OTM TALABALARIDA IQTISODIY SAVODXONLIKNI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI REJA: 1. Iqtisodiy savodxonlikning tarixiy-milliy va ijtimoiy asoslari tahlili. 2.Talabalarda iqtisodiy ta’lim berishning hozirgi holati 3. Bo‘lajak mutaxassislarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning psixologik- pedagogik omillari. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti ko‘rsatadiki, butun dunyoda savodxonlik masalasiga katta e’tibor berilgan. Savodxonlik aholi savodxonligi, savodxonlikni oshirish, savodsizlikni tugatish va boshqa tushunchalar bunga misol bo‘la oladi. Ammo ba’zi pedagog olimlarning e’tirof etishlaricha, keyingi yillarda ayrim guruhdagi yoshlarning savodxonlik darajasi biroz bo‘lsa-da pasaygan. Pomir davlat universiteti dekani, filologiya fanlari doktori Yelina Kotsovaning e’tirof etishicha, «bugungi yoshlar - vedeoavlodlardir». Bunga u videokliplarni, ommaviy axborot vositalarida yo‘l qo‘yiladigan xatolarni, haqiqiy savodxon o‘qituvchilarning kamayganligi va ayrim ota-onalarning farzandlari o‘qishiga unchalik e’tibor bermasligini sabab qilib ko‘rsatadi. Uning nazarida savodxonlikni oshirish yo‘llaridan biri bu - mashq (trening)dir. Savodxonlik, xususan, iqtisodiy savodxonlik qadimda nafaqat savdogarlarga, jamiyatni boshqaruvchilarga, din ahillariga, balki xo‘jalik faoliyati bilan mashg‘ul bo‘lgan barcha shaxslarga o‘ta zarur bo‘lgan. Buni qadimgi yodgorliklar, obidalar, qo‘lyozmalar va boshqa manbalar tasdiqlab beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakat aholisi va ayniqsa, yoshlarning iqtisodiy bilimini oshirish hamda insonparvarlik g‘oyalari asosida yangicha fikrlaydigan shaxs tadbirkorlarni rivojlantirish masalasni qo‘ydi. Zero, mamlakatni rivojlantirish uchun iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning tarixiy ildizlarini, zamonaviy iqtisodiyot, biznes, marketing asoslarini yoshlarga chuqur o‘rgatish zarur. Tarixiy ma’lumotlardan ayonki, buyuk ajdodlarimiz iqtisod va iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab g‘oyalarni ilgari surishgan. Chunki iqtisod har bir kishi, har bir oila, jamoa va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. U nafaqat insonning bugungi hayotini, balki kelajagini ham belgilab beradi. Axir, xalqimiz «etti o‘lchab, bir kes», «oldin iqtisod, keyin siyosat», degan hikmatlarni bejiz aytmagan. Demak, jamiyatda iqtisodiy tafakkurni rivojlantirish katta ahamiyatga ega ekanligini ajdodlarimiz juda yaxshi bilishgan. Qadimgi zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘limish «Avesto»da, islom ta’limotida, «Buyuk ipak yo‘li» haqidagi ilmiy-badiiy asarlarda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab mulohazalar ilgari surilgan. Iqtisodiy tafakkurni rivojlantirishda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning tarixiy ildizlari — ulug‘ ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan o‘lmas asarlar bizga bebaho manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘rta Osiyoda iqtisodiy fikrlarning shakllanishi buyuk ensiklopedist-allomalar va mutafakkirlar - Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur va boshqalarning nomi bilan uzviy bog‘liq. Ular o‘z asarlarida mehnatning ijtimoiy taqsimotiga katta o‘rin ajratishgan. A. N. Forobiy boyliklarni insonning ishlab chiqarishda ishtirokiga qarab adolatli taqsimlash tarofdori bo‘lgan, urush va qullikni qarolagan, davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan 16, 144-b. Abu Rayhon Beruniy inson ehtiyojini faqat pul, mol-dunyo bilan emas, balki mehnat, izlanish, yaratish, qurish, bunyod qilish, ilm olish, bilish orqali qondirish lozimligini e’tirof etadi. Mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining «Qutadg‘u bilig» (Saodatga eltuvchi bilimlar) asarida bola tarbiyasi haqida to‘xtalib shunday yozadi: «Farzand qanchalik bilimli, aqlli-hushli bo‘lsa, iqtisodni yaxshi o‘zlashtirsa, ota-onaning yuzi shunchalik yorug‘ bo‘ladi» 124, - 250 b. Yuqorida aytilgan fikrlar asosida ulug‘ bobokolonlarimiz ota-onalarning o‘z farzandlariga kasb-hunar va bilim o‘rgatish kerakligini ta’kidlaydilar. Toki ular o‘zlari qiziqqan kasb va hunarni o‘rganib, hayotdan ta’lim olib, bilimdon bo‘lsinlar, chinakam insoniy go‘zallikka erishsinlar, boqimandalikka, yalqovlikka, o‘g‘irlik va boshqa yomon ishlarga o‘rganmasinlar. Bugungi kunda davlatimizning ta’lim-tarbiya muammosiga, ayniqsa, ta’limning yangi turi bo‘lmish o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga juda katta e’tibor berayotgani, zamonaviy kollejlar qurilayotgani yoshlarimizga bo‘lgan g‘amxo‘rlik timsolidir. Ulug‘ allomalarimizning e’tiroficha, kasb-hunar - daromad manbai. Ammo kasb-hunardan dunyoda faqat boylik va mol-dunyo to‘plash uchun emas, ezgulik va vatan taraqqiyoti uchun foydalanish kerak. Demak, boylik ham dono hunar egalariga va bilimdon tadbirkorlarga munosibdir. Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiyning iqtisodiy g‘oyalari uning «Chor devon» «Hamsa», «Mahbubul-qulub», «Vaqfiya», «Munshaat» va boshqa asarlarida o‘z ifodasini topgan. Uning fikricha, mehnat — jamiyatning asosiy belgisi, uni ishlab chiqaruvchilar rivojlantiradi. Shuning uchun ularga ortiqcha soliqlar solinmasligi, savdo-sotiqning rivojlanishi uchun bozorlardagi mahsulotlar bahosi me’yorida bo‘lishini ta’minlash lozim. Bundan ko‘rinadiki, shoir jamiyat boyligining manbaini mehnatda deb biladi va soliqlarni oshirishga qarshi chiqadi, moliyaviy tartib- intizomni mustahkamlash, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdori. A. Navoiyning fikricha, adolatli iqtisodiy siyosat feodal jamiyatidagi qiyinchiliklar, ziddiyat va muammolarni bartaraf qilish imkonini beradi15, 244 b. A. Navoiy o‘zining «Mahbubul-qulub» asarida jamiyatning rivojlanishida savdo-sotiq, tijorat ishlarining ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. «Savdogar, — deb yozadi buyuk allomamiz,— yolg‘iz foydani niyat qilmasligi», «savdo qilib foyda topaman», «mol va pul ko‘paytiraman deb ortiqcha kema surmasligi», «mol va pul ko‘paytiraman deb jonsarak bo‘lmasligi kerak», «savdogar boj-xiroj berish o‘rniga o‘z molini yashirib, o‘z obro‘sini to‘kmasa yoki topgan-tutganini merosxo‘rlari sotib sovurishi uchun to‘plab qo‘ymasa yoki biror yomon hodisa qo‘zg‘ash uchun sarflamasa, jamg‘arma yaxshi bo‘ladi» 15, 244 b. A. Navoiyning savdogarlar to‘g‘risidagi ushbu so‘zlari xuddi bugungi kundagi tijoratchilar uchun aytilgandek tuyuladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlarga asoslanib, iqtisodiy ta’lim jarayonida talabalarga quyidagi xulosalarni bayon etish mumkin: Birinchidan, savdo, bozor, tijorat, mahsulot ishlab chiqarish, muomala jarayoni (oldi-sotdi) iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb etadi, tovarlar taqchilligini tugatishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, savdo-sotiq davlat byudjeti daromadining manbai, mamlakat iqtisodiy qudratining tayanchlaridan biridir. Zero, savdogarlar davlat xazinasiga boj- xiroj to‘lab turishlari bilan moliyaviy munosabatlarda muhim o‘rin tutadilar. Uchinchidan, ulug‘ shoir savdogarlarni insofga, diyonatga chaqiradi, ulardan faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish tutmasligini talab qiladi. Albatta, bunday mulohazalar ma’nosini kasb-hunar kollejlarini bitirib, iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatadigan yosh mutaxassis- tadbirkorlarga tushuntirish foydadan xoli bo‘lmaydi. Tijoratning muhim nazariy asoslaridan biri qiymat qonuni bo‘lib, qiymatning o‘lchovi puldir. A.Navoiy baho mahsulot yetishtirishga sarflangan mehnatga emas, balki talab-taklifga ham bog‘liq ekani haqida fikr yuritadi. Shu bilan birga, ayrim savdogarlar o‘z tashabbusi bilan narx-navoni haddan tashqari oshirib yuborganini qayd qiladi. Tovar-mahsulot narxini bunday oshirgan sotuvchilarga nisbatan jazo choralarini ko‘rishni ko‘zda tutib, insof va adolat tarozisi bilan narxni tartibga solishni tavsiya qiladi. A. Navoiy mamlakat ichki bozorining rivojlanishi tashqi bozorga bog‘liqligini ko‘rsatib o‘tadi. Shu munosabat bilan shoirning Astroboddan Husayn Boyqaroga yo‘llagan xati diqqatga sazovardir. U xatda shunday yozilgan: «Yana ulkim, devoniylarga hukm