OVQAT HAZM QILISH SISTEMASI FIZIOLOGIYASI. Og‘izda oziqa hazmi Reja: 1.Ovqat hazmi to‘g‘risida umumiy tushuncha. 2.Og‘izda oziqalarni hazmi bo‘lishi va uning turli hayvonlardagi xususiyatlari. 3. Bir kamerali oddiy va murakkab me’dalarda oziqa hazmlanishi. 4.Me’da harakati va me’dadan ichakka oziqalarning o‘tish qonuniyatlari. Tayanch Iboralar. Hazmlanish, yem, pichan, xashak, konsentrat, evolyusiya, osmos, diffuziya, o‘rgamchak, achitish, shimish, asalari, chumoli, chuvalchang, qurt, naysimon, o‘simlik, hayvonlar, o‘txo‘r, go‘shtxo‘r, aralash, sekresiya, mexanik ezish, fermentasiya, so‘rilish, biologik, mikrobiologik, amilolitik, lipolitik, proteolitik, Arestotel, Gippokrat, Avitsenna, Reomyur, Bomon, V.A.Basov, Shumova-Simanovskaya, I.P.Pavlov, Gaydengaym, og‘iz bo‘shlig‘i, yirtqich, cho‘chqa, ot, kavsh qaytaruvchilar, tish, so‘lak bezlari (quloq oldi, jag‘ osti, til osti), ishqoriy muhit, suv, lizotsim, amilaza, maltoza, uglevod, namlik, dizenfeksiya, mutsin, luqma, filtratsiya, reflektor, simpatik, parasimpatik, shartli refleks, ko‘z, hid, gumoral. Oddiy, oraliq yoki bir kamerali murakkab oshqozon, zardob, muskul, shilliq, shilliq parda osti qavat, sekretor bezlar, ko‘r xalta, qizil o‘ngach, qo‘shimcha, asosiy yoki bosh, qoplama, kordial, fundal, pilorus, pepsin, ximozin, katepsin, kislotali, jelotinaza, xlorid kislota, reflektor, kimyoviy, M.N.S., retseptor, simpatik, adashgan, proteolitik, lipolitik, motor, grafik, uzuna, qiyshiq, halqasimon, tonik, ritmik, chuvalchangsimon, nerv, muskul, A.Yu.Yunusov, issiqlik, quyosh, Ellenberger, Sheynert, o‘ng va chap tomonda, N.F.Papov, S.E.Egorov, V.A.Cheredkov, I.A.Troyskiy, A.A.Kudryavsev, 15-16 qobirg‘a. N.V.Kurilov, kobolt, temir, polizond usuli, A.V.Kvasniskiy, Ye.Z.Tikachev, kaprofagiya, Yu.A.Kolugin. 1.Ovqat hazm qilish eng murakkab fiziologik jarayon bo‘lib organizmda kechadigan hayotiy jarayonlarni ta’minlab beradi. Hazmlanish deb, xilma-xil oziqalarni hazm sistemasiga tushib bir necha bosqichlarda o‘zgarishi va organizm uchun kerakli bo‘lgan shaklda o‘zlashtirilishiga aytiladi. Masalan: Hayvonga yem-xashak (pichan, somon yoki konsentrat) beriladi. Lekin hayvon organizmi uchun kerak bo‘lgan oqsil, yog‘, uglevod, vitamin, makro va mikroelementlar shu oziqa tarkibidan hazm sistemasining turli qismlaridagi fermentlar ta’sirida o‘zgartirilib o‘zlashtiriladi. Hazm sistemasi orqali oziq-ovqat o‘zlashtirilishi moddalar almashinishining boshlang‘ich bosqichini tashkil etadi. Xilma-xil oziqa moddalardan organizmni zaruriy hayotiy jarayonlari uchun organik birikmalar sintez qilinib o‘zlashtiriladi va organizmning tirikliligi, o‘sib rivojlanishi, nasl qoldirishi, mahsulot ajratish jarayonlari ta’minlanadi. Organizmlar evolyusion rivojlanish davrida har xil yo‘llar bilan oziqalanishga moslashgan. Nihoyatda oddiy tuzilgan organizmlarning ovqatlanishi ham oddiy bo‘ladi va organizm taraqqiyoti, tuzilishini tobora rivojlanib borishi bilan evolyusion o‘zgarishlar natijasida oziqalanish xususiyatlari ham o‘zgarib boradi. Bu to‘g‘risida ko‘p misollarni umumiy biologiyadan bilasizlar: Masalan: Bir hujayrali sodda organizmlar o‘zi yashayotgan muhitdan, o‘zlarining yashashi uchun oziqani osmos diffuziya yo‘li bilan ya’ni ular butun tanasi bilan oziqaga botib so‘rib oladi. O‘rgamchak esa to‘riga tushgan hasharotlarni to‘riga o‘rab fermentlarini chiqarib, o‘zgartirib, achitib, chiritib tayyor ovqatga aylantirib keyinchalik shimib oziqalanadi yoki kanalar hayvon tanasiga yopishib qon tomirlaridan qonni so‘rib qon bilan oziqalanadi. Asalarilar esa to‘planib guruh-guruh bo‘lib o‘z o‘ljalarini o‘rab ishlatib o‘ziga o‘zlashtirsa, chumolilar 3-4 tasi birdaniga o‘z o‘ljalariga hujum qilib so‘lak ta’sirida oziqani ishlatib oziqalanadi. Chuvalchanglar, qurtlarda naychasimon hazmlanish organi bo‘lib oziqani kimyoviy ishlab o‘zgartib hazm qiladi. Yuqori sut emizuvchi hayvonlar oziqalanishi uchun tashqi muhitdan 2 xil oziq ovqat manbaidan: 1. O‘simliklar dunyosidan 60-70%. 2. Hayvonot dunyosidan olinadigan 20-30% oziqalar tarkibida organizm uchun organik va anorganik moddalar bor bo‘lib oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar, mineral moddalar va boshqalarni oladi. Oziq ovqatlar hazm sistemasiga tushib bu sistemaning aktiv faoliyati natijasida hazmlanish jarayonini o‘taydi. Hazm sistemasi organizmlarning ovqatlanish sharoitiga qarab har xil rivojlangan bo‘lib, bu organizmlarni uchta guruxga bo‘lib o‘rganiladi. O‘txo‘r hayvonlar. Go‘shtxo‘r hayvonlar. 