigida ot o`zining maxsus aniqlovchisiga ega bo`lganda: alo’chi o`quvchining hulqi kabi. 7. Qaratqich kelishigidagi so`z tarkibida –lar ko`plik affiksi qo`llanganda: qizlarning raqsi, gullarning hidi kabi. 8. Qaralmish otlashgan so`zlar bilan ifodalanganda: olmaning shirini, so`zning ozi, do`stlarning uchtasi kabi. Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgisiz qo`llanadi: 1. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot abstrakt otlar bilan ifodalanganda: muhabbat sehri, bilim manbai, ilm ahli, tafakkur gulshani kabi. 2. Qaratqich va qaralmish munosabatidagi otlar payt ma’nosini anglatganda: bahor fasli, oqshom payti, tong chog`i, yakshanba kuni kabi. 3. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot ifodalagan predmetning qaralmish ifodalagan predmetga umumiy xosligini bildirganda: ipak qurti, er islohoti kabi. 4. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot nomiga qo`yilgan, atab qo`yilgan otlar bilan ifodalanganda: Navoiy teatri, Orol dengizi, Toshkent shahri kabi. 5. Qaratqich kelishigi shaklidagi otlar bir-biriga tobe holda birin-ketin kelganda, eng so`nggisidagi oldingilari belgisiz shaklda qo`llanadi: Toshkent Davlat pedagogika universiteti, boshlang`ich ta’lim va defektologiya fakulteti boshlang`ich ta’lim bo`limining talabasi kabi. Tushum kelishigi ot ish-harakatni o`z ustiga olgan predmetni anglatadi. Tushum kelishigidagi ot, odatda, ish-harakatni o`z ustiga olgan predmetni, ya’ni ob’ekt ma’nosini ifodalaganda kimni? nimani? so`rog`iga javob beradi: Hayot harakatni talab qiladi (Arastu). Tushum kelishigidagi otning negizi o`rin ma’nosini anglatsa, qaerni? so`rog`iga javob beradi: Hujrani yasatganmisan? (A.Qahhor). To`rtta karnay, oltita surnayning shovqini ko`kni tutdi (O.). Tushum kelishigi –ni affiksi bilan shakllanadi: Ulug` kishilarni mehnat etiltiradi («Tafakkur gulshani»). 4.Qaratqich kelishigidagi so`z manba ma’nosini ifodalaganda: olimning ma’ruzasi, talabaning fikri. 5.Qaratqich kelishigidagi so`z bilan qaralmish o`rtasida boshqa so`zlar kelganda: shaharning baland imoratlari, yozning issiq shamoli kabi. 6. Qaratqich kelishigida ot o`zining maxsus aniqlovchisiga ega bo`lganda: alo’chi o`quvchining hulqi kabi. 7. Qaratqich kelishigidagi so`z tarkibida –lar ko`plik affiksi qo`llanganda: qizlarning raqsi, gullarning hidi kabi. 8. Qaralmish otlashgan so`zlar bilan ifodalanganda: olmaning shirini, so`zning ozi, do`stlarning uchtasi kabi. Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgisiz qo`llanadi: 1. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot abstrakt otlar bilan ifodalanganda: muhabbat sehri, bilim manbai, ilm ahli, tafakkur gulshani kabi. 2. Qaratqich va qaralmish munosabatidagi otlar payt ma’nosini anglatganda: bahor fasli, oqshom payti, tong chog`i, yakshanba kuni kabi. 3. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot ifodalagan predmetning qaralmish ifodalagan predmetga umumiy xosligini bildirganda: ipak qurti, er islohoti kabi. 4. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot nomiga qo`yilgan, atab qo`yilgan otlar bilan ifodalanganda: Navoiy teatri, Orol dengizi, Toshkent shahri kabi. 5. Qaratqich kelishigi shaklidagi otlar bir-biriga tobe holda birin-ketin kelganda, eng so`nggisidagi oldingilari belgisiz shaklda qo`llanadi: Toshkent Davlat pedagogika universiteti, boshlang`ich ta’lim va defektologiya fakulteti boshlang`ich ta’lim bo`limining talabasi kabi. Tushum kelishigi ot ish-harakatni o`z ustiga olgan predmetni anglatadi. Tushum kelishigidagi ot, odatda, ish-harakatni o`z ustiga olgan predmetni, ya’ni ob’ekt ma’nosini ifodalaganda kimni? nimani? so`rog`iga javob beradi: Hayot harakatni talab qiladi (Arastu). Tushum kelishigidagi otning negizi o`rin ma’nosini anglatsa, qaerni? so`rog`iga javob beradi: Hujrani yasatganmisan? (A.Qahhor). To`rtta karnay, oltita surnayning shovqini ko`kni tutdi (O.). Tushum kelishigi –ni affiksi bilan shakllanadi: Ulug` kishilarni mehnat etiltiradi («Tafakkur gulshani»). Ba’zan she’riyatda egalik affiksidan so`ng –n shaklida ham uchraydi: Olmazorlar gulin to`kadi, Meva bog`lab shoxin bukadi (H.O.). Tushum kelishigida kelgan ot fe’l bilan bog`lanadi va gapda asosan, vositasiz to`ldiruvchi vazifasini bajaradi. Tushum kelishigi ham qaratqich kelishigi singari 2 xil shaklda qo`llanadi: belgili tushum kelishigi va belgisiz tushum kelishigi. Beligili tushum kelishigi shaklidagi ot –ni (-n) affiksini olgan holda keladi: Xushro`yning rahmsiz muhokamasidan oqqan bu haqiqatlar Zaynabni yig`latdi (A.Qodiriy). Belgisiz tushum kelishigi shaklidagi otda esa –ni affiksi qo`llanmaydi: Gul tufayli tikan suv ichar (Maqol). Tushum kelishigining ham belgili va belgisiz shaklda qo`llanishi ma’no talabi va grammatik holatga ko`ra belgilanadi. Belgisiz tushum kelishigidagi otning tushum kelishigida ekanligi uning mazmunidan va fe’lga bog`lanishidan bilinib turadi. Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe’l kesim bilan juda zich bog`langan bo`lib, ular orasiga boshqa so`zni kiritib bo`lmaydi: Nazira singlisiga xat yozdi. Tushum kelishigi quyidagi hollarda faqat beligili qo`llanadi: 1.Tushum kelishigi shaklidagi ot atoqli ot bilan ifodalangan holda: Saidani o`z qanoti ostiga oldi (A.Qahhor). 2.Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan ifodalansa: Zulfiya ta’tilni yaxshi o`tkazdi. 3.Tushum kelishigidagi ot o`z aniqlovchisiga ega bo`lsa: Bu kuchli irodani, bu jahoniy qudratni har kimki mensimasa, o`ziga-o`zi zolim (G`.G`ulom). 4.Tushum kelishigidagi ot bilan uni boshqargan fe’l o`rtasida boshqa so`zlar kelsa: Bog`ni bir bog`bon yaratadi, Ming odam bahramand bo`ladi (Hikmatlar xazinasi). 5.Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya’ni kelishik affiksidan oldin egalik affiksi bo`lsa, belgili qo`llanadi: ... Uzoq vaqt hayotda yo`lini topolmay yuribdi (A.Qahhor). SHuningdek, boshqa so`z turkumlari (olmosh, fe’lning harakat nomi shakli, otlashgan so`zlar) faqat belgili tushum kelishigi shaklida keladi. Jo`nalish kelishigidagi ot ish-harakat yo`nalgan predmetni, shuningdek, harakatning bajarilish payti, ish-harakatning bajaralishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. Otlarda jo`nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo`nalish nuqtasini ifodalashdir. Ba’zan she’riyatda egalik affiksidan so`ng –n shaklida ham uchraydi: Olmazorlar gulin to`kadi, Meva bog`lab shoxin bukadi (H.O.). Tushum kelishigida kelgan ot fe’l bilan bog`lanadi va gapda asosan, vositasiz to`ldiruvchi vazifasini bajaradi. Tushum kelishigi ham qaratqich kelishigi singari 2 xil shaklda qo`llanadi: belgili tushum kelishigi va belgisiz tushum kelishigi. Beligili tushum kelishigi shaklidagi ot –ni (-n) affiksini olgan holda keladi: Xushro`yning rahmsiz muhokamasidan oqqan bu haqiqatlar Zaynabni yig`latdi (A.Qodiriy). Belgisiz tushum kelishigi shaklidagi otda esa –ni affiksi qo`llanmaydi: Gul tufayli tikan suv ichar (Maqol). Tushum kelishigining ham belgili va belgisiz shaklda qo`llanishi ma’no talabi va grammatik holatga ko`ra belgilanadi. Belgisiz tushum kelishigidagi otning tushum kelishigida ekanligi uning mazmunidan va fe’lga bog`lanishidan bilinib turadi. Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe’l kesim bilan juda zich bog`langan bo`lib, ular orasiga boshqa so`zni kiritib bo`lmaydi: Nazira singlisiga xat yozdi. Tushum kelishigi quyidagi hollarda faqat beligili qo`llanadi: 1.Tushum kelishigi shaklidagi ot atoqli ot bilan ifodalangan holda: Saidani o`z qanoti ostiga oldi (A.Qahhor). 