bo‘lsakim, atrofdin kelgan bozurgon (savdogar)larning jonidan rioyat qilsalar (ularning manfaatiga zarar yetkazilma- sin15, 244 b. Mashhur davlat arbobi va ulug‘ shoir Zaxriddin Muhammad Bobur o‘zining «Mubayn» nomli asarida iqtisodiy faoliyat va mehnat haqidagi fikrlarini ilgari surgan. Bu asar aholidan soliq undirishda asosiy qo‘llanma vazifasini o‘tagan. Unda soliq tizimining tamoyillari bayon etilgan, soliq olish tartibi va hajmi ko‘rsatib berilgan. Ali Abu ibn Sino o‘zining buyuk «Tib qonunlari» asarida iqtisodiy tarbiya haqida so‘z yuritib, bola tarbiyasida mehnatning ahamiyatiga alohida urg‘u beradi. «Agar oila boshlig‘i, — deydi ibn Sino, — tajribasizlik yoki nohaqlik qilsa, u oila a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va uning oqibatida bundan-da yomon natijalar kelib chiqadi». Uning fikricha, bola tarbiyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi 13, 302 b. Olim o‘zining dono fikrlari bilan barcha boyliklar halol mehnat bilan ortirilishi, ota-onalar o‘z farzandlarini kasb-hunarga o‘rgatishi va undan olingan daromad orqali halol yashash kerakligini, iqtisodiy faoliyatsiz, iqtisodiy savodxonliksiz muvaffaqiyatga erishish mumkin emasligini ta’kidlaydi. Sohibqiron Amir Temur davrida xiroj yig‘ish va soliq olishda adolatli qonun- qoidalariga to‘liq amal qilingan. O‘sha davrda hosil pishib yetilmasdan ilgari raiyatdan mol-xiroj olish man etilgan. Agar raiyat soliq yig‘uvchi bormasdan oldin soliqni o‘zi keltirib bersa, soliqchi yuborilmagan. Agar soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘lishsa, u holda soliqlarni buyruq berish yoki yaxshi so‘zlab olishlik, odamlarni kaltak, arqon bilan urib, so‘kmaslik zarurligi uqtirilgan. Soliq to‘lamaganlarni bandi etib, zanjir bilan kishanlashlik taqiqlangan. A. Temurdan qolgan merosni har tomonlama o‘rganib, uning dono pandu-nasihatlari ma’nosini tushunar ekanmiz, o‘sha davrda mamlakatda mehnatga bo‘lgan barcha yaroqli fuqarolarni ish bilan ta’minlash zarurligi aniq ko‘rsatilganini bilib olamiz. Bu har bir kishi qalbida g‘urur tuyg‘usini uyg‘otadi. Mirzo Ulug‘bekning iqtisodiy dunyoqarashida pul islohoti alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun u pul zarb qiluvchi korxona qurdiradi. qizig‘i shundaki, pul birliklarining nomini ana shu korxona joylashgan shahar — Buxoro xalq atamasi bilan atashni lozim topadi (masalan, donaki, adliya, nimdonaki adliya, dudonaki adliya kabi). Pul birligining vazni pul qiymatiga qarab, 2,3 – 8,6 gramm og‘irlikda berilgan. Bunday iqtisodiy tadbir mamlakatda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishiga, xalqaro savdo ravnaqiga, milliy mulkning barqaror bo‘lishiga xizmat qilgan. Ulug‘ bobakalonimiz Mirzo Ulug‘bekning pul islohoti borasidagi birinchi tajribasi izsiz qolmadi. Mustaqil O‘zbekistonimiz ham o‘z milliy valyutasini chiqarishda ana shu tarixiy merosga asoslandi 145, -100 b). Ulug‘ ajdodlarimizning iqtisodiy qarashlarini o‘rganish nafaqat talabalarning nazariy bilimlarini boyitadi va chuqurlashtiradi, balki ularni milliy qadriyatlar, vatanparvarlik, tejamkorlik, iqtisodiy savodxonlik ruhida tarbiyalash uchun xizmat qiladi. Eng muhimi, talabalar o‘sha davr xususiyati va muammolari to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar. O‘tmishda ajdodlarimiz orttirgan tajribalarga tayanib, bugungi kundagi dolzarb iqtisodiy masalalar yechimini topish borasida mushohada yuritishga o‘rganadilar. O‘rta asrlarda islom dini Markaziy Osiyoda ilm-fan, savdo-sotiq, iqtisodiyot rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. U vaqtlarda iqtisodiy faoliyat yuritishda islom qoidalariga qat’iy amal qilingan. Xususan, savdo-sotiqda aldash, sudxo‘rlik, birovning mulkiga xiyonat qilish katta gunoh hisoblangan. IX-XV asrlarda Markaziy Osiyo tafakkur markaziga aylandi. Bu davrlarda butun dunyoga tanilgan mutafakkirlar yashab ijod etdi. Ular asarlarida iqtisodiyot, tijorat, mulkdorlik, hunarmandchilik sirlari, qarz olish, qarz berish, meros taqsimlash, yetim-yesirlarga muruvvat ko‘rsatish, xayr-ehson qilish, soliq turlari va miqdori, halol mehnat qilish, kasb egallash, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanish haqida ibratli fikrlar bayon etilgan. Ular bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Sharqda iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida tarixchi va faylasuf Ibn Xaldun Abdurahmon Abu Zayd Muhammadning hissasi katta (Ibn Xoldun asli arab bo‘lib, tarix taqozosi bilan Amir Temur bilan uchrashgan (unga asir tushgan) va suhbatlashgan, uning g‘oyalaridan bahramand bo‘lgan). Uning mashhur «Kitob ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida tarixiy- ijtimoiy taraqqiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi, hamkorlikdagi ishlab chiqarish faoliyati, «jamiyatning moddiy tovarlar ishlab chiqaruvchilar jamoasidan iborat» ekani, hunarmandchilik, fan va san’atning rivojlanishi mehnat unumdorligining o‘sishi bilan bog‘liqligi haqida mulohazalar bildirilgan. U hunarmandlar o‘z kasbiy malakasini doimo oshirib borishi, iqtisodiy, diniy va dunyoviy ilmlardan xabardor bo‘lishini e’tirof etib, ular uchun 12 banddan iborat axloqiy qoidalar ishlab chiqqan. Unda hunarmandlarning ust-boshini toza tutishi, pok vijdonli bo‘lishi, o‘z vaqtida toat-ibodat qilishi, piru-ustozdan yordam so‘rashi, olimlar bilan do‘st bo‘lishi, hisob-kitob ishlarini to‘g‘ri tashkil etishi, ertalab va kechqurun shogirdlarini o‘qitishi, xushmuomalali bo‘lishi, ehson-sadaqa berishi, ustaxonasini toza tutib, huzuriga keluvchilarni izzat-ikrom bilan kutib olishi va hurmat bilan kuzatishi haqida fikrlar bayon etilgan 134, 29-b. Ibn Xoldun Abdurahmon e’tirof etishicha, «oddiy» va «murakkab» mehnatni, yaxshi va yomon buyumni turlicha baholash, «zaruriy» va «qo‘shimcha mahsulot», «mehnat» va mehnat «qiymati» tushunchalarini bir-biridan farqlash lozim. U tovarning qiymati va iste’mol qiymati tushunchalarini ta’riflaydi. Uning fikricha, oldi-sotdi bitimida teng ayirboshlash qoidasiga amal qilinishi kerak. Bunda sarflangan mehnat e’tiborga olinadi. «Agar mahsulot hunarmandchilik ishi natijasi bo‘lsa, uning bahosi sarflangan mehnat qiymatiga teng», «daromad qiymati» esa, sarflangan mehnatga bog‘liq bo‘ladi. Buyumning boshqa buyumlar orasida tutgan o‘rni uning kishiga qanchalik zarurligi bilan belgilanadi. Tovar qiymatiga xom- ashyo qiymati, mehnat vositalari, oraliq tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatining qiymati kiradi. U tovar-pul munosabatlarini tahlil etib, narxlar bozorga olib chiqilgan tovarlarga bo‘lgan talab va ehtiyojga, sotuvchi bilan xaridorning o‘zaro manfaatli aloqalariga bog‘liqligini, shuningdek, soliq tizimini tartibga solish katta ijtimoiy ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi. Demak, islom huqushunosligida tovarning iste’mol qiymati tan olingan, uning qiymati va bahosi bir-biridan farqlangan. Nizom ul-Mulkning «Siyosatnoma» asarida hukmdorlar, amirlar, amaldorlar va qozilarning mansabini suiste’mol qilib, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yishi, soliq islohoti, davlat mablag‘larini saqlash va sarflash, hisob-kitob ishlari haqida aniq fikrlar bildirilgan. XIX asrda yashab ijod etgan Tilla Shayx ota ham Toshkentdagi Tilla Shayx masjidini o‘zining mablag‘iga qurdirib, uni mo‘min-musulmonlar ixtiyoriga bergan. Bunday xayrli ishlar islom dini sharoitida savdogarlar va ulug‘ insonlarning oddiy xalqqa hurmati va yaxshilikka bo‘lgan mustahkam e’tiqodidan dalolat beradi. Yoshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda ulug‘ zotlarning ezgu amallari va ishlarini ibrat qilib ko‘rsatmoq lozim. Buning uchun esa oilada, xususan, ta’lim muassasalarida iqtisodiy ta’lim jarayonida iqtisodiy savodxonlikning tarixiy-milliy va ijtimoiy ildizlari haqida to‘laroq ma’lumot berish lozim. Albatta, Sobiq sho‘rolar ittifoqi davrida ham vatanimiz iqtisodiy ta’limi ancha rivojlandi. Lekin bunda iqtisodiyotni boshqarish buyruqbozlikka asoslangan bo‘lib, iqtisodiy faoliyat reja asosida va markazlashtirilgan holda olib borilardi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgach, iqtisodiy g‘oya mutlaqo yangi mazmun kashf etdi. Bu mamlakatimining birinchi Prezidenti I. A. Karimovning bozor