3.Aralash ovqat bilan oziqalanuvchilar. 1.O‘txo‘r hayvonlarda hazm sistemasi ancha murakkab rivojlangan va o‘txo‘r hayvonlarning oshqozonining hajmi katta bo‘lib qoramollarda 60-100 kg, echki, qo‘y, otlarda bir necha kg oziqa iste’mol qiladi. 2.Go‘shtxo‘r hayvonlarga it, mushuk. 3.Aralash ovqat iste’mol qiladiganlarga odam, cho‘chqa kirib, ular, o‘simlik, go‘sht iste’mol qiladi. Hazm sistemasi hazm jarayonlarini kechishi uchun bir qator murakkab vazifalarni bajaradi. 1. Hazm sistemasi har xil shira ajratib-sekretor vazifani bajaradi: 2. Hazm sistemasi harakat yoki mator vazifasini bajarib oziqalarni ishqalab ezadi: 3. Hazm sistemasida fermentatsiya jarayoni sodir bo‘ladi, chunki turli bezlar turli xil fermentlar ishlab chiqarib, turli xil oziqalarni parchalaydi: 4. So‘rilish jarayonini o‘taydi. 5. Har xil inkretor vazifalarni bajaradi. Oshqozon, ichak, shilliq pardalari har xil gormon ajratib chiqaradi, oshqozon osti bezi esa gormon va shira ishlab chiqaradi. Hazmlanish jarayonlari hazm sistemasida kechadigan mexanikaviy, kimyoviy va biologik yoki mikrobiologik o‘zgarishlar bilan yakunlanadi. Oziq ovqatlar hazm sistemasida mexanik ishlanadi, maydalanadi, yumshatiladi va namlanish jarayonlarini o‘taydi. Bu asosan yuqori sut emizuvchi organizmlar og‘iz bo‘shlig‘ida ta’minlanadi (tish yordamida maydalanadi, jag‘, til bilan ta’minlanadi) parrandalarda jig‘ildon yoki muskulli oshqozonda ishlanadi, maydalanadi. Kimyoviy jarayonlar fermentatsiya yoxud mikrobiologik o‘zgarishlar natijasida bo‘ladi, bunda oziq ovqat oksidlanishi, gidrolizlanishi (suv ishtirokida parchalanish) fermentatsiya bo‘lishi achish-chirish yo‘li bilan yuzaga chiqadi. Ayniqsa, hazm sistemasi og‘iz bo‘shlig‘idan to to‘g‘ri ichakgacha bo‘lgan yo‘lda juda ko‘p shira ishlab chiqaruvchi bezlari bo‘lib, shira ajratadi. Og‘izda-so‘lak, oshqozonda-oshqozon shirasi, ichakda-ichak shirasi o‘t va oshqozon osti bezi shirasi. Bular tarkibida fermentlar bo‘lib, ularni 3 guruhga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Amilotik fermentlar-uglevodlarga ta’sir qiladi. 2. Lipolitik fermentlar-yog‘ni parchalaydi. 3. Proteolitik fermentlar-oqsillarni parchalaydi. Fermentlarning aktivligi uchun hazm sistemasining belgili namlikligi – suv bo‘lishi, muayyan muhit sharoiti, muayyan harorat (temperatura) 38-40o bo‘lishi kerak. Bu fermentlardan biri kletchatkani parchalaydi, oqsilni chiritadi, uglevodlarni achitadi. Bu fermentlar haqida batafsil ma’lumotlarni kavsh qaytaruvchi hayvonlar ingichka ichagida kechadigan hazmlanish jarayonida o‘rganiladi. Hazm sistemasida oziq-ovqatlar mikrobiologik o‘zgarishlarga uchrab ayniqsa bakteriya yoki infuzoriyalar yordamida-oziqa maydalanadi. Oziqa achish- chirish yo‘li bilan ham ishlatiladi. 2.Hazm sistemasining bosh qismi og‘iz bo‘shlig‘i bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ida ovqat hazmlanishi so‘lak bezlarida ishlanayotgan shiralar ta’sirida bo‘ladi. Organizmning bosh qismida 3 yoki 4 juft so‘lak bezlari bo‘lib shu so‘lak bezlari ajratgan shiralar og‘iz bo‘shlig‘iga quyiladi. (Odam va yirtqich hayvonlarda ko‘z osti so‘lak bezining shirasi ham bo‘ladi). Organizmda ovqat hazm bo‘lishi uchun har xil organizmlar turli yo‘l bilan oziq-ovqatlarni qabul qiladi. Jumladan yirtqich hayvonlar oziq-ovqat o‘ljasini oldingi oyoqlari bilan ushlab tishlari bilan yirtib og‘ziga oladi, ularni yeydigan ovqatlari ko‘pincha yumshoq bo‘ladi. (Go‘sht, go‘shtli oziqalar, ya’ni to‘qimalardan tuzilgan muskul pay).Oziqani og‘izda juda oz chaynab so‘lak bilan aralashtirib yutadi. Cho‘chqalar oziq-ovqat moddalarni tumshuq uchlari bilan kavlab, izlab, oldingi tishlari bilan tishlab, lab, til harakati bilan og‘ziga oladi. Cho‘chqalarning ostki jog‘i uncha harakatchan emas, jog‘lari juda yaqin bo‘lib oziqani chala chaynab yutadi. Cho‘chqalar oziqani og‘izda kam chaynaydi, yarim chaynab yutadi. Cho‘chqalar suyuq yumshoqlashtirilgan polufabrikat oziqalar bilan, konsentrat bo‘tqa pishirib oziqalantiriladi. Konsentratlar har xil oziqalardan qarishtirish, yumshatilgan oziqa, oshxonalarda qolgan oziqalardan iboratdir. Cho‘chqalar og‘zida oziqa hazmi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, cho‘chqa og‘zida so‘lak bezlaridan ko‘p miqdorda so‘lak ajraladi. Ulardan ham jag‘ osti, til osti so‘lak bezlari vaqti vaqti bilan so‘lak ajratadi, ayniqsa