Ilmiybaza.uz OVQAT HAZM QILISH TIZIMI A’ZOLARI Ovqat hazm qilish a’zolari tizimi , systema digestorium , umumiy hisobda 8-10 m bo’lib, u og’iz tirqishidan , rima oris , boshlanib , orqa chiqaruv teshigi , anus , bilan tugallanadi. Ovqat hazm qilish tizimi a’zolariga quyidagilar kiradi: 1.Og’iz bo’shlig’i - cavitas oris 2.Tishlar – dentes 3.Til – lingua 4.So’lak bezlari - glandulae salivales 5.Tanglay – palatum 6.Halqum – pharynx 7.Qizilo’ngach – esophagus 8.Me’da – gaster 9.Jigar – hepar 10.O‘t pufagi - vesica fellea 11.Me’da osti bezi – pancreas 12.Taloq - lien 13.Ingichka ichak - intestinum tenue 14.Yo‘g‘on ichak - intestinum crassum Ovqat hazm qilish tizimi a’zolari organizmga tushgan oziq moddalarini mexanik va kimyoviy parchalash, parchalangan oziq moddalarini qon va limfa tomirlariga so‘rilishi, so‘rilmay qolgan qismni esa chiqindi ,najas, sifatida tashqariga chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Og‘iz bo‘shlig‘i hazm a’zolarining boshlang‘ich qismi Ilmiybaza.uz bo‘lib, bu yerda tishlar vositasida uzib olingan oziq moddalari maydalanadi, til yordamida aralashtirilib, so‘lak bezlari ishlab chiqargan suyuqlik - so’lak bilan yumshatiladi. Hosil bo‘lgan ovqat luqmasi halqum va qizilo‘ngach orqali me’daga o‘tadi. Me’dada ovqat moddalari oshqozon shirasi ta’sirida suyultiriladi va parchalana boshlaydi. Ingichka ichakning boshlang‘ich qismi bo’lgan o‘n ikki barmoq ichakda ovqat moddalari oshqozon osti bezi shirasi va jigarda ishlab chiqarilgan o‘t suyuqligi ta’sirida parchalanishda davom etadi. Och va yonbosh ichakda parchalangan oziqa moddalar qon va limfa tomirlariga so‘riladi. Parchalanmay va so‘rilmay qolgan ovqat moddalari yo‘g‘on ichakka o‘tadi. Bu yerda suv so‘rilib, qolgan moddalardan najas hosil bo‘ladi. Og’iz bo’shlig’i Og’iz bo’shlig’i , cavitas oris , grekcha – stoma - ovqat hazm qilish traktining boshlang’ich qismi bo’lib ,u tashqi muhit bilan og’iz tirqishi – rima oris vositasida bog’lanadi. Og’iz bo’shlig’ining chegaralari: 1.Old tomondan - lablar 2.Orqa tomondan – tomoq teshigi – isthmus faucium 3.Ikki yon tomondan - lunjlar - buccae 4.Yuqoridan – qattiq va yumshoq tanglay 5.Pastdan – og’iz diafragmasi – diaphragma oris Og’iz bo’shlig’i og ‘iz dahlizi – vestibulem oris va og‘izning xususiy bo‘shlig‘i - cavitas oris propria dan iborat. Bu ikki qism orasida chegara vazifasini yuqori va pastki tish qatorlari va milklar - gingivae o’taydi. Og’iz dahlizining - vestibulem oris chegaralari: 1.Old tomondan – lablar Ilmiybaza.uz 2.Orqa tomondan –yuqori va pastki tish qatorlari va milklar - gingivae 3.Yon tomondan – lunjlar - buccae Og‘izning xususiy bo‘shlig‘i - cavitas oris propria chegaralari: 1.Old tomondan - yuqori va pastki tish qatorlari va milklar - gingivae 2.Orqa tomondan - tomoq teshigi – isthmus faucium 3.Yon tomondan – lunjlar - buccae 4.Yuqoridan – qattiq va yumshoq tanglay 5.pastdan - og’iz diafragmasi - diaphragma oris Lunj – bucca og‘iz