iqtisodiyotiga o‘tishning «O‘zbek modeli»ning besh asosiy tamoyilida yorqin namoyon bo‘ladi. Unda O‘zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlari, mavjud muammolarni bartaraf etishning yo‘llari batafsil ifodalab berilgan. Bular: -iqtisodning siyosatdan xoli bo‘lishi; -davlat – bosh islohotchisi va tashabbuskor ekanligi; -qonun ustuvorligini ta’minlash –iqtisodiy islohotlarning asosi; -kuchli ijtimoiy siyosat –iqtisodiy islohotlar kafolati; -bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish – O‘zbekiston iqtisodiyotini isloh qilish modelining asosi. O‘zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o‘tishning «O‘zbek modeli»ning nazariy asoslari birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning «O‘zbekiston. Yangilanish va taraqqiyot yo‘lidan», «O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat», «O‘zbekistoning bozor iqtisodiyotiga o‘tishining o‘ziga xos yo‘li», «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lidan» kabi asarlarida keng yoritilgan. Shuningdek, bugungi kunda mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ilgari surilayotgan «ochiq iqtisodiyot» tamoyili hamda innovatsion g‘oya va texnologiyalar asosida tezkor rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishga qaratilgan bir qator asarlarida taraqqiyotimizning nazariy va amaliy asoslari yanada boyitib borilmoqda. Bu dasturiy asarlar iqtisodiyot nazariyasining rivojlanishiga va iqtisodiy savodxonlikning ortishiga katta hissa qo‘shadi. Albatta, mustaqillikdan keyin iqtisodiy ta’lim-tarbiya muammosiga bag‘ishlangan qator kitoblar nashr etildi va ilmiy maqolalar e’lon qilindi. Bunda olimlardan S. S. G‘ulomov, Sh. Z. Abdullaeva, A. Qodirov, J. Jalolov, N. Tuxliev, A. Chjen, N. Beknzov va boshqalarning nomini tilga olib o‘tish mumkin. Mustaqillikdan keyin O‘zbekiston Respublikasining hamdo‘stlik mamlakatlari, xususan, Rossiya Federatsiyasi bilan do‘stona munosabatlari, turli sohalardagi o‘zaro aloqalari tobora chuqur ildiz otmoqda. Biz buni dunyodagi nufuzli oliy o‘quv yurtlaridan biri hisoblangan G. A. Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasi misolida ko‘rishimiz mumkin. U Rossiya va O‘zbekistonda iqtisodiyot ta’limini rivojlantirishda ko‘prik vazifasini o‘taydi. Hozirda iqtisodiyot ta’limida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan «Iqtisodiyot nazariyasi» kitobi Rossiyaning ko‘zga ko‘ringan olimlari, xususan, akademiya prezidenti, akademik, V. I. Vidyapin, akademik G. P. Juravlyova, shuningdek, o‘zbekistonlik olimlar, akademiklar, S. S. G‘ulomov, M. Sh. Sharifxo‘jaev, Q. Abdurahmonov hamkorligida yaratilgan. Bu kitobdan har ikki davlat iqtisodchi mutaxassislari keng foydalanadilar. Jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotida iqtisodiy savodxonlikning o‘rni beqiyosdir. Ayniqsa, hozirgi bozor iqtisodiyot sharoitida uning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Iqtisodiy savodxonlikning ortishi esa, iqtisodiy ta’limning rivojlanayotgani va uning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilayotganidan dalolat beradi. Aslida boshqarish usullarida fan-texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalaridan foydalanib, samarali mehnat qila bilish ham iqtisodiy savodxonlik darajasini belgilaydi. Zero, keng ma’noda, iqtisodiy savodxonlik moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq. Chunki ularsiz inson ijtimoiy sub’ekt sifatida rivojlana olmaydi. Hozirgi zamon jamiyatidagi iqtisodiy savodxonlik iqtisodiy munosabatlardagi teran o‘zgarishlarni istifoda etadi. Buni iqtisodiy munosabatlar va iqtisodiy faoliyat mazmuni ko‘rsatib turibdi. Iqtisodiy hayot iqtisodiy savodxonlik bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq ekan, demak, hamisha jamiyat a’zolari, xususan, talaba- yoshlarning iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish dorzarb masalalardan biri bo‘lib qolaveradi. Ammo gap shundaki, jamiyat a’zolarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish juda murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. Bunda iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning izchilligi va uzviyligi muhim o‘rin tutadi. 2. Talabalarda iqtisodiy ta’lim berishning hozirgi holati O‘zbekiston o‘zining ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Uning taraqqiyotini ta’limning ko‘p qirrali va keng qamrovli takomillashuvisiz tasavvur qilish qiyin. Ta’lim mazmunini takomillashtirish va uning samaradorligini oshirish Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyatidan kelib chiqadi. Erkin fikrlovchi, ijodkor, milliy mustaqilligimiz g‘oyalariga sodiq bo‘lgan barkamol shaxsni tarbiyalash esa, uning iqtisodiy savodxonligini oshirish bilan uzviy bog‘liq. Ana shu nuqtai-nazardan qaraganda har tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda ta’lim samaradorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Uzluksiz ta’limning yangi turi bo‘lmish o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida bo‘lajak kichik mutaxassislarning iqtisodiy savodxonligini oshirish dolzarb muammo hisoblanadi. Garchand talabalarda iqtisodiy bilimlarni rivojlantirish, iqtisodiy madaniyatni rivojlantirish, iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish, tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish tushunchalari bir-birlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lsa-da, lekin ular ma’no-mazmun jihatdan bir-birlaridan keskin farq qiladi. Ularning har biri muammo sifatida o‘rganish uchun o‘quv ob’ekt bo‘la oladi. N. Ye. Yasenkoning e’tirof e’tishicha, iqtisodiy savodxonlik talabaning umumiy savodxonligining tarkibiy qismi bo‘lib, uning jamiyat xo‘jalik faoliyatida ongli ravishda ishtirok etishiga imkon beruvchi shaxsiy sifatlari, shuningdek, iqtisodiy bilimi, ko‘nikma va malakasi darajasini belgilaydi 147, -345 b. Shuningdek, iqtisodiy savodxonlik yoki iqtisodiy ma’rifat tushunchasi S. Garaev, Ye. Yu. Nikonova, A. S. Nisimchuk va boshqalarning ishlarida qarab o‘tilgan. Bundan tashqari, G. P. Basharina, E. S. Belyaeva, L. La, N.B. Melnikova, V. M.Manoxov, Sh. A. Muzentov va boshqa ko‘plab olimlarning ishlari fakultativ mashg‘ulotlarda matematik hisob-kitoblarni qo‘llash orqali talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish masalasiga bag‘ishlangan. Iqtisodiy savodxonligini oshirish deyilganda talabalarga faqat chuqur va murakkab iqtisodiy bilimlar berishni emas, balki ularni axborot-kommunikatsion texnologiyalardan va zamonaviy ta’lim usullaridan foydalanib, zaruriy o‘quv materiallari asosida o‘qitish, mustaqil bilim olish va amaliy faoliyatga o‘rgatish nazarda tutiladi. Chunki endilikda talabalarga minimum bilim berish va ularni turli xil amaliy faoliyatda qo‘llash uchun maksimum imkoniyat yaratish tamoyiliga amal qilinmoqda. Ushbu hol ham pedagogik, ham didaktik jihatdan dolzarb hisoblangan muammolarni yuzaga keltirdi. Bu esa, pedagogika fanida erishilgan yutuqlarni yangicha sharoitda ijodiy qo‘llashni taqozo etadi. Noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirish yo‘llarini izlash, ularni amalga joriy etish iqtisodiy ta’lim nazariyasi va uslubiyatining dolzarb muammosi bo‘lib turibdi. Talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish muammosi keng qamrovli bo‘lib, u o‘ziga xos yechimlarini talab etadi. Bugungi kunda nafaqat umumiy o‘rta ta’lim maktablari, balki noiqtisodiy OTM talabalining ham iqtisodiyot fanidan olgan bilimi davr talabi darajasida emas. Bu muammoning sabablarini ilmiy-pedagogik nuqtai-nazardan tahlil etish va iqtisodiy savodxonligini oshirish zaruratini ko‘rsatadi. Noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirishdan maqsad ularning fanga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirish, ularni vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalashdir. Ilmiy -o‘quv ishimizning asosiy g‘oyasi ham iqtisodiy savodxonligini oshirish orqali barkamol avlodni tarbiyalashga hissa qo‘shishdan iborat. Talabalarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berish muammosi ko‘pgina pedagog- olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Biz o‘z pedagogik faoliyatimizda orttirgan tajriba va kuzatishlarimizga asoslanib, muammoni o‘z nuqtai-nazarimizdan