yosh cho‘chalar sut, sut qoldig‘i bilan oziqalanganda vaqti-vaqti bilan aralash bezlardan so‘lak ajratadi. So‘lakda amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi, ayniqsa cho‘chqaga ko‘p kraxmalli oziqa (un, kepak) berilganda so‘lakning tarkibida amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi. (Cho‘chqa bolalarini onasidan ajratganda obratlar bilan aralash bo‘tqa pishirib berish kerak, yarmalarga vitminli oziqa, ko‘k beda, sabzi, D vitaminini qoplash uchun mineral moddalar qo‘shish kerak, qon kasalliklaridan saqlash uchun kobolt, temir soqlavchi oziqalarni qo‘shish kerak. Hayvon bug‘ozlik davrida mineral moddalar ratsion tarkibida yetarlicha iste’mol qilsa tug‘iladigan cho‘chqa bolalarini terisi tagida 15-20 kunlik zahira mineral moddalar to‘plab tug‘iladi. Buning uchun ratsion doimo tekshirib turilishi lozim. Bir tuyoqli hayvonlar oziq-ovqatlarni yuqori lablarini tez harakati bilan yig‘ib, to‘plab, ba’zan oldingi oyoqlari bilan oziqani yig‘ib to‘plab, ezib, tishlari bilan kesib, og‘izga olib maydalaydi, ayniqsa oldingi kurak tishlari o‘simliklarni yerdan kesib, uzish uchun ishlatadi. Og‘izga olingan oziqalarni maydalab, so‘lak bilan aralashtirib, til ishtirokida luqma holatiga keltiradi. Bir tuyoqli hayvonlar oziqalarni og‘izda ancha uzoq chaynab yutadi. Og‘izda ozuqa hazm bo‘lishi ancha murakkab o‘zgaruvchan bo‘ladi. Jumladan so‘lak bezlarining funksional aktivligi hayvonlarning yoshiga qarab o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bir tuyoqli hayonlarni yoshligida so‘lak vaqti-vaqti bilan ajralib, sut ichganda yoki har xil suyuq ozuqalar iste’mol qilgan vaqtda kam so‘lak ajratadi. Otlar og‘ziga ozuqa tushishi bilan so‘lak ajralib, bu so‘lakni ozuqa chaynayotgan tomondagi so‘lak bezlari ajratadi. Bir tuyoqlilarning yoshlik davrida til osti va jag‘ osti so‘lak bezlardan so‘lak ajralib, u oz va quyuq bo‘ladi. Dag‘al oziqalarga o‘tishi bilan juda ko‘p suyuq so‘lak ajratib, so‘lak muhiti kuchsiz ishqoriy rN-7,55 holatda bo‘lishi oziq ovqat bilan aralashib, oshqozonga tushib, oshqozon ichida qisman amilolitik jarayonlarni ta’minlaydi, ya’ni uglevodlar parchalandi. So‘lak oshqozonda qisman mikroorganizmlar rivojlanishiga sharoit yaratadi, dag‘al oziqalarni yumshoq qilib, yutilishini ta’minlaydi. Ular yosh vaqtida 10-15 litrgacha, 3-4 oyligida 20-25 litrgacha va keyinchalik 40 litrgacha so‘lak ajratadi. Funksianal xususiyatiga ko‘ra til osti va jag‘ osti so‘lak bezi kuchsiz kislotali, yopishqoq, oz, quyuq so‘lak ajratib, keyin quloq oldi so‘lak bezi so‘lak ishlab chiqarishi bilan so‘lakning yopishqoqligi kamayib, muhiti ishqoriy bo‘lib, ko‘p so‘lak ajratadi. Kavsh qaytaruvchi organizmlar ozik-ovqatlarni og‘izda yuzaki chaynaydi. Og‘izga til va lab harakati bilan ozuqa oladi. Yuqorida aytilgan hayvonlar suyuq ozuqani lab, til yordamida yoki shimib oladi. Itlar, mushuklar tillarini qoshiqqa yoki cho‘michga o‘xshatib suv ichadi. Ozuqa moddalar og‘izga tushishi bilan ularni hazmlanishi boshlanadi. Og‘izda ovqat hazm bo‘lishi uchun oziqa namlanib yumshatilib, parchalanish davrini o‘taydi. Bu borada so‘lak hazm shirasi sifatida muhim ahamiyatga ega. So‘lak organizmning bosh qismida joylashgan bir qator sekretor bezlarda-so‘lak bezlarida ishlanadi. Quloq oldi, jag‘ osti va til osti so‘lak bezlari juft bo‘lib, yirtqich hayvonlarda va odamlarda ko‘z osti so‘lak bezlari joylashgan bo‘lib o‘z so‘lagini og‘iz bo‘shlig‘iga quyadi. Jumladan quloq oldi so‘lak bezini sekresiyasi o‘ziga xos bo‘lib, suyuq shira ishlaydi. Shirasining tarkibida tuz va organik madda kam miqdorda bo‘lib, suv ko‘p bo‘ladi ya’ni 99,6%. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda quloq oldi so‘lak bezi sekreti ko‘p ishlab chiqarilib tarkibida azot bo‘ladi. Bu azot ularning katta qornida oqsil sintez qilishda ishtirok qiladi va organizm talabiga kerak bo‘ladigan oqsilni sintezlaydi. Jog‘ osti so‘lak bezi quyuq so‘lak ajratib shira tarkibida suv oz 99,2% gacha, oqsil va tuzlarning konsentratsiyasi ancha baland, organik birikmalardan mutsin, lizotsim ko‘p saqlanganligi tufayli so‘lak quyuq bo‘ladi. Til osti so‘lak bezi aralash tipdagi bez bu bezlarda ko‘p shiliq modda bo‘lib, yopishqoqlikni ta’minlaydi, antibak-terial xususiyatni ta’minlaydi. Ko‘z osti so‘lak bezi aralash so‘lak bez sifatida suyuq shira ajratib so‘lak tarkibida 99,2-99,6% suv va 0,8-0,6 atrofida organik va anorganik birikmalar bor. So‘lakni quruq