bo‘shlig‘ini o‘ng va chap tomondan chegaralab turadi. Uning ichida ichki tomondan shilliq parda, tashqi tomondan teri bilan qoplangan lunj muskuli - m. buccinator mavjud. Teri bilan lunj mushagi o‘rtasida lunjning yog‘li tanachasi - corpus adiposum buccae joylashadi. Lunjning shilliq pardasiga uning shilliq osti asosida joylashgan lunj bezlarining - glandulae buccales chiqaruv naychalari ochiladi. Bundan tashqari ,lunj shilliq pardasida quloq oldi bezi nayining so’rg’ichi mavjud. Milklar – gingivae yuqori va pastki jag‘larning alveolar o‘simtasini qoplagan shilliq parda. U juda qalin va pishiq bo‘lib, tish bo‘ynini o‘rab oladi va suyak usti pardaga mustahkam birikadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq milkini qoplagan shilliq parda qalinlashgan bo‘lib, bo‘lajak tishlar o‘rnida bo‘rtiqchalar bo‘ladi. Lab yuqori lab - labium superius va pastki lab - labium inferius dan iborat. Yuqori va pastki lablar o’zaro comissura labiorum vositasida birlashadi. Lab asosini og’izning aylana muskuli tashkil etadi. Lab tashqi tomondan teri - pars cutanea , ichki tomondan esa shilliq parda - pars mucosa , ular orasida esa oraliq qism - pars intermedia dan iborat. Lablarning shilliq osti qavati asosida ko‘p sonli lab bezlari - glandulae labiales bo‘lib, ularning chiqaruv naylari shilliq parda yuzasiga ochiladi. Mos ravishda yuqori va pastki lablar o’rta chiziqda milkka davom etib , yuqori va pastki lab yuganchasini - frenulum labii superioris et frenulum labii inferioris ni hosil qiladi. Yuqori lab bilan burun orasida burun-lab egati - sulcus nasolabialis , pastki lab bilan engak orasida engak – lab egati - sulcus mentolabialis joylashgan bo’lib , egatlar orqali yuqori va pastki lab lunjdan ajralib turadi.Yuqori lab Ilmiybaza.uz markazida lab do’mboqchasi - tuberculum labii superioris va undan yuqorida lab egatchasi - philtrum joylashadi. Erkaklar ustki lab terisida mo’ylov - mustax , pastki lab terisi, engak va bo‘yin sohasida soqol - papus yoki barba bo‘ladi. Tishlar Tishlar – dentes ovqat hazm qilish va so’zlashuvda muhim rol o’ynaydigan a’zo bo’lib, ular chiqish muddatiga ko’ra sut tishlari yoki vaqtincha tishlar - dentes decidui va doimiy tishlar - dentes permanentes ga bo‘linadi. Tish qattiq va yumshoq qismlardan tuzilgan bo’lib, tishning qattiq qismida emal, dentin va sement farqlansa, yumshoq qismi pulpa va periodontdan iborat. Emal , enamelum , tishning toj qismini qoplab turadi. Dentin , dentinum , tishning asosiy qismini tashkil etadi. Ba’zi olimlarning fikricha, dentin ham suyak hisoblanadi, ammo u ancha o‘zgargan va qattiqdir. Sement , cementum , tishning ildiz va bo‘yin qismlarida dentinning tashqi yuzasini qoplab turgan qattiq tuzilma. Pulpa , pulpa dentis , tish toji bo‘shlig‘ida va ildiz kanalchalarida joylashadi. Pulpa qon tomirlar va nerv tolalariga boy siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to ‘qimadan tashkil topgan bo ‘lib, unda 3 ta - periferik