OTLARNING YASALISHI, TUZILISH JIHATDAN TURLARI, ULARDA MODAL SHAKLLAR YASALISHI REJA: 1. Otlarning yasalishi. 2. Otlarning tuzilish jihatdan turlari. 3. Otlarda modal shakllar yasalishi. Otlarning yasalishi Hozirgi o`zbek tilida ot so`z turkumi lug`at tarkibida mavjud bo`lgan so`zlarning miqdorini tashkil qiladi. Chunki ot so`z turkumi boshqa so`z turkumlariga nisbatan yangi so`zlar hisobiga tez boyib boradigan turkumdir. O`zbek tilida ot morfologik, sintaktik va abbreviatsiya usullari bilan yasaladi. Morfologik usul bilan ot yasash. Bu usulga ko`ra so`z negiziga maxsus ot yasovchi affikslarni qo`shish bilan yangi ot yasaladi. Ot yasovchi affikslar ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish kabi mustaqil so`z turkumlari, shuningdek, modal va taqlid so`z negizlaridan yasaladi. Morfologik usul bilan ot yasovchi affikslar ma’no jihatdan quyidagi guruhdagi otlarni yasaydi: 1.Shaxs va kasb-hunar otlarini yasovchi affikslar. 2.Narsa, qurol, o`lchov birligi otlarini yasovchi affikslar. 3.O`rin-payt otlarini yasovchi affikslar. 4.Abstrakt ot yasovchi affikslar. Shaxs va kasb-hunar oti yasovchi affikslar, asosan, ot negiziga qo`shilib, negizdan anglashilgan predmet bilan bog`liq shaxs otlarini va ma’lum bir soha, kasb bilan shug`ullanuvchi kasb-hunar otlarini yasaydi. Bu affikslarga quyidagilar kiradi: -chi: tarbiyachi, terimchi, sportchi, tijoratchi, navbatchi -dosh: fikrdosh, kursdosh, zamondosh, suhbatdosh, muallifdosh -gar,-kor: zargar, kimyogar, g`allakor, san’atkor -bon:,-boz: bog`bon, darvozabon, darboz, bedanaboz -paz: oshpaz, somsapaz, kabobpaz -kash: suratkash, aravakash, mehnatkash -dor: chorvador, mulkdor -shunos: tilshunos, tuproqshunos, tabiatshunos -xon: kitobxon, gazetxon, g`azalxon -soz: mashinasoz, traktorsoz, soatsoz -do`z: do`ppido`z, etikdo`z, mahsido`z, gilamdo`z -xo`r: choyxo`r, oshxo`r. Shaxs va kasb-hunar oti yasovchi affikslardan –chi eng mahsuldor ot yasovchi affiks sanaladi. Yuqorida qayd etilgan –kash, -xo`r, -paz, -do`z, -boz, -gar, -soz, -xon, - shunos so`z yasovchi affikslari tojik tilida fe’l o`zaklari bo`lib, o`zbek tilida so`z yasovchi affiks vazifasini bajaradi. Narsa, qurol, o`lchov birligi otlarini yasovchi affikslari, asosan, fe’l negiziga qo`shilib negizdan anglashilgan ish-harakat va holatning natijasi bo`lgan yoki ish- harakatni bajarish uchun qo`llaniladigan narsa, qurol otini yasaydi. Kam hollarda ot, sifat, taqlid so`z negizlari narsa, qurol, o`lchov birligi otlarini yasashga asos bo`la oladi. Bu affikslar quyidagilar: -k (-ik), -ak, -q (-iq, -uq), -oq: elak, kurak, teshik, pirpirak, bo`lak, bo`yoq, so`roq, chopiq, topshiriq, yutuq, o`roq kabi. -gich (-g`ich, -kich, -qich): suzgich, o`chirg`ich, qirg`ich, ko`rsatkich, tutqich, qisqich. -gi (-ki,-qi,-g`i,-g`u): supurgi, kulgi, tepki, chopqi, tutatqi, yoqilg`i, cholg`u. -m (-im,-um): to`plam, tishlam, chimdim, kiyim, unum. -ma: qiyma, qatlama, dimlama (mahsulot nomi), tenglama, ayirma (matematik terminlar), isitma, jamg`arma. -don: qalamdon, guldon. -indi: yuvindi, chirindi, qirindi. -qin (-qun, -g`in, -g`un): to`lqin, toshqin, uchqun, yong`in, yulg`un. -in (-un, -on): yig`in, tugun, to`zon. -ak (-oq): qarsak, varrak, qaltiroq. -a: sharshara, jizza. -os: gulduros, chuvvos. -gak (-kak): ilgak, eshkak. -doq: qovurdoq. -moq (-mak): quymoq (ovqat turi), chertmak. -cha: qizilcha, olacha. -chiq: yopinchiq. -ildoq: shaqildoq. -machoq: bekinmachoq, tortishmachoq. -noma: taklifnoma, tashakkurnoma, vasiyatnoma. Yuqorida sanalgan affikslardan –a, -os, -gak, -doq, -moq, -cha, -chiq, -ildoq, -machoq affikslari ot yasashda kam unum so`z yasovchi affikslar sanaladi. O`rin-joy oti yasovchi affikslar, asosan, ot negiziga qo`shilib, negizdan anglashilgan predmet mavjud bo`lgan, ekiladigan, dam oladigan, yashaydigan o`rin- joy otini yasaydi. Bu affikslarga quyidagilar kiradi: -zor: olmazor, gulzor, bug`doyzor -loq: o`tloq, toshloq, qumloq -iston: O`zbekiston, guliston, qabriston -goh: oromgoh, sayilgoh -xona (affiksoid): choyxona, oshxona, yotoqxona, sartaroshxona -qoq: botqoq (fe’l negizidan yasalgan o`rin-joy oti). Abstrakt ot yasovchi affikslar ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, ba’zan modal so`z negizlariga qo`shilib, negiz anglatgan tushuncha bilan bog`liq abstrakt ma’nodagi ot yasaydi. Bular quyidagilar: -lik (-liq): go`zallik, mardlik, yaxshilik (ot negizidan yasalgan); ko`plik, tezlik (ravish negizidan); birlik, yuzlik (son negizidan); qarindoshlik, bolalik (ot negizidan); o`zlik, manmanlik (olmosh negizidan); yo`qlik, borliq (modal so`z negizidan). -ch (-inch): sevinch, quvonch, tayanch, qo`rqinch (fe’l negizidan yasalgan) -chilik, -garchilik: pillachilik, temirchilik, ipakchilik, odamgarchilik (ot negizidan), xursandchilik (sifat negizidan), yo`qchilik (modal so`z negizidan yasalgan). -gilik, -kilik: ko`rgilik, ichkilik (fe’l negizidan yasalgan). Sintaktik usul bilan ot yasash. Bu usulga ko`ra ikki va undan ortiq so`z shakllari Biron qolipda birikib, bir predmetni anglatadigan yangi ot yasaladi. Sintaktik usulga ko`ra qo`shma va juft otlar yasaladi. Qo`shma ot ikki va undan ortiq so`zning birikishidan hosil bo`lib, bir predmetni anglatadigan yangi ot. Qo`shma ot tarkibidagi so`zlar dastlab ma’no va grammatik jihatdan tobelanish yo`li bilan (qo`shimcha aniqlovchi+aniqlanmish) tuzilgan so`z birikmasi bo`lib, keyinchalik shu sintaktik munosabatning yo`qolishi natijasida bir tushunchani, yangi bir predmetni ifoda etadi: ko`zoynak, belbog`, o`rinbosar kabi. Qo`shma ot bir bosh urg`u bilan aytiladi. Qo`shma ot qismlari orasidan quyidagi sintaktik munosabatlarning yo`qolishi natijasida hosil bo`ladi: 1.Aniqlovchi+aniqlanmish: bilaguzuk, achchiqtosh, oshqozon, toshko`mir, bedapoya, so`zboshi, Beshariq, Kattaqo`rg`on. 2.Ega+kesim: Soykeldi, qoryog`di. 3.To`ldiruvchi+kesim: dunyoqarash, kungaboqar, muzyorar, otboqar, ish tashlash. 4.Hol+kesim: besh otar, iskabtopar, bosvoldi. 5.Kesim+undalma: Yoriltosh, ochildasturxon. O`zbek tilida rus, tojik va boshqa tillardan o`zlashgan parovoz, aeroport, dushanba, chorshanba, obdasta kabi otlar kelib chiqishiga ko`ra qo`shma ot bo`lsa- da, o`zbek tilida qo`shma ot ekanligi anglashilmaganligi tufayli sodda ot deb qaraladi. Juft ot bir xil grammatik shaklda kelgan ikki so`zning grammatik jihatdan teng bog`lanishidan tuzilgan jamlovchi, bir umumiy ma’noni anglatadigan yangi ot. Juft ot qismlari orasidagi tenglik munosabati yozuvda chiziqcha bilan ko`rsatiladi. Bunday juft otning qismlari 2 xil bog`lanadi: a) bog`lovchilarsiz: ota-ona, gul-lola; b) bog`lovchi vazifasidagi –u, -yu yuklamalari yordamida: tog`-u tosh, olma-yu o`rik kabi. Juft ot qismlari bir so`z turkumiga oid bo`lib, qismlarining har