moddalarini tashkil qiladigan oqsil, mochevina, mutsin, lizotsim va uning eng asosiy ovqat hazm qiladigan fermenti bo‘ladi. So‘lakda amilolitik fermentlar bo‘ladi. Amilaza, maltoza, ptialin (diastaza) bo‘ladi. So‘lak tarkibida juda kam miqdorda boshqa organik, gormonal moddalarning qoldig‘i bo‘ladi. So‘lak miqdori yirik shoxli hayvonlarda: 100-200 litr/kun rN 8,1-8,4 ot 40-50 7,3-7,5 cho‘chqa 10-15 7,2-7,5 qo‘y 7-14 8,0- 8,3 it 0,6-1,2 7,3-7,7 quyon 0,04-0,08 8,1-8,5 So‘lak rangsiz, shillimshik va yopishqoq suyuqlik bo‘lib, hayvon turiga, oziqalanishiga, yashash sharoitiga va boshqa omillarga bog‘liq. U 99,0 – 99,4% suv va 0,6 – 1% atrofida anorganik va organik moddalarni saqlaydi. So‘lakda mineral moddalardan sulfatlar, karbanatlar, kalsiy, kaliy va boshqalar bo‘ladi. organik moddalardan amilaza, maltaza va lizotsim fermentlari, yopishqoq modda – glyukopolisaxarid mutsin, almashinuv mahsulotlaridan machevina, ammiak, karbanat angidrid va boshqalar bo‘ladi. So‘lakda amilolitik fermentlar juda kam bo‘lib, uning tarkibidagi amilaza kraxmalni maltozagacha, maltaza esa maltozani glyukozagacha parchalab, etxo‘r hayvonlar so‘lagida ko‘proqdir. Lizotsim bakteriotsidlik xususiyatiga ega bo‘lib ko‘pchilik mikroorganizmlarni parchalaydi. Mutsin so‘lakni yopishqoqligini ta’minlab, natijada oziqa luqmasini tegishli shaklga keltiradi va oson yutilishini ta’minlaydi. So‘lak suyuq bo‘lganligi bilan solishtirma og‘irligi 1,002-1,012 yopishqoqligi suvga nisbatan 1,5-2,0 ga teng (Buni aniqlash uchun viskizometrni bir naychasiga suv va ikkinchi naychasiga so‘lak solib 1 tomchi so‘lak tomganda 2 tomchi suv tomadi). So‘lakning muhiti kuchsiz kislotali 6,7-8,2 va go‘shtxo‘r hayvonlarda (yirtqich hayvonlar va odamda) 6,7-7,3-7,5 o‘txo‘r hayvonlarda kavsh qaytaruvchilarda kuchli ishqoriy 8,0-8,2 bo‘ladi. So‘lak muhiti har xil organizmlarda har xil sharoit yaratib og‘iz bo‘shlig‘ida uglevodlar parchalanishini ta’minlaydi. Kavsh qaytaruvchilarda so‘lak ajralib katta qoringa tushib mikroorganizmlarning rivojlanishini ta’minlaydi. So‘lak og‘iz bo‘shlig‘ida bir qator muhim vazifalarni bajaradi. 1. Og‘izda so‘lak muhim sharoitlarni ta’minlab beradi. Namlik, muhit va boshqalar. 2. Fermentlarni aktivligini ta’minlaydi. 3. Og‘izni har xil qoldiq moddalardan tozalab dizenfeksiyalaydi. 4. So‘lak, oziq ovqatni namlab luqmani shakllantirib turadi. (Og‘izga olingan va tarqoq bo‘lgan oziqani mutsin-kleylaganga o‘xshatib biriktirib lo‘qma hosil qiladi) va yutilishni silliq qilib turadi. So‘lak o‘ziga xos hislat, ajralish tarkibiga ega bo‘lib, so‘lak ajralishining mohiyati muhimdir. Ayniqsa so‘lakni har xil sharoit, ta’sirotga nisbatan ajralishi, o‘zini vazifasini ta’minlaydi. So‘lak faqat ovqat hazm qilish uchun ajralib qolmasdan, balki organizmning himoya qilish uchun ham ajratadi. Shu sababdan so‘lak ovqat bo‘lmagan moddalarga ham ajraladi. Masalan: qum, kislota, tosh, turli tuzlarga, zahar va boshqa moddalarga yoki studentlar nos otadi natijada ko‘p so‘lak ajralib himoya vazifasini o‘taydi ya’ni og‘izni yuvib, og‘iz bo‘shlig‘ini tozalaydi. So‘lakning asosiy mohiyati ovqat hazm qilish bo‘lib uglevodlarni parchalaydi, ya’ni kraxmaldan amilaza ta’sirida glyukoza hosil qiladi. So‘lak so‘lak bezlarida hosil bo‘ladi va hosil bo‘lishi murakkab jarayon bo‘lib uni hosil bo‘lishi va ajralishini aniqlash uchun o‘tkir va xronik metodlardan foydalaniladi. Jumladan I.P.Pavlov laboratoriyasida so‘lak yo‘llariga naycha o‘rnatish yoki shu yo‘llarni lunjni tashqarisiga chiqarib tikish metodikasi ishlab chiqilgan. Masalan: It, qo‘ylarning quloq oldi so‘lak bezining yo‘li tashqariga chiqarilib tikiladi. Bu metodikalar boshqa hayvonlarda ham ishlangan. Bu tajribani dastlab I.P.Pavlov shigirdlari bilan o‘tkazgan. (D.L.Glinskiy). So‘lak hosil bo‘lishida so‘lak bezlarining aktiv funksional xususiyati asosiy o‘rin egallab so‘lak bezida merakrin va apokrin tipdagi sekresiyalar kuzatiladi. So‘lak bezining sitoplazma qismining hujayralari ayniqsa ribosoma hujayralari, Goldji apparatining aktivligi so‘lak hosil bo‘lishini ta’minlaydi. So‘lak hosil bo‘lishini tushintiradigan bir qancha nazariyalar mavjud. Jumladan filtratsiya nazariyasining muallifi Karl Lyudvig takidlashicha so‘lak bezida juda ko‘p qon tomirlar bo‘lib qon tomirlarida qon bilan birga har xil organik – anorganik modda, suv, tuz, aminokislotalar, azot va qoldiq modda mochevina, kreatinining kabi moddalar, siydik