yoki tashqi, oraliq va markaziy qavatlar ( zonalar ) tafovut qilinadi. Periodont suyak alveolasi va tish ildizi oralig‘ida joylashgan biriktiruvchi to‘qimadan iborat tuzilma. Har bir tish quyidagi qismlardan iborat: 1. Corona dentis , tish toji , tishning og‘iz bo‘shlig‘ida ko’rinib turadigan qismi bo‘lib, uning ichida tish bo’shlig’i , cavium dentis , orqali ildizga tish ildizi kanali , canalis radicis dentis, bo’lib davom etadi va bu kanal tish ildizi uchidagi teshik , foramen apices dentis , bo’lib ochiladi. Bu teshik orqali kirgan qon tomir va nerv tolalari tishning ildiz qismida – tish ildizining pulpasi , pulpa radicialis , va toj qismida – tish tojining pulpasini hosil qiladi , pulpa coronalis . 2. Cervix dentis - tish bo‘yinchasi tish toji bilan tish ildizi orasidagi toraygan qism. Uni atrofdan milkning shilliq pardasi o‘rab turadi. 3. Radix dentis - tish ildizi. 1 tadan 3 tagacha bo’lib, tish katakchalarida joylashadi. U tish ildizining uchi , apex radicis dentis , bo’lib tugaydi. Ilmiybaza.uz Tishda quyidagi yuzalar mavjud: a) facies lingualis – til yuzasi b) facies vestibularis - og‘iz dahliziga qaragan ,vestibular, yuza c) facies labialis - kesuvchi va qoziq tishlarda mavjud bo’lgan lab yuzasi d) facies buccalis - kichik va katta oziq tishlarda mavjud bo’lgan lunj yuzasi e) area contingens - tishlarning bir-biriga tegib turadigan yuzalari f) facies occlusalis - okklyuzion yuza g) facies palatenalis - yuqori jag‘ tishlarida tanglayga qaragan yuza h) facies contactus – tishlarning qo‘shni tishlar bilan birlashib turgan yuzasi Tishlar tuzilishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) Dens incisivus - kesuv ,kurak, tish 2) Dens caninus - qoziq tish 3) Dens premolaris - kichik oziq tish 4) Dens molaris - katta oziq tish. Dentes incisivi , kesuv tishlar , har bir jag‘ suyagida 4 tadan bo‘ladi, yuqori jag‘ suyagidagi kesuv tishlar kattaroq va kengroq bo‘ladi. Kesuv tishlari ildizi 1 tadan bo’ladi. Kesuv tishlarining kesuv qirralari - margo incisalis deyiladi. Dentes canini , qoziq tishlar , har bir jag‘ suyagida 2 tadan bo’ladi. Tish tojida o‘tkir burchakli kesuv qirralari, tish bo‘yni sohasida esa xususiy og‘iz bo‘shlig‘iga qaragan yuzada bo‘rtig’i mavjud. Qoziq tishlari ildizi 1 tadan bo’ladi. Dentes premolaris - kichik oziq tishlar - har bir jag‘ suyagida 4 tadan bo‘ladi. Bu tishlarning chaynov yuzasida 2 ta bo ‘rtiq - tuberculum dentale mavjud.Kichik oziq tishlari ildizi asosan 1 tadan bo’ladi , ammo ayrim hollarda ildizning 2 ga ajralgan holati yoki 2 ildizli ham bo’lishi mumkin. Dentes molaris – katta oziq tishlar - har bir jag‘ suyagida 6 tadan bo‘ladi.Katta oziq tishlari chaynov yuzalari to’rtburchak shaklida bo’lib, 3 va undan ortiq bo’rtiqlari mavjud. Yuqori jag’da joylashgan katta oziq tishlarida 3 tadan ildiz , pastki jag’da joylashgan kichik oziq tishlarida 2 tadan ildiz bo’ladi. Har bir jag’da joylashgan 3- katta oziq tishi - dens molaris tertius