tadqiq etishga harakat qildik. Ilmiy adabiyotlar va dissertatsiya ishlarini tahlil etish natijalari shuni ko‘rsatdiki, birinchidan, bugungi kunda ta’lim mazmuniga, o‘qitish uslubiyatiga, amaliy ta’limga talab mutlaqo o‘zgargan, ikkinchidan, talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish ko‘p qirrali bo‘lib, kadrlar tayyorlash milliy dasturi va yangi yaratilgan davlat ta’lim standartlari asosida pedagogik muammo sifatida o‘rganilmagan, uchinchidan, uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil ta’lim turi bo‘lmish o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi, xususan, noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirish masalasi tadqiq etilmagan. Kasbga oid fanlarni o‘qitishga bag‘ishlangan ilmiy-metodik ishlapni o‘rganish natijalari ko‘rsatadiki, o‘quv mashg‘ulotlapini o‘qitishning yangi usullapidan foydalanib, aniq amaliy ishlanmalapga tayangan holda tashkil etish lozim. Talabalar iqtisodiy savodxonligining shakllanish darajasi shundagina jadal kechadi. Bu esa, ta’lim muassasalarida iqtisodiy yo‘nalishdagi dapsliklapning jiddiy pavishda qayta ishlab chiqilishini taqozo etadi. Kelgusida yapatiladigan o‘quv qo‘llanmalap, ayni paytda mavjud qo‘llanmalapdan tuzilishi va mazmuni, o‘quv matepiallapining takomillashganligi bilan fapq qilishi kepak. Yangicha iqtisodiy fikrlash tapbiya japayonining tamoyillari, vosita va usullapini qayta ko‘pib chiqishni, savodxonlikka odatdagi va zaruriy me’yor sifatida yondoshishni talab etadi. Chunki ta’lim muassasalaridagi tapbiya funksiyasi bilim bepish, hap tomonlama pivojlangan shaxsni shakllantipish kabi me’yoriy vazifalarni amalga oshirishni taqozo etadi. Iqtisodiy savodxonlik nafaqat o‘zlashtirilgan iqtisodiy bilimlar hajmi, balki ulardan amalda qanday foydalana olish uquvi bilan ham xarakterlanadi. Biroq pedagogik o‘quv natijalari shuni ko‘rsatadiki, ta’lim muassasalari talaba-yoshlarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish borasida o‘ziga xos qator muammolar mavjud. Birinchidan, ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida iqtisodiy ta’lim-tarbiya berish metodikasi, uning usul va shakllari, didaktik ishlanmalar bugungi zamon talablari darajasida ishlab chiqilmagan. Ikkinchidan, ko‘pincha iqtisodiy savodxonlik talaba-yoshlarning iqtisodiy yo‘nalishdagi fan (yoki kurs)larni o‘zlashtirish natijalari va pedagogik kuzatishlar natijasi orqaligina baholanadi. Holbuki bo‘lajak mutaxassislarda iqtisodiy savodxonlikning yuqori darajada shakllanishi juda uzoq vaqtni taqozo etadi. Uchinchidan, iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish tizimi, garchand chuqur o‘ylanib ishlab chiqilgan yoki aniq maqsadga qaratilgan bo‘lsa-da, lekin u darhol o‘z natijalarini bermasligi mumkin. Chunki uning natijalari ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga bog‘liq bo‘ladi. To‘rtinchidan, talaba-yoshlarning savodxonligi va shaxsining shakllanishi boshqa kishilar, oila, ijtimoiy muhit, qolaversa, butun jamiyatning ta’siri ostida kechadi. Demak, bundan kelib chiqadiki, noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish vazifalarini belgilashda hozirgi vaqtda iqtisodiy savodxonlikning turli ijtimoiy-madaniy vositalar va kuchlar ta’sirida shakllanishini e’tiborga olish zarur. Bizningcha, ushbu vazifani amalga oshirish uchun pedagogika va boshqa o‘quv fanlari, xususan, iqtisodiy yo‘nalishdagi fanlardan tayyorlanadigan dastur, darslik va qo‘llanmalarga iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish bilan bog‘liq mavzular, o‘quv materiallari va ularning nazariy tahlillari kiritilishi zarur. Bugungi kundagi yangicha iqtisodiy fikrlash tarzi iqtisodiy ta’lim-tarbiyani tashkil etish jarayonini, uning tamoyillari, vosita va usullarini mutlaqo qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Bizning nazarimizda iqtisodiy tarbiya iqtisodiy ta’limdan bir muncha orqada qolgandek tuyuladi. Shuning uchun ham, iqtisodiy tarbiya iqtisodiy savodxonlikka bo‘lgan yangicha munosabatni o‘z ichiga olmog‘i lozim. Chunki iqtisodiy ta’lim- tarbiyaga faqat bilim berish, har tomonlama rivojlangan shaxsni rivojlantirish vazifalarigina emas, balki yana qator ijtimoiy-madaniy funksiyalar ham yuklanadi. Bu masalalar esa, iqtisodiy madaniyatni rivojlantirish bilan uzviy bog‘liqdir. Albatta, noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikning shakllanishi juda ko‘p omillarga, xususan, iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga va ayniqsa, quyidagi yo‘nalishdagi amaliy faoliyatlar sifatiga bog‘liq: 1. Talabalarning muomala-muloqot qila olish madaniyatini rivojlantirish orqali ularni madaniy-ijodiy faoliyat sohasida iqtisodiy savodxonlikka o‘rgatish; 2. O‘qituvchi va talabaning birgalikdagi iqtisodiy-madaniy faoliyati; iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq mustaqil ishlarni tashkil etish, bashariyatning madaniy tajribasiga hissa qo‘shish ehtiyojini qondirish; 3. Talabalarda keng iqtisodiy-madaniy tafakkurni rivojlantirish . Iqtisodiy tarbiya tizimida quyidagilar nazarda tutiladi: -iqtisodiy va mehnat tarbiyasi birligini ta’minlash, nazariyani amaliyot bilan bog‘lash; -ishlab chiqarish ta’limini, talabalarning yozgi ta’tildagi ijtimoiy foydali mehnatini iqtisodiy bilim va topshiriqlar bilan boyitish; -sinfdan tashqari ishlarda iqtisodiy ta’lim-tarbiyani rivojlantirish (ta’lim muassasasi moddiy boyliklarini asrab-avaylash haqida suhbatlar, xo‘jalik yuritish, soliq, sarf-xarajatlar, moddiy boyliklarni tejash bilan bog‘liq turli musobaqalar, tadbirlar tashkil qilish). Shubhasiz, bularning barchasi talabalar faolligini oshirib, iqtisodiy savodxonligini rivojlantirishga xizmat qiladi. Professor A. O‘lmasovning ta’kidlashicha, ko‘pgina o‘qituvchilar iqtisodiy bilim berishning an’anaviy, ya’ni ilgari qo‘llanilgan usullarni yaxshi o‘zlashtirib olishgan, lekin ular o‘qitishning yangi texnologiyasidan yetarli darajada xabardor emaslar. Shuning uchun nazariy darslarda dialog usulini qo‘llash, iqtisodiy topshiriqlarni bajarish va masalalar yechish, ko‘rgazma vositalaridan foydalanish, kichik guruhlar bahsini tashkil etish, videolavhalarni sharhlash, rolli o‘yinlar, amaliy o‘yinlar, kompyuter o‘yinlari, mustaqil bilim olish va boshqalar iqtisodiy ta’lim samaradorligi oshiradi. Noiqtisodiy yo‘nalishdagi ta’lim muassasalarida iqtisodiy ta’lim berish holati va mazmunini nazariy o‘rganish va mazkur ta’lim muassasaslari talabalarining iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish jarayonining tahlili muayyan muammolar mavjudligini ko‘rsatdi. Bizning nazarimizda, noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish, ularga iqtisodiy ta’lim- tarbiya berish borasidagi muammolar quyidagilardan iborat: -noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish masalasi hali shu paytgacha maxsus tadqiq etilmaganligi, mazkur pedagogik jarayondagi ahamiyatga molik masalalarning nazariy va amaliy jihatdan o‘rganilmaganligi; -noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalariga iqtisodiy fanlardan saboq beradigan o‘qituvchilarning zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollanmagani, o‘qitishning faol usullaridan, fanlararo bog‘liqlik va o‘zaro aloqadorlikdan samarali foydalanilmayotganligi; -iqtisodiy ta’lim va o‘quv amaliyoti o‘rtasida mustahkam integratsiyaning shakllanmaganligi; -talabalar bilan hozirgi zamon sharoitida iqtisodiy bilimlar va iqtisodiy savodxonlikning ahamiyatini tushuntirish borasida muntazam ishlar olib borilmasligi ; -butun uzluksiz iqtisodiy ta’lim jarayonida (bog‘cha, maktab, kasb-hunar kolleji, oliy o‘quv yurtida) ta’lim oluvchilarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish borasida tizimli tarbiyaviy ishlarning olib borilmasligi va tadbirlarning izchil o‘tkazilmasligi; -noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish borasida korxona va tashkilotlar, muassasalar, ijtimoiy hamkorlar bilan uzviy aloqaning yo‘lga qo‘yilmaganligi; -noiqtisodiy ta’lim muassasalari talabalariga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berish, ularda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlarning juda kam yaratilganligi, iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha ijtimoiy hamkorlikning