kislotasi va boshqa moddalar bo‘lib konsentratsiyasi ko‘p bo‘lgani uchun hamda qon tomirlar o‘tkazuvchanligi tufayli ko‘p moddalar filtrlanadi. Shu sababdan so‘lak tarkibidagi suv va bir qator organik va anorganik moddalar ayniqsa aminokislotalar filtralanib so‘lakni boshlang‘ich manbaini tashkil qiladi. (Plakatda so‘lak bezi, yadrolari ribosoma goldji apparati yadrosi va ular atrofida joylashgan kapillyar qon tomirlari ko‘rsatilgan bo‘lib shu joyda filtrlanish bo‘ladi). So‘lak hosil bo‘lishida so‘lak bezining aktiv faoliyatida unda sodir bo‘ladigan sekresiya va sintez jarayonlari asosiy rol o‘ynaydi. Filtratsiya qilingan moddalardan so‘lak tarkibida saqlanadigan har xil organik birikmalarni aktiv fermentlar, mutsin va lizotsim moddalarini sintez qilinishi ta’minlanadi. Bu jarayonlarda har xil aminokislotalar, tuzlar, ishqorlar va boshqa moddalar qatnashadi. Natijada so‘lak bezining tarkibiy qismida bo‘ladigan ayrim organik birikmalar ajraladi va natijada yaxlit so‘lak fermenti ajraladi. So‘lak ajralguncha va so‘lak hosil bo‘lganidan keyin so‘lak bezining strukturasi o‘rganilgan (so‘lak ajralgunga qadar bez hujayralari to‘liq, hajmi katta, kompakt va so‘lak ajralgandan keyin bez hujayralari zichlashib, hajmi kichrayib, massasi engillashib qoladi. Ribosoma, goldji apparati turli moddalar va o‘z tarkibiy qismdan ajraladi). So‘lak ajralishi murakkab, reflektor va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. So‘lak ajralishini boshqaruvchi markaz uzunchoq miyada va uning yuqori markazi bosh miya sharlari po‘stlog‘ida joylashganligi tasdiqlangan. Markaziy nerv sistemasi so‘lak bez faoliyatini vegitativ nerv tolalari bilan boshqaradi. (Simpatik va pasimpatik) Simpatik sistema nervlari so‘lak bez sekresiyasini susaytiradi va oz miqdorda ammo organik birikmalarga boy quyuq so‘lak ajraladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda so‘lak ajralishi kuchayadi. Suyuq so‘lak ajralib tuzlar va organik birikmalarga boy bo‘ladi ya’ni boshqacha qilib aytganda adashgan nerv so‘lak filtratsiyasini kuchaytiradi. So‘lak ajralishi bevosita shartsiz va shartli reflekslar natijasida hosil bo‘ladi. So‘lak ajralishini shartsiz refleksi vaqti atiga 2-3 soniyani tashkil qiladi bu degani og‘izga ovqat tushishi bilan 2-3 soniyada reflektor so‘lak ajraladi. So‘lak ajralishi har xil oziqalarga har xil bo‘lishi kuzatiladi: dag‘al oziqalarga, qattiq oziqalarga ko‘p suyuq so‘lak ajraladi. Yumshoq oziqalarga oz miqdorda quyuq so‘lak ajraladi. So‘lak ajrashi shartli reflekslar yo‘li bilan bosh miyaning po‘stlog‘i osti markazi bilan boshqariladi. So‘lak ajrilishi har xil bo‘lib refleks shartli sharoitlarda shartli refleksga aylanadi. Masalan: Og‘izga ovqat tushib, ajralgan so‘lak ajralishi shartsiz refleks agar shu bir necha marta takrorlansa yoki ovqatni ko‘rinishi, hidiga nisbatan so‘lak ajralib shartli refleks holatida so‘lak ajraladi. Ko‘z, xid bilish organi qo‘zg‘alishni bosh miyaga berib shartli reflektor yo‘l bilan so‘lak ajraladi. Turli oziqaga so‘lakni sifati o‘zgaradi, miqdori o‘zgaradi. (Plakat). So‘lak ajralishi shartli refleks xonasiga it kirgizilib ta’sirot berilib lampochka yoqilib bir necha martaba takrorlansa keyinchalik faqat lampochkani yoqilishi so‘lak ajralishini kuchaytiradi. (Plakat). So‘lak ajralishi gumoral yo‘l bilan ham boshqarilib qon tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Qon tarkibida oziq-ovqat moddalarning ko‘p bo‘lishi ya’ni (qoning to‘q bo‘lishi) so‘lak ajralishini keskin kamaytiradi. Qonda ozik-ovqat kam bo‘lishi ya’ni (qonning och qolishi) so‘lak ajrali- shini kuchaytiradi. Och qon ta’sirida so‘lak markazining faoliyati kuchayib natijada so‘lak ajralish kuchayib og‘izga dastlabki so‘lak porsiyalari ajraladi. Bunday so‘lak ajralishi ishtohani uyg‘otadi. (Ishtoha shirasining ajralishi och qolganda, ro‘za tutgan kunlarning birinchi kunlarida ertalab shartli reflektor yo‘l bilan so‘lak ajralishida kuzatiladi). 3.Og‘izda atroflicha maydalanib, so‘lak bilan aralashib, so‘lak ta’sirida tayyorlangandan so‘ng til harakati bilan, lo‘nj muskullarining harakati natijasida lo‘nda lo‘qma shakliga keltiriladi, lo‘qma til ustiga olinadi, til tubidagi muskulni qisqarishi bilan (tortilishi) luqma tomoqqa yetkaziladi va qizil o‘ngach orqali oshqozonga tushadi va me’dada uzoq vaqt davomida mexanik, fizik, kimyoviy ta’sirotlar oqibatida o‘zgarishlarga uchraydi. Oziqa me’da shirasi bilan aralashib ayrim tarkibiy qismlarga parchalanadi va qisman qonga so‘riladi. Me’dada oziqalar yuzaki parchalanib, asosiy parchalanish va hazmlanish ichaklarda yuzaga keladi. 