2.Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan ifodalansa: Zulfiya ta’tilni yaxshi o`tkazdi. 3.Tushum kelishigidagi ot o`z aniqlovchisiga ega bo`lsa: Bu kuchli irodani, bu jahoniy qudratni har kimki mensimasa, o`ziga-o`zi zolim (G`.G`ulom). 4.Tushum kelishigidagi ot bilan uni boshqargan fe’l o`rtasida boshqa so`zlar kelsa: Bog`ni bir bog`bon yaratadi, Ming odam bahramand bo`ladi (Hikmatlar xazinasi). 5.Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya’ni kelishik affiksidan oldin egalik affiksi bo`lsa, belgili qo`llanadi: ... Uzoq vaqt hayotda yo`lini topolmay yuribdi (A.Qahhor). SHuningdek, boshqa so`z turkumlari (olmosh, fe’lning harakat nomi shakli, otlashgan so`zlar) faqat belgili tushum kelishigi shaklida keladi. Jo`nalish kelishigidagi ot ish-harakat yo`nalgan predmetni, shuningdek, harakatning bajarilish payti, ish-harakatning bajaralishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. Otlarda jo`nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo`nalish nuqtasini ifodalashdir. Ob’ekt, payt, sabab, maqsad kabi ma’no xususiyatlarining ifodalanishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshqargan so`zning leksik ma’nosiga bog`liq. SHu ma’nolariga ko`ra jo`nalish kishilik shaklidagi ot kimga? nimaga? qayerga? qachon? kabi so`roqlarga javob beradi. Jo`nalish kelishigi –ga affiksi bilan shakllanadi: daftarga, osmonga kabi. Lekin so`z negizi k tovushi bilan tugasa, -ka shaklida: q tovushi bilan tugasa, -qa shaklida qo`shiladi: terak-terakka, qishloq-qishloqqa kabi. Jo`nalish kelishigidagi otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1.Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatganda, kimga? yoki nimaga? so`rog`iga javob bo`ladi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasida keladi: Mahmadona, valdirovchi odam ochiq bir maktubga o`xshaydi (Oz-oz o`rganib dono bo`lur). 2.Harakatning yo`nalish o`rnini anglatganda, qaerga? so`rog`iga javob bo`ladi va o`rin holi vazifasida keladi: Qishloqqa shahar tutash, ikkov birga hamnafas (G`.G`ulom). Inson agar jahl qilsa osmonni ham yerga olib tushadi (Bedil). 3.Harakatning bajarilishi vaqtini anglatganda qachon? so`rog`iga javob bo`ladi va payt holi vazifasida keladi: To`y ko`klamga belgilandi. Shuningdek, jo`nalish kelishigi shakli fe’lning harakat nomi, otlashgan sifatdoshlarga qo`shilib harakatning bajarilish sababi va maqsadini anglatib, nega? nima maqsadda? so`roqlariga javob beradi va gapda sabab, maqsad holi vazifasini bajaradi: Men Farg`onadan ataylab siz bilan ko`rishishga, rozi bo`lsangiz, otpuska ichida to`y qilishga kelgan edim (Oydin). Turmushning qaynab turgan joyiga tushib qolganimga xursandman (A.M.). O`rin-payt kelishigidagi ot ish-harakatning bajarilish o`rnini, paytini va ish- harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. Bu kelishik shaklidagi ot qanday leksik ma’noni anglatishiga qarab o`rin, payt, ob’ekt ma’nolari haqida gapiriladi. SHu ma’nolariga ko`ra o`rin-payt kelishigi shaklidagi ot kimda? nimada? qaerda? qachon? kabi so`roqlarga javob beradi. O`rin-payt kelishigi –da affiksi bilan shakllanadi: Sada tagidagi hovuzning zilol suvida yaproqlar suzadi (S.Z.). Ayvonda bosma guli bo`z ko`rpa yopilgan pastakkina tanchada qizlar o`tiradi (O.). SHavvozlarda shuncha hunar bor ekan- ku, bilmay yurgan ekanmiz (H.N.). O`rin-payt kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: Ob’ekt, payt, sabab, maqsad kabi ma’no xususiyatlarining ifodalanishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshqargan so`zning leksik ma’nosiga bog`liq. SHu ma’nolariga ko`ra jo`nalish kishilik shaklidagi ot kimga? nimaga? qayerga? qachon? kabi so`roqlarga javob beradi. Jo`nalish kelishigi –ga affiksi bilan shakllanadi: daftarga, osmonga kabi. Lekin so`z negizi k tovushi bilan tugasa, -ka shaklida: q tovushi bilan tugasa, -qa shaklida qo`shiladi: terak-terakka, qishloq-qishloqqa kabi. Jo`nalish kelishigidagi otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1.Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatganda, kimga? yoki nimaga? so`rog`iga javob bo`ladi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasida keladi: Mahmadona, valdirovchi odam ochiq bir maktubga o`xshaydi (Oz-oz o`rganib dono bo`lur). 2.Harakatning yo`nalish o`rnini anglatganda, qaerga? so`rog`iga javob bo`ladi va o`rin holi vazifasida keladi: Qishloqqa shahar tutash, ikkov birga hamnafas (G`.G`ulom). Inson agar jahl qilsa osmonni ham yerga olib tushadi (Bedil). 3.Harakatning bajarilishi vaqtini anglatganda qachon? so`rog`iga javob bo`ladi va payt holi vazifasida keladi: To`y ko`klamga belgilandi. Shuningdek, jo`nalish kelishigi shakli fe’lning harakat nomi, otlashgan sifatdoshlarga qo`shilib harakatning bajarilish sababi va maqsadini anglatib, nega? nima maqsadda? so`roqlariga javob beradi va gapda sabab, maqsad holi vazifasini bajaradi: Men Farg`onadan ataylab siz bilan ko`rishishga, rozi bo`lsangiz, otpuska ichida to`y qilishga kelgan edim (Oydin). Turmushning qaynab turgan joyiga tushib qolganimga xursandman (A.M.). O`rin-payt kelishigidagi ot ish-harakatning bajarilish o`rnini, paytini va ish- harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. Bu kelishik shaklidagi ot qanday leksik ma’noni anglatishiga qarab o`rin, payt, ob’ekt ma’nolari haqida gapiriladi. SHu ma’nolariga ko`ra o`rin-payt kelishigi shaklidagi ot kimda? nimada? qaerda? qachon? kabi so`roqlarga javob beradi. O`rin-payt kelishigi –da affiksi bilan shakllanadi: Sada tagidagi hovuzning zilol suvida yaproqlar suzadi (S.Z.). Ayvonda bosma guli bo`z ko`rpa yopilgan pastakkina tanchada qizlar o`tiradi (O.). SHavvozlarda shuncha hunar bor ekan- ku, bilmay yurgan ekanmiz (H.N.). O`rin-payt kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: 1.Ish-harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatib, kimda? nimada? so`rog`iga javob beradi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Bolaga otaning mehnati singgan bo`lsa, so`ng u bolaning hulq-atvorida bilinadi (YUsuf Xos Hojib). 2.Ish-harakatning bajarilish o`rnini anglatib, qaerda? so`rog`iga javob beradi va gapda o`rin holi vazifasini bajaradi: Vohidlarning qishlog`ida boshqa erlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O.Y.) 3.Ish-harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon? so`rog`iga javob beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi: Bahorda shaftoli gullari ko`m-ko`k maysalar ustida to`kilib qoladi (M.I.). 4.Ish-harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? so`rog`iga javob beradi va gapda ravish holi vazifasini bajaradi: Ular musiqani chuqur sukutda tinglar edi (O.). Ba’zan predmet yoki hodisaning bo`lish o`rnini, yoshini, holatini ifodalab, qayerda? nechada? kimda? nimada? so`roqlaridan biriga javob berib, gapda kesim vazifasini bajaradi: Singlim uyda. Barno yigirma yoshda. Kuch birlikda. Chiqish kelishigi shaklidagi ot ish-harakatning kelib chiqish o`rni, manbai, payti, sababi, holati yoki ish-harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. SHu ma’nolariga ko`ra chiqish kelishigi shaklidagi ot kimdan? nimadan? qayerdan? qachondan? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. Chiqish kelishigi –dan affiksi bilan shakllanadi: Insonga bilimdan durustroq biror narsa topilmaydi («Hikmatlar xazinasi»). Chiqish kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: 1.Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni, bir predmetni boshqa bir predmet bilan chog`ishtirish ma’nolarini anglatib, kimdan? nimadan? so`rog`iga javob beradi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, Shunda bilursankim, ilm bepoyon (Firdavsiy). 2.Harakatning boshlanish o`rni, payti, harakatning bajarilish holati, sababini anglatib, qayerdan? qachondan? qanday? nega? kabi so`roqlardan biriga javob beradi va gapda o`rin, payt, holat, sabab holi bo`lib keladi: Ulug` musavvir Kamoliddin Behzod hali yoshlikdan Hazrat Mirning tarbiyalari bilan ulg`aydilar (P.Q.). Zumrad ignani palakka to`g`nadi-da, o`rnidan turdi (O.) Umaralining yurakdan yozgan iliq so`zlari uning ko`nglini shodlikka to`ldirib yubordi (O.). El tikilar va sevinchidan javdiraydi ko`zlarida yosh. 1.Ish-harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatib, kimda? nimada? so`rog`iga javob beradi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Bolaga otaning mehnati singgan bo`lsa, so`ng u bolaning hulq-atvorida bilinadi (YUsuf Xos Hojib). 2.Ish-harakatning bajarilish o`rnini anglatib, qaerda? so`rog`iga javob beradi va gapda o`rin holi vazifasini bajaradi: Vohidlarning qishlog`ida boshqa erlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O.Y.) 3.Ish-harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon? so`rog`iga javob beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi: Bahorda shaftoli gullari ko`m-ko`k maysalar ustida to`kilib qoladi (M.I.). 4.Ish-harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? so`rog`iga javob beradi va gapda ravish holi vazifasini bajaradi: Ular musiqani chuqur sukutda tinglar edi (O.). Ba’zan predmet yoki hodisaning bo`lish o`rnini, yoshini, holatini ifodalab, qayerda? nechada? kimda? nimada? so`roqlaridan biriga javob berib, gapda kesim vazifasini bajaradi: Singlim uyda. Barno yigirma yoshda. Kuch birlikda. Chiqish kelishigi shaklidagi ot ish-harakatning kelib chiqish o`rni, manbai, payti, sababi, holati yoki ish-harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni anglatadi. SHu ma’nolariga ko`ra chiqish kelishigi shaklidagi ot kimdan? nimadan? qayerdan? qachondan? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. Chiqish kelishigi –dan affiksi bilan shakllanadi: Insonga bilimdan durustroq biror narsa topilmaydi («Hikmatlar xazinasi»). Chiqish kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: 1.Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan predmetni, bir predmetni boshqa bir predmet bilan chog`ishtirish ma’nolarini anglatib, kimdan? nimadan? so`rog`iga javob beradi va gapda vositali to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, Shunda bilursankim, ilm bepoyon (Firdavsiy). 2.Harakatning boshlanish o`rni, payti, harakatning bajarilish holati, sababini anglatib, qayerdan? qachondan? qanday? nega? kabi so`roqlardan biriga javob beradi va gapda o`rin, payt, holat, sabab holi bo`lib keladi: Ulug` musavvir Kamoliddin Behzod hali yoshlikdan Hazrat Mirning tarbiyalari bilan ulg`aydilar (P.Q.). Zumrad ignani palakka to`g`nadi-da, o`rnidan turdi (O.) Umaralining yurakdan yozgan iliq so`zlari uning ko`nglini shodlikka to`ldirib yubordi (O.). El tikilar va sevinchidan javdiraydi ko`zlarida yosh. 3.Kimdan? yoki nimadan? kabi so`roqlarga javob berib, gapda kesim vazifasida keladi: Shaxnoza, zerikmaydigan bo`ldingiz, bu onangiz havaskor alpinistlardan ekan (S.Abdullayeva). 3.Kimdan? yoki nimadan? kabi so`roqlarga javob berib, gapda kesim vazifasida keladi: Shaxnoza, zerikmaydigan bo`ldingiz, bu onangiz havaskor alpinistlardan ekan (S.Abdullayeva).