huquqiy asoslari ishlab chiqilmaganligi va boshqalar. Zamonaviy ta’lim muassasalarida talabalarning iqtisodiy savodxonligini yanada oshirish masalasini ilmiy-pedagogik nuqtai- nazardan chuqur tahlil qilib, uning metodologik asoslarini ishlab chiqish zarurati mazkur o‘quv mavzusini belgilab beradi. Noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirish o‘qitish mazmuni va metodikasi bilan bog‘liq jihatlarni qamrab oladi. Iqtisodiy ta’lim bilan bog‘liq vaziyatni o‘rganish, teran tahlil etish va o‘z vaqtida to‘g‘ri xulosa qilish o‘ta muhim hisoblanadi. Talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshiruvchi asosiy omillar, uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida iqtisodiy ta’lim uzviyligi va izchilligi bilan bog‘liq bo‘lgan didaktik tamoyillarning ustuvorligi haqidagi fikr-mulohazalar tahlil etildi. Yangi turdagi o‘quv muassasalarining shakllanishi, ta’lim mazmuni milliy mafkuraga tayangan holda takomillashib borayotganligiga urg‘u berildi. Talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish keng qamrovli didaktik jarayon sifatida qaraldi, tegishli ilmiy izlanish va adabiyotlar tahlil etildi. Iqtisodiy ta’lim mazmunining takomillashuvi uning uzviyligini ta’minlash, yangilash, to‘ldirish va o‘zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. O‘quv dasturi, reja mazmuni davr talabi asosida qayta ko‘rib chiqilishi zarurligi haqidagi taklif dissertatsiya matnida o‘z aksini topgan. Xususan, noiqtisodiy yo‘nalishidagi kasb- hunar kollejlarga moslab yaratilgan iqtisodiyot fanidan ma’ruza matnlari to‘plami, o‘quv reja va dasturlari ulardan keskin farq qiluvchi kasb-hunar kollej talabalari uchun ham tavsiya etilganligi «yaratilgan iqtisodiyot fani o‘quv dasturidagi mavzular barcha ta’lim yo‘nalishlar uchun ham o‘rinli bo‘laveradi», degan munozarali qarashlarni paydo qildi. Shu kabi tanqidiy yondashuvlar umumiy o‘rta ta’lim maktablari, noiqtisodiy OTM talabalari va iqtisodiyot fani asosiy o‘quv predmeti hisoblangan kasb-hunar kollej talabalari uchun rejalashtirilgan mashqlar, topshiriqlar va masalalar tanlash jarayonida ham uchrab turganligi o‘quv jarayonida kuzatildi. O‘quv jarayoni davomida shu narsa aniqlandiki, birinchidan, noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiyot fani ta’lim yo‘nalishlari (bank ishi, buxgalteriya, iqtisod-moliya yo‘nalishi), ya’ni talabalarning tanlagan ixtisosligini hisobga olgan holda o‘qitilsa, ikkinchidan, iqtisodiyot fanini 160 soatlik dastur asosida o‘qitiladigan yo‘nalishlarda ikkinchi o‘quv yili boshidan emas, balki birinchi bosqichdanoq o‘rgatilsa, talabalarning amaliy bilim olish samaradorligi oshadi. Izlanish jarayonida kasb-hunar kollej talabalarining iqtisodiyot fanidan olgan bilimlari zamon talabi darajasida bo‘lishi uchun: a) umumta’lim va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari uchun iqtisodiyot fanini o‘qitish bo‘yicha yaratilgan ta’lim standartlari o‘rtasida o‘zaro mutanosiblikni o‘rnatish; b) iqtisodiyot fanidan o‘quv dasturlari uzviyligini takomillashtirish; v) yangi o‘quv reja va dasturlar asosida yaratiladigan darslik va qo‘llanmalarning amaliy va kasbiy yo‘nalishlariga yetarli darajada ekanligiga e’tibor berish; g) alternativ o‘quv-uslubiy majmualar yaratish; d) yangi iqtisodiy dastur va qo‘llanmalar yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqish; ye) iqtisodiyot fani darslarida talabalarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishlarini rag‘batlantirish; yo) iqtisodiyot fanidan amaliy mashg‘ulot o‘tkazishga e’tiborni kuchaytirish; j) ma’ruza matnlarini tayyorlashda o‘qituvchilarning o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish; z) yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan o‘quv-uslubiy adabiyotlarni yaratish va boshqalarga katta e’tibor berish kerakligi aniqlandi. V. G. Matveevning akademik litsey va noiqtisodiy OTM talabalari uchun nashr etilgan «Iqtisodiy bilim asoslari» qo‘llanmasida bozor iqtisodiyoti va tadbirkorlik asoslari, unda mikro va makrodarajadagi iqtisodiyot, marketing, menejment va biznes haqida so‘z yuritiladi. Qo‘llanmaning yangiligi shundan iboratki, unda bozor munosabatlariga o‘tishning «O‘zbekiston modeli» to‘liq bayon etilgan. Nazorat savollari talabalarning olgan bilimlarini mustahkamlash uchun reproduktiv faoliyatiga imkoniyat yaratadi. Q. Yo‘ldoshev, Sh. Mamatqulov, Q Mufaydinov qo‘llanmasida iqtisodiyot ilmining shakllanishi, iqtisodiyotning tarkibi, qonunlari, kategoriyalari, mulkiy munosabatlar, ishlab chiqarish omillari, ehtiyojlar, jamg‘arish, iqtisodiy o‘sish va resurslarga oid iqtisodiyotning umumiy asoslari nazariy va amaliy jihatdan izohlab berilgan, shuningdek, unda bozor iqtisodiyotining asoslari bo‘lgan tovar-pul munosabatlari, menejment, marketing, biznes va tadbirkorlik, bank munosabatlari, bozorni boshqarish mexanizmi kabi mavzular, milliy iqtisodiyotning rivojlanishi va uning umumjahon iqtisodiyoti bilan integratsiyashuvi masalalari o‘rin olgan. Professor A. O‘lmasovning uslubiy qo‘llanmasida «Iqtisodiy bilim asoslari» predmetining barcha mavzulari bo‘yicha dars o‘tishda foydalanish uchun qo‘shimcha nazariy bilimlar va uslubiy ko‘rsatmalar berilgan. Undagi uslubiy ko‘rsatmalar nazariy va amaliy darslarni o‘tish, talabalarning mustaqil ishini tashkil etish, ularning bilimini test usulida baholashga taalluqlidir. Muallif o‘qitishning yangi texnologiyalari, chunonchi videotexnologiyalar, kompyuter o‘yinlari, amaliy o‘yinlar, ish o‘yinlari uchun tavsiyalar, kichik guruhlar bahsini tashkil etish, usullarni qo‘llash bo‘yicha yaxshi tavsiyalar berilgan. A. Abdullaev, U. Inoyatov, N. Sanaev o‘z ishlarida iqtisodiy ta’lim berishda amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish masalalarni yoritib beradi. Yuqoridagi ta’kidlab o‘tilgan ishlarda va boshqa mualliflarning qo‘llanma, darslik va uslubiy qo‘llanmalari hamda tadqiqotlarida iqtisodiy ta’lim berish va amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha garchand tavsiyalar, uslubiy ko‘rsatmalar berilsa-da, talaba larda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish , kasbiy- iqtisodiy ta’lim berish masalalari bo‘yicha so‘z yuritilmaydi. Noiqtisodiy OTM talabalariga iqtisodiy ta’lim berish jarayonini va ularda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish masalasini o‘rganish ma’lum muammolar mavjudligini ko‘rsatdi. Bizning nazarimizda, bu muammolar quyidagilardan iborat: -iqtisodiy ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalar va axborot- kommunikatsion texnologiyalaridan hamda o‘qitishning faol vositalaridan samarali foydalanilmayotganligi; -kasb-hunar kollejlariga iqtisodiy ta’lim berishda kasbiy-amaliy yo‘nalishga kamroq e’tibor berilganligi; -iqtisodiy yo‘nalishdagi maxsus fanlardan saboq beradigan o‘qituvchilarning amaliy-iqtisodiy bilimlari yetarli emasligi hamda fanlararo aloqadorlik va bog‘liqlikdan unumli foydalanilmayotganligi; -talabalarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha uzluksiz va izchil tarzda rejali ta’lim-tarbiya ishlari oila, ta’lim muassasasi, ishlab chiqarish va jamoat tashkilotlarining hamkorligida olib borilmaganligi; -iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning zamonaviy ilmiy-uslubiy asoslari, metod va shakllari, tartib-qoidari ishlab chiqilmaganligi va uning ahamiyati yetarlicha yoritilmaganligi; -iqtisodiy savodxonlikni oshirishga yordam beruvchi ilmiy-uslubiy maxsus va qo‘shimcha adabiyotlarning yo‘qligi hamda bu boradi ilmiy-pedagogik o‘quv jarayonlarining olib borilmaganligi va boshqalar. Noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish juda murakkab jarayon bo‘lib, uning mazmun-mohiyati jamiyat va inson ehtiyojlari asosida belgilanadi. Talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish jarayonida ularga nazariy va amaliy bilimlar berilishi bilan birgalikda bir qator tushunchalar muhim ahamiyatga ega. Masalan: savodxonlik, iqtisodiy savodxonlik, iqtisodiy madaniyat, iqtisodiy ta’lim, iqtisodiy tarbiya, iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish, noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish va boshqalar. Zamonaviy texnik jihozlar bilan ta’minlangan ishlab chiqarish korxonalari, muassasalar