1. Oshqozon yoki me’da har xil organizmlarda turlicha tuzilgan bo‘lib, uni asosan bir kamerali oddiy oshqozon ya’ni go‘shtxo‘r hayvonlar oshqozoniga (it va mushuklar oshqozoni yoki me’dasi); 2. Tuzilishi oddiy ammo vazifasi murakkab oraliq oshqozonlar, bu aralash oziqalanadigan hayvonlardan cho‘chqada yoki o‘txo‘r hayvonlardan bir tuyoqlilarda bo‘ladi. 3. Murakkab to‘rt kamerali kavsh qaytaruvchi hayvonlar me’dasi, parrandalarda ikki kamerali, tuyada uch kamerali me’da bo‘ladi. Bir kamerali oddiy me’dalarga oziq-ovqatlar tushishi bilan ularni ishlanishi va hazmlanishi boshlanadi. Bir kamerali me’dani qizilo‘ngachdan kirish qismi – kardial, tubi – fundal va o‘n ikki bormoq ichakka chiqish qismi pilorus farq qilinadi. Oshqozon to‘rt qavatdan tuzilgan bo‘lib: tashqi zardob, o‘rtadagi muskul, shilliq parda osti va shilliq qavatlardan ibrat bo‘lib, oshqozon muskul devori: uzinasiga, aylanasiga va qiyshiq muskullardan iboratdir. Ozuqalarni hazmlanishida me’da devorida joylashgan hujayralardan ajralgan me’da shirasining ahamiyati kattadir. Oshqozon ichki qavati shilliq parda qavati bilan qoplangan va shilliq parda qavatida oshqozon shirasini ishlab chiqaradigan: qo‘shimcha, asosiy yoki bosh va qoplama bezlar joylashgan bo‘lib, ular har xil hujayralardan tuzilgan. Bu bezlarning gistostrukturasi turlicha bo‘lib bo‘lib, sekretor bezlar bo‘lib hisoblanadi. Bu bezlarda oshqozon shirasi hosil bo‘ladi. Me’da devorida qo‘shimcha, asosiy va qoplama hujayralar joylashgan bo‘lib, ular faoliyati tufayli hosil bo‘lgan suyuqlik tiniq, rangsiz, kislotali muhitga ega bo‘lib, qo‘shimcha bezlar shilimshiq modda ishlab chiqarib, me’daning kordial, fundal va pilorus qismida sochilib joylashgan. Asosiy yoki bosh bezlar fundal va pilorus qismlarida joylashib, proteolitik fermentlar guruhga kiradigan pepsin, ximozin, katepsin, jelatinaza va lipolitik - lipaza fermentlarini ishlab chiqaradi. Oshqozon shirasining tarkibida har xil anorganik va organik moddalar bor. Anorganik moddalardan Ca, K, natriy, Marganes, ammoniy elementlarining C1, R, karbonatli, sulfatli tuzlari va xlorid kislota, organik moddalardan sut kislotasi, ATF, kreatinin, siydikchil, siydik kislotasi, oqsil va aminokislotalar hamda fermentlar bo‘ladi. Me’da devorining fundal qismdagi qaplama hujayralardan aktiv NS1 ishlanadi. Bu NS1 oshqozon shirasiga kislotali muhit berib, ko‘p fermentlarni aktivligini ta’minlaydi. NS1 oqsillarni bo‘rttirib, shishirib ular ustidagi qobig‘ini yupqalaydi va oqsilga pepsin fermentini singishiga sharoit yaratib beradi, oqsil parchalanishida katta ahamiyatga ega. Shuning uchun oshqozonda oqsil, yog‘ yetishmay parchalanish sodir bo‘lmay, surunkali gosterit yuzaga keladi. Bu holatlar tartibsiz ovqatlanishdan kelib chiqadi. Bu kasallik bezlarni yallig‘lantirib vazifasini izdan chiqaradi yoki NS1 midorini ko‘paytirib, kasallantirib gosterit va yaraga aylanishi mumkin. Bu vaqtda parxez saqlash kerak. Me’da shirasida xlorid kislotaning konsentratsiyasi 0,4-0,5% miqdorda bo‘lib, bu xlorid kislota erkin xlorid kislota holatida juda kam saqlanib 0,15-0,25% miqdorda bo‘ladi. Go‘shtxo‘r hayvonlarda bir oz ko‘proq, o‘txo‘r hayvonlarda xlorid kislota oz bo‘ladi. Xlorid kislotani ko‘p qismi organik moddalar bilan birikkan bo‘ladi. N+ o‘rnini boshqa elementlar egallab, har xil tuzlar holatida bo‘ladi. Xlorid kislota oshqozonda oziq ovqat hazmlash bilan oziqani me’dadan ichakga o‘tishini reflektor ravishda ta’minlaydi. 1. Pepsin aktiv bo‘lmagan pepsinogen holatida hosil bo‘lib, NS1 kislota ta’sirida aktiv pepsinga aylanib, o‘ta kislotali muhitida rN 0,8 - 2,0 va harorat +38+40o bo‘lganida aktiv bo‘lib, oqsillarni albumoz va peptonlarga parchalaydi. Fibrin, go‘sht oqsilini tez parchalab, tuxum oqsilini sekin parchalaydi. Demak, pepsinning oqsillarga ta’sir etish kuchi bir xil emas va Mett usuli bilan aniqlanadi. Pepsin peptidaza guruhiga kirib, oqsil asosini tashkil qiluvchi peptidlarni parchalaydi. 2. Ximozin kuchsiz kislotali, kuchsiz ishqoriy ya’ni neytral muxitida Sa+ ionlari ishtirokida faol bo‘lib, sut oqsili kazinogenga ta’sir etib, uni kazeinga aylantiradi ya’ni sutni ivitadi. Bu fermentlar yosh hayvonlar oshqozonida ko‘p bo‘lib, hayvonlarni yoshi o‘lg‘ayishi bilan bu ferment kamayib, boshqa fermentlar ko‘paya boradi. Bu fermentni yosh qo‘zilarni teriga so‘yganda shirdonidan ajratib olib, quritib, brinza tayyorlashda achitqi sifatida ishlatiladi. 