biri o`z urg`usiga ega bo`ladi. Juft otlarning ma’nosi qismlar ma’nosining yig`indisidan kelib chiqadi: kuch-quvvat, aql-xush, ota-ona. Juft ot tarkibidagi qismlar quyidagi ma’no munosabatlarini ifodalaydi: Har doim ham ikkita otning juftlanishidan yangi ot yasala bеrmaydi. Juft so‘zning turkumini qismlarning qaysi turkumdan ekanligiga qarab emas, balki juft so‘zning butunligicha qanday ma'no anglatishiga qarab aniqlash kеrak bo‘ladi. Shu jihatdan qaraganda, quyidagi turkum so‘zlar juftlanib, ot yasaladi: 1. Ot: yor-birodar, to‘y-tomosha. 2. Sifat: oq-qora, issiq-sovuq. 3. Ravish: kam-ko‘st. 4. Sof fе'l: ur-yiqit, kеldi-kеtdi. 5. Fе'lning harakat nomi shakli: yurish-turish, yozuv-chizuv. 6. Taqlidiy so‘zlar: adi-badi, qiy-chuv. Juft otlar quyidagicha yasaladi: 1.Juft otning har ikala qismi mustaqil ma’noli so`zlardan tuziladi: o`yin-kulgi, opa-singil 2.Juft otning bir qismigina mustaqil ma’noga ega bo`ladi: kiyim-kechak, bozor-o`char 3.Juft otning har ikki qismi mustaqil ma’noga ega bo`lmagan so`z bo`lishi mumkin: g`ala-g`ovur, dali-g`uli. Juft otlar takrorlangan holda kelishi mumkin, lekin bunday ot yasama ot sanalmaydi: choy-poy, ish-pish, don-dun kabilar. Bunday juft otlar modal ma’no ifodalaydi. Abbreviatsiya usuliga ko`ra turg`un so`z birikmalarini turli usullar bilan qisqartish orqali qisqartma ot hosil qilinadi. Qisqartma otlar abbreviaturalar deb yuritiladi. Bu usul bilan so`z yasash o`zbek tiliga rus tilidan o`zlashtirilgan bo`lib, nutqda ixchamlikka erishish maqsadida qo`llaniladi. Hozirgi kunda rus tilidan aynan o`zlashtirilgan bir qator qisqartma otlar bir qatorda rus tilidagi qisqartma otlarning o`zbek tilidagi shakli ishlatilmoqda. GES, ZAGS – aynan o`zlashtirilgan, VAK – Visshaya Attestatsionnaya Komissiya, OAK – Oliy Attestatsiya komissiyasi, GA – gosudarstvennaya attestatsiya – DA – davlat attestatsiyasi kabilar o`zbekcha qisqartma shakli hosil qilingan. Shuningdek, o`zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida yasalgan yangi qisqartma otlar lug`at tarkibidan joy olmoqda: DTM, DAN, O`zFA kabi. Qisqartma otlar tuzilish jihatdan quyidagicha bo`ladi: 1.Qisqartirilayotgan so`zlarning birinchi tovushlaridan tuziladi: BMT (Birlashgan millatlar tashkiloti), XXR (Xitoy Xalq Respublikasi), DTM (Davlat test markazi); DAN (davlat avtomobil nazorati). 2.Qisqartirilayotgan so`zning bosh qismi va keyingi so`zlarning birinchi tovushlaridan: ToshDIU (Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti), O`zFA (O`zbekiston Fanlar Akademiyasi). 3.Birinchi so`zning bosh qismi va keyingi so`z to`liq olinadi: pedkolledj (pedagogik kolledj), pedamaliyot (pedagogik amaliyot). 4.So`zlarning bosh qismlaridan: Toshunivermag (Toshkent universal magazini), ... Otlarda modal shakl yasalishi Otlarda so`z o`zgarish, so`z yasalish xususiyatlari bir qatorda modal shakl yasash hodisasi ham mavjud. Otlarning leksik ma’nosiga qo`shimcha modal ma’no qo`shilishi bilan hosil qilinadigan shakl modal shakl yasash deyiladi. Otlar o`z leksik ma’nosiga qo`shimcha kichraytish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik kabi modal ma’nolarni ifodalaydi. Otlarda bu modal ma’nolar ikki xil usul bilan yasaladi: morfologik usul va takrorlash usuli. Morfologik usulga ko`ra otning leksik ma’no ifoda etuvchi qismiga modal shakl yasovchi affikslarni qo`shish orqali modal ma’no