o‘rta maxsus-kasb hunar kollejlari bitiruvchilariga katta talablar qo‘ymoqda. Iqtisodiyot sohasida faoliyat ko‘rsatadigan mutaxassislarning mehnat faoliyati ishlab chiqarish, hisob-kitob, biznes reja tuzish, hisobot topshirish, tahlil va boshqalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgani uchun ularga iqtisodiy savodxonlik o‘ta muhim sanaladi. O‘tgan asrning 60-yillariga qadar hukm surib kelgan an’anaviy (klassik) pedagogika nazariyasi va tegishli didaktik tamoyillar o‘z o‘rnini bugungi kunda hamkorlik pedagogikasining tamoyillariga bo‘shatib berar ekan, iqtisodiy ta’lim mazmuni va metodikasida ham mutlaqo yangi qarashlar shakllanmoqda. Albatta, noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy ta’lim savodxonligini va ta’lim mazmunini rivojlantirishda an’anaviy iqtisodiy ta’lim metodikasida to‘plangan ijobiy tajribalardan yetarlicha foydalanish lozim. Bugungi kunda kasb-hunar kollejlarida iqtisodiy ta’limning nazariy jihatlari ustuvorlik kashf etgan, biroq nazariya bilan amaliyotning uzviy birligi zaruratdir. Iqtisodiyot sohasida yangi-yangi kasbiy yo‘nalishlar va ixtisosliklarning yuzaga kelishi iqtisodiy ta’limning amaliy tomonlarini kuchaytirish zarurati tug‘ilayotganligidan dalolatdir. Zero, ishlab chiqarish pedagogikasining yirik namoyondalaridan biri S. Ya. Batishev iqtisodiy bilim mutaxassisning kasbiy xususiyatlaridan biri ekanini alohida ko‘rsatib o‘tadi. Inson butun umri davomida oddiy turmush voqealari va iqtisodiy hodisalarni kuzatib, o‘rganib o‘zining iqtisodiy bilimlarini yangilab, to‘ldirib, takomillashib borishini hisobga olish kerak. Iqtisodiy ta’lim mazmunining asosiy tashkil etuvchilari hisoblangan fundamental va amaliy xarakterdagi o‘quv materiallari har bir ta’lim muassasasining ta’lim va ixtisoslik yo‘nalishidan kelib chiqadi. O‘quv materiallari milliy qadriyatlar zamirida yetakchi nazariya va qonuniyatlar atrofida umumlashtiriladi, boshqacha aytganda generalizatsiyalashtiriladi. Shu asosda iqtisodiy ta’lim davomiyligi ta’minlanadi. Iqtisodiy ta’limdan mavjud bo‘lgan o‘quv reja va dasturlarni qiyosiy tahlil etish, pedagogikadagi yangi texnologiyalar asosida iqtisodiy ta’lim mazmunini amalda joriy etish yo‘llarini muhokama etish hamda predmetlararo bog‘lanish asosida iqtisodiy ta’lim berish usullarini o‘rganish shundan dalolat beradiki, talabalarning iqtisodiy savodxonligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan nazariy va amaliy yo‘nalishda maxsus mashg‘ulotlar haligacha tashkil etilmagan. Iqtisodiy yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlarida iqtisodiy ta’lim uchun ajratilgan vaqt jami 1500 soatni tashkil etadi. Shundan 1000 soati–nazariy mashg‘ulotlar uchun, 500 soati- amaliy mashg‘ulotlar uchun. Noiqtisodiy yo‘nalishdagi ta’lim muassasaalarida iqtisodiy ta’lim uchun atigi 24 soat vaqt ajratilgan bo‘lib, ularning 16 soati nazariy mashg‘ulotlar uchun, amaliy mashg‘ulotlar uchun esa atigi 8 soat ajratilgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, noiqtisodiy yo‘nalishdagi noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish uchun 24 soatga mo‘ljallangan iqtisodiy ta’lim kursi yetarli emas. Biz ular uchun maxsus «Iqtisodiy savodxondlik» kursini tashkil etish zarur deb hisoblaymiz. Albatta, talabalarga chuqur iqtisodiy bilim berishni o‘quv soatini ko‘paytirish hisobiga amalga oshirishga qaratilgan urinish asosli emasligini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Bundan ko‘rinadiki, kasb-hunar kollejlarida talabalar uchun bo‘lajak ixtisoslik bo‘yicha kasbiy bilimlarini chuqurlashtirishga ko‘mak beruvchi alohida iqtisodiy o‘quv dasturi-«Iqtisodiy savodxonlik» dasturini yaratish ehtiyoji mavjud. Shuningdek, iqtisodiy ta’limdagi ba’zi nomutanosibliklar va noo‘rin takrorlanishlarning mavjudligi va ularning bartaraf etilishi lozimligini ta’kidlab o‘tish lozim. Izlanish jarayonida quyidagilar muhim yo‘nalish sifatida aniqlandi: -jamiyat taraqqiyoti talablari bilan iqtisodiy ta’lim mazmuni o‘rtasidagi mutanosiblik; -iqtisodiy ta’lim mazmunining amaliy yo‘naltirilganligi; -umum ta’lim fanlari va iqtisodiy bilimlarning uzviyligi; -iqtisodiy ta’lim mazmunining boshqa kasbiy fanlar bilan o‘zaro uyg‘unligi; -iqtisodiy ta’limning yaxlitligi (bir butunligi) va uni bosqichli tizim asosida joriy etilishi (umumiy iqtisodiy ta’lim o‘quv predmeti sifatida); -iqtisodiy bilimlarning kasb-hunar ta’limidagi ixtisoslik fanlarini o‘rganish uchun istiqbolli ekanligi; -iqtisodiy bilimlar (qonun va nazariyalar)ning insonparvarlik jihatdaligi; -iqtisodiy bilim, ko‘nikma va malakalarning ekologik mazmun kasb etishi; -iqtisodiy ta’lim mazmunining umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitilishi; -iqtisodiy ta’lim mazmunida invariant (o‘zgarmas) tashkil etuvchilarning mavjudligi va ularning iqtisodiy ta’lim asosini tashkil etishi; -ta’limda ilmiy-texnik jarayonlarning iqtisodiy asoslari, iqtisodga oid muhim yo‘nalishlarning aks etishi; -iqtisodiy ta’lim mazmunida jahon iqtisodiyoti sohasidagi olimlar qatorida o‘zbek iqtisodchi olimlari va O‘zbekistondagi iqtisodiyot fani yutuqlarining yoritib borilishi. Talabalarning mustaqil o‘quv mehnatini tashkil etish, an’anaviy bo‘lmagan nostandart iqtisodiy darslarni uyushtirish orqali noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirish imkoniyatlari aniqlandi. Noiqtisodiy OTM talabalari uchun samarali hisoblangan (fanga qiziqtirishga va mantiqiy fikrlashga qaratilgan) dars turlari aniqlandi. O‘qituvchi bilan talaba o‘rtasidagi yaqin ijodiy hamkorlik hamda talabaning o‘quv mehnat ko‘rsatkichi iqtisodiyot fani darsi samaradorligining asosiy mezoni bo‘lib hisoblanishi aniqlandi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar o‘z o‘rnida talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish tamoyillari bilan o‘zaro bog‘liq ekanini ham alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. O‘z navbatida pedagogikadagi ilg‘or texnologiyalardan foydalanish iqtisodiy ta’limi mazmunining ilmiyligini oshirish bilan uzviy aloqada bo‘lishi ham aniqlandi. Yuqorida keltirilgan metodik g‘oya izchilligini sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin. 1.2.1-jadval Noiqtisodiy OTM talabali talaba larining iqtisodiy savodxonligini oshirish imkoniyatlari Ushbu ierarxik tizim noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini oshirish imkoniyatini yaratishda nazariy asos qilib olindi. Kasb-hunar kollejlar sharoitida fanlararo bog‘lanishning o‘ziga xos tomonlari mavjud ekanligi aniqlandi. Ushbu g‘oyani o‘quv tajriba ishlari ham tasdiqladi. Kasb-hunar kollejlar sharoitida fanlararo bog‘lanishning ta’minlanishi va joriy etilishi umumiy o‘rta maktablardagiga qaraganda jiddiy farq qilishi qayd etildi. Ushbu farq bir tomondan kasb-hunar kolleji talabalariga fundamental bilim berib, kelajakda ularning oliygohlarda o‘qishlarini davom ettirishi bilan belgilanadi. Ikkinchi tomondan esa, kasb-hunar kolleji talabalariga tanlangan ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha qo‘shimcha kasbiy ixtisoslik berish jihatlari bilan bog‘liq bo‘lishi ham aniqlandi. Albatta, iqtisodiy ta’lim mazmuni va uning dasturiy tuzilmasiga o‘ziga xos Таълим мазмунининг илмийлиги Педагогикадаги янги технологиялар Иқтисодий таълим самарадорлиги Иқтисодий таълим узвийлиги pedagogik-psixologik ijodiy yondashuv talab etiladi. 3. Bo‘lajak mutaxassislarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning psixologik-pedagogik omillari. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida kichik mutaxassislar tayyorlashga alohida e’tibor berilgan. Demak, kasb-hunar kollejlarida mutaxassislar tayyorlash jarayonini ham tubdan qayta ko‘rib chiqilishi talab etiladi. Kasb-hunar kollejlarida tayyorlanayotgan mutaxassilarga kasb o‘rgatilishi fanlararo aloqadorlik hamda izchillik tamoyiliga tayangan holda birgalikda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etuvchi sharoitni yuzaga keltirishni taqozo qiladi. N. Kamolova talaba-yoshlarda iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirishning pedagogik shart-shart sharoitlarini ko‘proq umumiy va tarbiyaviy nuqtai-nazardan o‘rgangan, lekin ularni rivojlantirish masalasi kasbiy-amaliy ta’limga bog‘liq holda tadqiq etilmagan va bizning nazarimizda bir qancha noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan. Birinchidan, bizning nazarimizda, «iqtisodiy bilimni rivojlantirish», «iqtisodiy ko‘nikma» iboralari ilmiy-pedagogik nuqtai- nazardan unchalik muvaffaqiyatli qo‘llanilmagan. Ikkinchidan, garchand «iqtisodiy bilimni rivojlantirish», «iqtisodiy ko‘nikma» iboralari dissertatsiyaning asosiy tushunchalari hisoblansa-da, lekin ular tushuncha sifatida ta’riflanmagan, izohlab berilmagan, tushuntirilmagan. Uchinchidan, talabalarda qobiliyat, tafakkur rivojlantiriladi, bilim shakllantiriladi yoxud oshiriladi. Shuning uchun ham «iqtisodiy bilimlarni rivojlantirish» iborasini qo‘llash, bizning nazarimizda, unchalik o‘rinli emas. To‘rtinchidan, «iqtisodiy ko‘nikma» iborasi juda mavhum bo‘lib, uning nimani anglatishi, qanday ma’noni izohlashi tushunarli emas. Bizningcha, «kasbiy- iqtisodiy amaliy ko‘nikma» iborasi qo‘llanilishi lozim edi. Beshinchidan, pedagogik kollejlari bitiruvchilari tadbirkorlik bilan emas, asosan pedagogik faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Ular ko‘pincha maktablarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi yoki maktabgacha ta’lim muassasasida tarbiyachi vazifasida ishlaydilar. Shuning uchun ham o‘quvchi o‘zning o‘quv jarayonida ko‘proq ularning iqtisodiyot to‘g‘risidagi umumiy bilimlarini oshirish, «dastlabki iqtisodiy tassavurlarini kengaytirish», «yoshlarni iqtisodiy tarbiyalash» masalalariga ko‘proq to‘xtalib o‘tadi. Oltinchidan, pedagogika noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun maxsus kurs va uni o‘qitish dasturi ishlab chiqilmagan, balki dars mashg‘ulotiga faqat «Iqtisodiyot asoslari» o‘quv fani mazmuni asos qilib olingan. Qo‘shimcha manbalardan foydalanish haqida umuman so‘z yuritilmagan. Bo‘lajak kichik mutaxassislarning gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy, matematika va tabiiy fanlar hamda umumkasbiy fanlarni uzviy aloqada o‘rganishlari ularda bevosita kasbiy-iqtisodiy ko‘nikma va malakalarining shakllanishida muhim omil bo‘lib xizmat kiladi. Shu ma’noda, har bir mutaxassislik fanidan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib borish jarayonida iqtisodiy tushunchalarning o‘rni, ularni o‘rganish zaruriyati, ketma-ketligi, boshqa tushunchalar bilan aloqadorligi va bu aloqadorlikni reflektiv (refleks, beixtiyor), simmetrik yoki tranzitivlik (dars jarayonida olingan bilimlar majmuini amalda o‘z o‘rnida qo‘llay olishi) va boshqa xossalarga bo‘ysunishiga qarab, ularning kasbiy ahamiyatini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ma’lumki, an’anaviy ta’limda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarning har bir o‘quv fani boshqa o‘quv fanlariga bog‘liq holda olib borilishi talabalarda bilimlarning integrativ tarzda yuzaga kelishiga o‘zining ta’sirini ko‘rsatib keldi. Bu esa, talabalarda ijodiy fikrlash jarayoni(imkoniyati)ning sustlashishiga sababchi bo‘lishi tajribada kuzatilgan. Kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladigan barcha iqtisodiy fanlar asosan faqat ma’lumot beruvchi, o‘rgatuvchilik funksiyasi bilan chegaralanib qolmasdan, bo‘lajak mutaxassislar iqtisodiy dunyoqarashini rivojlantiruvchi, integrallashtiruvchi, tarbiyalovchi funksiyalariga ham ega bo‘lmog‘i lozim. Bundan ko‘rinib turibdiki, har bir fan o‘qituvchisi-mutaxassisga talabalarni nafaqat shu fan tuzilmasida mavjud bo‘lgan ilmiy ma’lumotlar bilan qurollantirish, balki ular egallagan iqtisodiy tushunchalarni rivojlantirish va ularning boshqa tushunchalar bilan integrallashuvini ta’minlash hamda bo‘lajak kadrlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash vazifalari ham qo‘yilgan. Shuning uchun ham har bir pedagog-olim navbatdagi o‘quv mashg‘ulotiga tayyorgarlik ko‘rishida o‘quv materialini yuqorida sanab o‘tilgan talablar va tamoyillarga rioya qilgan holda tanlashi va uni talabalar e’tiboriga havola qilishida tegishli parametrlardan unumli foydalanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bo‘lajak mutaxassisni kasbiy-iqtisodiy rivojlantirish uning jamiyatdagi o‘rni, ishlab chiqarish faoliyatidagi majburiyati va vazifalariga hamda individual qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Mutaxassisning ijodiy individualligi uning individual xususiyatlari (fikrlashning ilmiy tarkib topganligi, ishga ijodiy yondashishi, o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga intilishi va boshqalar)ning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Bo‘lajak kichik mutaxassisning ijodiy individualligini rivojlantirish va takomillashtirishning psixologik-pedagogik shart-sharoitlari qarama-qarshiligini his qilish, ularning yechimini topish pedagog uchun muhim hisoblanadi. Zamonaviy ijodkor mutaxassis amaliy faoliyatning reproduktiv usuli va ijodkorlik yo‘nalishlaridan birini tanlashda nafaqat o‘zligini, balki hayotiy maqsadlarini ham ro‘yobga chiqaradi. U o‘zini sifat jihatidan o‘zgartiradi, psixologik to‘siqlarni yengadi, kasbiy ahamiyatga ega sifatlarini rivojlantirish imkoniyatlarini qidiradi, o‘z faoliyati konsepsiyasi (asosiy fikr, g‘oya)ni ishlab chiqadi. Umuman olganda, mutaxassisning kasbiy faoliyati uchun, birinchidan, innovatsion yo‘naltirilganlik, ikkinchidan, o‘ziga yo‘naltirilganlik xususiyatlari ham ko‘rinadi. Ijodkor mutaxassis o‘z-o‘zini takomillashtirmasdan, individuallikni rivojlantirmasdan, kasbiy mahoratini shakllantirmasdan turib, kasbiy faoliyatda yuqori mavqega erishish mumkin emasligini to‘g‘ri anglab yetadi. Shu sababli kasbiy zarurat taqozo etgan sifatlarni egallashi mutaxassisning hayotiy maqsadiga aylanishi kerak. Ammo K.K.Platonovning e’tirof etishicha, talabalarning kasbiy qobiliyati butun pedagogik jamoa ishtirokida va butun o‘quv-tarbiya jarayonida, ayniqsa, kasbiy ta’lim berishning boshlang‘ich paytlaridayoq amalga oshirilish kerak. Bo‘lajak mutaxassisning o‘ziga xosligini o‘rganishda uning psixologik hamda shaxsiy sifatlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Uning kasbiy faoliyati umumiy va kasbiy qobiliyatining, shuningdek, kasbiy motivatsiyaning namoyon bo‘lish darajasi bilan belgilanadi. Yetarli darajada rivojlangan qobiliyatlar, maqsadlar, ehtiyojlar doirasi qanchalik keng bo‘lsa, mutaxassisning kasbiy mahorat darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Mutaxassisning kasbiy faoliyatida rivojlanishni ta’minlovchi asosiy ziddiyat inson qobiliyatlari hamda kasbiy faoliyat talablari o‘rtasidagi tafovut bilan belgilanadi. Kasbiy faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi ziddiyatlarni har bir mutaxassis o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlari darajasida hal qiladi. Bu faoliyat mutaxassisning individual uslubini belgilab beradi. Mutaxassisda o‘z-o‘zini boshqarish, qat’iylik, jur’atlilik, qo‘rqmaslik, atrofdagi insonlarga hurmat va e’tibor, kamchiliklarini his qilgan holda o‘z imkoniyatlariga ishonch, faoliyatini baholashda haqqoniylik, kuchli iroda, kuch- quvvatini yo‘naltira olish, faoliyat va maqsadni amalga oshirish yo‘lida o‘z imkoniyatlarini jamlay olish, belgilangan maqsadni amalga oshirishda faoliyatini to‘g‘ri boshqarib borish, aqliy faollik va o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish, shaxsni harakatga keltiruvchi kuch va ijtimoiy olam bilan o‘z imkoniyatlarini qiyoslay olish sifatlariga ega bo‘lsagina yuksak kasbiy mahorat darajasiga erisha olishi mumkinligi aniqlangan. Talabalarning o‘quv materialini o‘zlashtirishi ularda fikrlash jarayonining samaradorligi, ratsionalliligi, shu o‘quv materialidan mutaxassisligi uchun zarur bo‘lgan xulosalarni chiqara bilishi, o‘quv materialini umumlashtira olishi, maqsadiga erishuvchanligi, o‘z fikrida qat’iy turishi, o‘quv materialining ta’lim jarayonidagi kamchiliklarni to‘ldirishga yordam berishi ham inobatga olinishi zarur. Shuning uchun ilmiy, ta’limiy-didaktik va axloqiy talablarga javob beradigan o‘quv materiallarini tanlash lozim. Demak, iqtisodiy yo‘nalishdagi fanlarni o‘qitishda psixologik–kasbiy qonuniyatlarni hisobga olib borish bevosita mutaxassis faoliyatining yuzaga kelishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega ekan. Bo‘lajak kichik mutaxassis faoliyati – bu o‘quv tarbiyaviy