3. Katepsin oqsilni gologen qismlarini, pay to‘qimalarini jelatinani parchalaydi. 4. Jelatinaza proteolitik fermentlar qatoriga kirib, miqdori juda kam va biriktiruvchi to‘qima oqsili – jelatinani parchalaydi. 5. Oshqozon shirasidagi lipaza faqatgina emullagan yog‘larni parchalaydi. Oshqozon lipazasi ichak lipazasidan ancha zaif. Toza me’da shirasida uglevodlarni parchalaydigan fermentlar yo‘q, lekin me’daga tushgan oziqa luqmasiga me’da shirasi shimilganiga qadar luqmadagi uglevodlar o‘zi bilan tushgan so‘lak va oziqa fermentlari ta’sirida uglevodlarni parchalaydi. Luqmaga me’da shirasi shimilishi bilan muhit kislotali tomonga o‘zgarib, amilolitik fermentlar aktivligi so‘nadi va me’da shirasining fermentlarining ta’siri paydo bo‘ladi. Me’da pilorus qismidan ajralgan shira zaif ishqoriy muhitga ega bo‘lib, tarkibida pepsin kam va pepsinni faolligi past. Pilorus shirasi yog‘li oziqalar hazmida katta ahamiyatga ega. Yog‘li oziqa iste’mol qilinganida fundal qism hujayralar faoliyati so‘nib fundal qismda yog‘larga aloqador biriktiruvchi to‘qimalar to‘la hazm bo‘lmaydi va ular kuchsiz kislotali muhitda pepsin ta’sirida pilorusda keyin ichaklarda hazm bo‘ladi. Demak, fundal va pilorus qism shiralari bir – biridan farq qilar ekan. Qo‘shimcha bezlardan ajralgan shilliq ham hazm jarayonida katta ahamiyatga ega bo‘lib, u me’da devorini turli ta’sirotlardan ya’ni dag‘al oziqalarni ho‘llaydi, mulayimlashtiradi, kislota va boshqa moddalarni suyultirib, zararsizlantiradi. Me’da shirasida faol proteolitik ferment pepsin bo‘lib, u me’da devorini parchalamaydi. Bu holat birqancha fikrlar bilan tushintiriladi. Oshqozon devorini aktiv proteolitik fermenti-pepsin ta’sirida parchalanmasligida, yemirilmasligida oshqozon devorida hosil bo‘layotgan antipepsin moddalarning ahamiyati kattadir. Oshqozon devorining parchalanmasligi, yemirilmasligi uni shilliq – himoya to‘siq xususiyati tufayli sodir bo‘ladi. Oshqozon devori bo‘ylab oqayotgan qon muhitning ishqoriylikga ega bo‘lishi pepsin aktivligini pasaytiradi. Oshqozonning ma’lum marom bilan harakati tufayli me’dada oziqalar yaxshi aralashib, hazmlanadi. Oshqozon harakatini bir qancha usullar yordamida o‘rganish mumkin bo‘lib, buning uchun hayvon me’dasiga o‘rnatilgan naycha orqali yupqa balon yuborib, unga havo yuborib, shishirib, ikkinchi uchinchi manometr va yozuvchi peroga tutashtirib, oshqozon harakatini grafik holda yozib yoki rentgen apparat yordamida kuzatiladi, radiotelemetrik moslamalarda uzoqdan turib oshqozon harakati to‘g‘risida axborot olish mumkin. Oshqozon shirasida 99% dan ortiq suv bo‘lib, shira, suyuq, rangsiz, engil ko‘piklanadigan bo‘lib, shiradagi fermentlar quyidagi sharoitda faol bo‘ladi. 1. Kislotali muhit eng aktiv muhit. 2. Ko‘p suv saqlanganida, chunki bu fermentlar suv ishtirokida faol bo‘lib, ular gidrolazalar deb ataladi. 3.Muayyan haroratda taxminan +25+26o S dan past haroratda faol bo‘lmaydi yoki +54o haroratda fermentlardagi oqsil darrov koogulyatsiyalanadi, oqibatda fermentativ xususiyati yo‘qoladi. Itlar me’dasida shira ajralish qonuniyatlari I.P.Pavlov laboratoriyasida o‘rganilib, shira oziqa istemol qilinishi bilan vaqti – vaqti bilan ajraladi. Me’da devoridagi bezlardan shira ajralishida neyrogumoral ta’sirotlar asosiy o‘rin egallaydi. Shira ajralishining reflektor va gumoral ya’ni ximiyaviy fazalari farq qilinadi. Shira ajralishining reflektor fazasida oziq ovqatlarning og‘ziga yoki me’daga tushishi bilan uzog‘i bilan 4-5 minut o‘tgach me’da devoridagi bezlardan shira ajralib, bu M.N.S.si orqali shira ajralishini boshqaradigan markazlarning qo‘zg‘alishidan hosil bo‘ladi. Shira ajralishini boshqaradigan asosiy markaz uzunchoq miyada bo‘lib, u markaz bosh miya bilan aloqadordir. Markazning qo‘zg‘alishi xilma xil shartsiz va shartli ta’sirot natijasida yuzaga keladi. Shartsiz ta’sirotlardan oziqa moddalarni og‘izdagi yoki me’da devoridagi retseptorlarga ta’siri natijasida shira ajraladi. Reflektor yo‘l bilan shira ajralishi V.N.S. si tomonidan boshqarilib simpatik va adashgan nervlar orqali amalga oshadi. Adashgan nerv sekretor nerv hisoblanib, shira ajralishini kuchaytirib, suyuq, tuz va kislotalarga boy, fermentatsiya quvvati past bo‘lgan, simpatik nerv ta’sirida oz miqdorda lekin