yasaladi. Bu usulga ko`ra otlarning kichraytish, erkalash, hurmat kabi modal shakllari hosil qilinadi. Otlarda modal shakl yasovchi affikslarga quyidagilar kiradi: -cha: qizcha, uycha -chak, -choq: kelinchak, qo`zichoq, toychoq -loq, -aloq: joyloq, bo`taloq, qizaloq -gina: bolagina, qizgina -xon, -jon, -oy, -boy: otaxon, onajon, Ra’noxon, Yulduzoy, Karimboy. Otni maxsus takrorlash yo`li bilan gumon, kamsitish, umumlashtirish, noaniqlik kabi modal ma’nolar yasaladi. Bu usulga ko`ra modal shakl hosil qilishda takrorlanuvchi qismda turli fonetik o`zgarishlar yuz beradi: 1.Ot unli tovush bilan boshlanganda, takrorlanuvchi qism boshqa p, m, s, ch, d, j, t tovush orttiriladi: un-pun, ot-pot, o`rik-mo`rik, irim-sirim, irim-chirim, imi- dimi, alang-jalang kabi. 2.Ot undosh tovush bilan boshlanganda, takrorlanuvchi qismdagi birinchi undosh p, m, s, ch, b tovushlaridan biri bilan almashtiriladi: loy-poy, mosh-posh, non-pon, bosh-mosh, poda-moda, patir-satir, meva-cheva, g`idi-bidi kabi. 3.Otning takrorlanuvchi qismida keng va cho`ziq unli qisqa va tor unli bilan almashadi: don-dun, xashak-xushak kabi. 4.Takrorlanuvchi qismda birinchi undosh ham, keng unli tovush ham almashadi: latta-putta kabi. Ba’zan otning o`zi aynan hech o`zgarishsiz takrorlangan holda qo`llanib, kuchaytirish ma’nosini hosil qiladi: tog`-tog`, xirmon-xirmon kabi. Turkumdan turkumga ko‘chish vositasida ot yasalishi (sеmantik usul). 1) sifatdan otga ko‘chish: o‘g‘il (bola), qiz (bola), ayol (kishi), chol (odam); 2) fе'ldan otga ko‘chish: kеlajak (O‘zbеkiston kеlajagi buyuk davlatdir); 3) juft fе'llar otga ko‘chadi: kеldi-kеtdi, oldi-sotdi, qo‘ydi-chiqdi. So‘zlarni takrorlash yordamida ot yasash. Lik-lik (ko‘kat turi), pat- pat (mototsikl), bog‘cha-bog‘cha (o‘yin), yugur-yugur (shoshilish), biyovbiyov (qush), shaqshaq (qush). Otlarning tuzilish jihatdan turlari Otlar tuzilishi jihatdan sodda ot, qo`shma ot, juft ot, qisqartma otlarga bo`linadi. 1. Sodda ot bir o`zak morfemadan tashkil topadi: daraxt, kitoblar, gulzor, uycha kabi. 2. Qo`shma ot ikki va undan ortiq o`zak morfemaning birikishidan hosil bo`ladi: belbog`, atirgul, oqsoqol kabi. 3. Juft ot ikki o`zak morfemaning o`zaro teng bog`lanishidan tuziladi: aka- uka, o`y-xayol, temir-tersak kabi. 4. Qisqartma otlar birikma qismlarini qisqartish yo`li bilan tuzilgan otlar: AQSH, MDH, O`zMU kabi. 5. Takroriy otlar: choy-poy, in-iniga, tomir-tomiriga, don-dun, irim-sirim, yor-yor (qo`shiq nomi). Juft va takroriy otlar orasiga chiziqcha qo`yib yoziladi. Agar juft otlar o`rtasida ikki otni bir-biri bilan bog`laydigan u, yu tovushlari bo`lsa, kirilcha yozuvda chiziqcha qo`yilmaydi: Onayu bola - gulu lola. Takroriy otlar bir otni takrorlash yordamida hosil qilinadi: Aytilgan so`zlar jon-jonidan o`tib ketdi. Tilimizda takrorlangan, so`zning boshida kelgan undosh p yoki m undoshidan biriga almashadigan yoki unli tovushdan oldin p tovushi orttiriladigan choy-poy, non-pon, qop-mop, osh-posh, pul-mul kabi takroriy otlar ham bor. Ot tahlili namunasi 1. So`rog`i. 2. Ma’no turi (atoqli va turdosh otlar, turdosh otlarning turlari). 3. Birlik yoki ko`pligi (soni) 4. Kelishigi. 5. Egalik qo`shimchasi bo`lsa, uning shaxs-soni aniqlanadi. 6. Kichraytirish, erkalash, hurmatlash ma’nolari bo`lsa, aniqlanadi. 7. Tuzilish turi. 8. Tub yoki yasamaligi. 9. Gapdagi sintaktik vazifasi.