jarayonga o‘zining faol munosabatlarini bildirib, qo‘yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy–iqtisodiy nuqtai-nazardan yondoshib, komil inson sifatlari bilan birga aqliy kasbiy tafakkurini rivojlantirishga yordam beruvchi faoliyatdir. Shuning uchun ham kasbiy ko‘nikma va malakani, iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishda, albatta, har tomonlama takomillashgan chuqur kasbiy bilim zarurdir. Bo‘lajak kichik mutaxassislarga kasbiy fanlardan beriladigan bilimlarning o‘ziga xos sintezini aniqlash va sintezlashgan bilimlar xususiyati, ularning o‘zaro aloqadorligi, tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlarning ta’lim jarayonida berib borilishi muhim ahamiyatga ega. Kelajakda mutaxassislarda psixologik-pedagogik komponentlardan biri, bu “iqtisodiy tushunchalarni esda saqlash” sifatining ma’lum darajada yuqori bo‘lishi taqozo qilinadi. Bundan tashqari, amalga oshirilayotgan ishlar tuzilishiga ko‘ra bir nechta iqtisodiy fanlarga oid bilimlarning integratsiyasi, o‘zaro aloqadorligi va undan foydalanish metodikasini o‘z ichiga oladi. Har bir talaba o‘z imkoniyati, asosan bilimga bo‘lgan intilishiga qarab o‘zining bilimlar blokiga ega bo‘ladi. Bu bilimlar strukturasiga ko‘ra, texnik va texnologik mazmundagi, psixologik va pedagogik, falsafiy, fizik-matematik, iqtisodiy, amaliy va boshqa ko‘rinishdagi bilimlar to‘plami bo‘lib, talaba qaysi yo‘nalishga mos bilimlar kerakligiga tayangan holda, shu mazmundagi bilimlarni bankdan ajratadi hamda uni chuqurlashtirib talab qilingan maqsadda foydalanishga harakat qiladi. Pedagogik izlanish va ilmiy-o‘quv natijalari ko‘rsatadiki, noiqtisodiy OTM talabalarining iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish bir qator omillarga bog‘liq. Demak, talabalarning iqtisodiy savodxonligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni kuchaytirmasdan turib iqtisodiy ta’limda samarali natijalarga erishib bo‘lmaydi. Talabalarning iqtisodiy savodxonligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni o‘zaro bog‘liqligini sxematik tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin (1.3.1-rasmga qarang): 1.3.1-rasm. Talabalarning iqtisodiy savodxonligi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar -motivatsion omil ta’sirini kuchaytirish uchun talabaning o‘quv hamda kasbiy-amaliy faoliyatlarini amalga oshirishga bo‘lgan ichki ehtiyoj rivojlantiriladi. Bunda yetakchi motivlarga tayangan holda talabalarga iqtisodiy ta’lim olishning zamonaviy usullari haqida, xususan, elektron adabiyotlar va internet tizimidan oqilona foydalanishga oid bilimlar beriladi, ya’ni ularda ijodkor bo‘lish, yangilikka intilish motivlari shakllantiriladi; -aqliy omil ta’sirini kuchaytirish uchun ta’lim oluvchilar erkin fikrlashga, tizimli va ijodiy tasavvur yuritishga, iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish, loyihalash, bashorat qilishga, yangi g‘oyalarni topishga o‘rgatiladi; -irodaviy omil ta’sirini kuchaytirsh uchun talabalar mustaqil izlanishga o‘rgatiladi, natijada ularda murakkab iqtisodiy hodisalarni modellashtirish hamda o‘quv va kasbiy vazifalarni mustaqil hal etish, amaliy topshiriqlarni bajarish, mehnat qilish ko‘nikmalari rivojlantiriladi, irodaviy sifatlar shakllantiriladi; Иқтисодий саводхонлик шаклланишига таъсир Мотивацио н Ақлий Иродавий Ҳиссий Ўзига хослик Амалий Мустақиллик -hissiy omil ta’sirini kuchaytirish uchun talabalarda izlanuvchanlikka, iqtisodiy masalalarni yechishning maqbul usullarini tanlashga xos hissiyotlar rivojlantiriladi, ular o‘quv hamda kasbiy faoliyatda ijodiy yechimlarni topish yo‘lida ziyrak bo‘lishga o‘rgatiladi; iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va iqtisodiyotning amaliy asoslarini o‘rganish orqali talabada hissiy omillar kuchaytiriladi; - amaliy omil ta’sirini kuchaytirish maqsadida talabalarda yangi iqtisodiy axborotlar qabul qilish, qayta ishlash, iqtisodiy masalalarning noan’anaviy yechimini topish, fikrlash, kasbiy faoliyat va iqtisodiy amallar yo‘nalishlarini o‘zgartirishga moyillik ko‘nikmalari shakllantiriladi. Ular biror iqtisodiy masalani yechishda ilmiy manbalardan, internet yangiliklaridan oqilona foydalanishga o‘rgatiladi; - mustaqillik omili – o‘zini ijodkor sifatida anglab yetish, ijtimoiy, o‘quv hamda kasbiy-iqtisodiy faoliyatda o‘z o‘rnini topish, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida hamda kasbiy faoliyatda o‘zining ijodiy imkoniyatlarini bilish; o‘z o‘quv faoliyatini amalga oshirish va fikrlashda mustaqillik hamda erkinlikning namoyon bo‘lishi. Iqtisodiy jarayonlaridagi texnologiyalarini tushunish va ularning afzalligi va qulayligini asoslab berishda talabaning mustaqil fikrlashi, o‘z fikrini himoya qila olishi uning kelgusidagi kasbiy-iqtisodiy faoliyatda o‘z o‘rnini topa olishini ko‘rsatadi; - o‘ziga xoslik omili - o‘z fikrlarini zarur yo‘nalishda boshqara olish, yangi g‘oyalar topish imkonini beruvchi manbalarni izlash, o‘z ijodiy faolligini ta’minlash uchun mustaqil ravishda sharoit yarata olish. Iqtisodiy topshiriqlarning to‘g‘ri bajarilganligi, yechimlarning maqbul usullarni tanlashi talabaning ijodkorligini, mustaqil ishlay olishini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda: 1. Respublika iqtisodiyotini tubdan isloh qilish, uni rivojlantirish jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy- ma’rifiy o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liq. Buning natijasi o‘laroq hozirgi vaqtda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida iqtisodiy ta’limni izchil yo‘lga qo‘yish zaruratga aylangan. 2. O‘tkazilgan nazariy tahlillar ta’lim jarayonida bo‘lajak kichik mutaxassislarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish jamiyatning ehtiyoji va ijtimoiy buyurtmasi bilan belgilanadi, ya’ni u iqtisodiy islohotlarning tadrijiy ravishda takomillashuvi bilan aniqlanadi. 3. Kasbiy ta’lim jarayonida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish masalasi nofaol o‘qitishdan faol o‘qitishga; o‘quv materialini ijodiy o‘rganishga, uni bir tomonlama emas, ya’ni faqat o‘qituvchi emas, balki hamkorlikda(ta’lim oluvchi bilan birgalikda) taqdim etishni, kasbiy-iqtisodiy va amaliy ta’limni keng yo‘lga qo‘yishni taqozo etmoqda. 4. O‘quv jarayonida talabalar iqtisodiy savodxonligining bugungi kundagi holati, uning mazmuniy asosi va mohiyati aniqlandi, respublikamiz noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari, tamoyilari va asoslari aniqlandi, asoslab berildi. Iqtisodiy savodxonlik tushunchasi ta’riflandi va uni rivojlantirishning o‘ziga xos vazifalari belgilandi. Ular noiqtisodiy OTM talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning maqsadli yo‘nalishlarini aks ettiradi. 5. Nazariy tahlil natijasida olingan ma’lumotlar ko‘rsatadiki, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari talabalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish iqtisodiy ta’limning ilmiy-uslubiy asoslarini takomillashtirish, zamonaviy shakl va vositalarini ishlab chiqish, iqtisodiy fanlardan saboq beruvchi noiqtisodiy OTM talabalari, o‘qituvchilari malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash masalasi va boshqa omillar bilan uzviy bog‘liq. Chunki ta’limning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lajak kichik mutaxassislarning iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish va iqtisodiy madaniyatini yuksaltirish, shaxsiy va kasbiy sifatlarini kamol toptirishdan iborat. Zero, shaxsiy va kasbiy sifatlari kamol topgan mutaxassis murakkablik darajasi turlicha bo‘lgan iqtisodiy faoliyatlarni mustaqil amalga oshirishi uchun yetarlicha amaliy bilimga ega bo‘lishi zarur. 6. Darsliklar, qo‘llanmalar, pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish asosida talabaning bilish faoliyatini ta’minlovchi, iqtisodiy savodxonligini rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar aniqlashtirildi. Boshqacha aytganda, talabaning bilish faoliyati ta’lim jarayoni tuzilmasi va omillarning unga qanchalik ta’sir ko‘rsatishiga bog‘liq. Shu tufayli o‘qituvchining talaba iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish tizimida uning bilish faoliyatini boshqarish va muvofiqlashtirish borasidagi mas’uliyati yanada ortadi.