quyuq shira ajratadi. Shirada organik birikmalar ko‘p, oqsil tabiatli moddalardan fermentlar ko‘p, fementatsiya kuchi katta bo‘ladi. Reflektor fazada ajralayotgan shira umuman olganda dastlabki oziq ovqatlarni parchalanishiga ta’sir qiladigan ishtoxa shirasi bo‘lib hisoblanadi. Reflektor fazada shira ajralishi har xil oziqaning xislat va xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, jumladan qatiq dag‘al oziqa ta’sirida ko‘p miqdorda suyuq shira ajralsa, ammo suyuq, yumshoq oziqalar ta’sirida shira ajralishi kam, quyuq shira ajraladi, fermentatsiya quvvati har xil bo‘ladi. Shiraning fermentatsiya kuchi Mett (naychasi) usulida o‘rganiladi. (Maxsus mikrokapilyarli naycha shkalalarga bo‘lingan bo‘lib, shu naycha ichiga oziq ovqat joylab, shira ta’sirini termastat sharoitida qoldirilib, va hazmlanishni shu shkalalarda qo‘rib aniqlanadi). Hayvon go‘sht, oqsil, yog‘ mahsulotlarini iste’mol qilib, ma’lum davrda hazm bo‘lib, fermentatsiya qobiliyati o‘rganiladi. Hazmlanish oziqaning haroratiga, tarkibiga va boshqa hislatlarga bog‘iq. Me’dada shira ajralishining kimyoviy fazasida oziq ovqatlarni qabul qilgandan keyin taxminan 20-30 daqiqa o‘tgandan keyin shira ajralaboshlanib, 40- 45 daqiqa davom etadi. Shiraning ajralishiga qonga so‘rilgan oziqa tarkibidagi moddalar ta’sir qiladi. Oziq ovqat tarkibidgi oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, har xil tuzlar NaC1, har xil kislotalar (amina kislota, yog‘ kislotalari) shira ajralish jarayonini kuchaytiruvchi sabab sifatida ta’sir qiladi. Oqsillar aminokislotalarga parchalanib, qonga so‘rilib, me’dada shira ajralishiga ta’sir etadi. Yog‘lar, yog‘ kislotalariga va glitsiringa parchalanib, qonga so‘rilib, qon orqali shira ajralishiga ta’sir qiladi. Kimyoviy fazada shir ajralishi faqat Gaydengayn usuli bilan tayyorlangan kichkina me’dachada oziq ovqatlarni solib, ta’sirlanishini aniqlash mumkin. qimyoviy fazada ajralgan shira uzoq muddatda ajralib, shira fermentatsiyasining quvvati reflektor fazadagiga nisbatan past bo‘ladi. Struktura tuzilishi birkamerali, vazifasi murakkab oshqozonlar bir tuyoqlilarda (otlar, eshaklar, xachirlar) cho‘chqalar va quyonlarda bo‘lib, ularda kechadigan hazmlanish jarayonlariga qarab oraliq me’dalar deyiladi. Bir tuyoqli hayvonlar asosan dag‘al oziqalar va konsentratlar bilan oziqalanishga moslashgan. Oziqalanishga qarab bir tuyoqli hayvonlarning hazm sistemasi ham nisbatan murakkab rivojlangan, ayniqsa oshqozon va yo‘g‘on ichaklar sistemasi har xil aralash ozuqalarni, shu jumladan dag‘al xashak va konsentratlarni hazm qilishga moslashib tuzilgan. Bir tuyoqli hayvonlarning oshqozoni tashqi ko‘rinishidan bir kamerali ya’ni qizil o‘ngach davomi oshqozon sfinktori ikkiga bo‘linadi (qizil o‘ngachdan kirish va ingichka ichakga chiqish joyiga). Qizil o‘ngach oshqozonga to‘g‘ri tushmasdan qiyshiq uchburchak hosil qilib tushadi. Qizil o‘ngach bilan oshqozon orasidagi sfinktorda maxsus burama bo‘lib, ot va eshak qusa olmaydi, agar qusmoqchi bo‘lsa, shu buramalar sfinktorni berkitib qo‘yadi. Oshqozonning ichki shilliq parda qavati struktura-tuzilishiga ko‘ra to‘rt qismga bo‘linadi: 1. Kardial qism-qizil o‘ngachga tutashgan joy. 2. Ko‘r xalta qismi. 3. Fundal qism. 4. Pilorus qismlari. Bu qismlar har xil hujayralardan tuzilgan bo‘lib, bu hujayralardan ishlanadigan shiralar xususiyatini xilma xilligi oshqozon ichida oziqalar tarkibidagi xilma xil moddalarni parchalanishini ta’minlaydi. Oshqozon shartli ravishda tapografik tuzilishiga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi ya’ni kardial va ko‘r xalta oshqozonni chap tomonini, fundal va pilorus o‘ng tomonini tashkil qiladi. Oshqozonning chap tomonida oziq-ovqatlar tarkibidagi uglevodlarni parchalanishi ta’minlanib, bu yerda muhit ishqoriy bo‘ladi. Shuning uchun ham so‘lak tarkibidagi va oziqa tarkibidagi hamda mikroorganizm fermentlari ta’sirida kraxmal, kletchatkani va boshqa uglevodlarni parchalanishi ta’minlanadi. Oshqozonning o‘ng tomonida asosiy va qoplama-terma hujayralarda ishlanadigan shira tarkibidagi ferment, xlorid kislota ishtirokida, kislotali muhitda oziqa tarkibidagi oqsillar, yog‘larning parchalanishi yuzaga keladi. Shu tariqa oshqozonda oziqalar hazmlanishi aralash hislatga ega ya’ni oziqalar joyi almashinadi, amilolitik jarayonlar lipolitik va protiolitik jarayonlar bilan almashinadi. Bir tuyoqli hayvonlarning oshqozonida oziqa qat-qat bo‘lib joylanishi