kechroq chiqqanligi uchun «aql» tishi - dens serotinus deb ataladi. Ilmiybaza.uz Tishlarning chiqish vaqti. Tish nomi Jag’ Tishlarning chiqish vaqti Sut tishlari Doimiy tishlar Oylar Yillar Medial kurak yuqorigi 7-8 7-8 pastki 6-7 6-7 Lateral kurak yuqorigi 8-9 8-9 pastki 7-8 7-8 Qoziq yuqorigi 18-20 11-12 pastki 16-18 9-10 1-kichik oziq yuqorigi - 10-11 pastki - 10-12 2-kichik oziq yuqorigi - 10-12 pastki - 11-12 1-katta oziq yuqorigi 14-15 6-7 pastki 12-13 6-7 2-katta oziq yuqorigi 23-24 12-13 Pastki 20-22 11-13 3-katta oziq yuqorigi - 17-21 Pastki - 18-26 Tish formulalari. Sut tishlari uchun : Klinik formula: Rim raqamlari bilan ifodalanadi. V IV III II I I II III IV V V IV III II I I II III IV V Sut tishlari umumiy hisobda 20 tani tashkil qiladi. Ilmiybaza.uz Har bir yuqori jag’ yarmida 2 ta kesuvchi ( kurak ) tishi ( I , II ) , 1 ta qoziq tish ( III ) , 0 ta kichik oziq tish , 2 ta katta oziq tish ( IV , V ) joylashadi . Demak, yuqori jag’da umumiy hisobda 10 ta sut tishi mavjud. Har bir pastki jag’ yarmida 2 ta kesuvchi ( kurak ) tishi ( I , II ) , 1 ta qoziq tish ( III ) , 0 ta kichik oziq tish , 2 ta katta oziq tish ( IV , V ) joylashadi . Demak, pastki jag’da umumiy hisobda 10 ta sut tishi mavjud. Anatomik formula: Arab raqamlari bilan ifodalanadi. 2 0 1 2 2 1 0 2 2 0 1 2 2 1 0 2 Sut tishlari umumiy hisobda 20 tani tashkil qiladi. Har bir yuqori jag’ yarmida 2 ta kesuvchi , kurak , tishi , 1 ta qoziq tish , 0 ta kichik oziq tish , 2 ta katta oziq tish joylashadi . Demak, yuqori jag’da umumiy hisobda 10 ta sut tishi mavjud. Har bir pastki jag’ yarmida 2 ta kesuvchi , kurak , tishi , 1 ta qoziq tish , 0 ta kichik oziq tish , 2 ta katta oziq tish joylashadi . Demak, pastki jag’da umumiy hisobda 10 ta sut tishi mavjud. Doimiy tishlar uchun : Klinik formula: Arab raqamlari bilan ifodalanadi. 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 Doimiy tishlar umumiy hisobda 32 tani tashkil qiladi. Har bir yuqori jag’ yarmida 2 ta kesuvchi ( kurak ) tishi ( 1 , 2 , ) , 1 ta qoziq tish ( 3 ) , 2 ta kichik oziq tish ( 4 , 5 ) , 3 ta katta oziq tish ( 6 , 7 , 8 ) joylashadi . Demak, yuqori jag’da umumiy hisobda 16 ta doimiy tish mavjud. Har bir pastki jag’ yarmida 2 ta kesuvchi ( kurak ) tishi ( 1 , 2 ) , 1 ta qoziq tish ( 3 ) , 2 ta kichik oziq tish ( 4 , 5 ) , 3 ta katta oziq tish ( 6 , 7 , 8 ) joylashadi . Demak, pastki jag’da umumiy hisobda 16 ta doimiy tish mavjud. Anatomik formula: Arab raqamlari bilan ifodalanadi. 3 2 1 2 2 1 2 3 Ilmiybaza.uz 3 2 1 2 2 1 2 3 Sut tishlari umumiy hisobda 32 tani tashkil qiladi. Har bir yuqori jag’ yarmida 2 ta kesuvchi , kurak , tishi , 1 ta qoziq tish , 2 ta kichik oziq tish , 3 ta katta oziq tish joylashadi . Demak, yuqori jag’da umumiy hisobda 16 ta doimiy tish mavjud. Har bir pastki jag’ yarmida 2 ta kesuvchi , kurak , tishi , 1 ta qoziq tish , 2 ta kichik oziq tish , 3 ta katta oziq tish joylashadi . Demak, pastki jag’da umumiy hisobda 16 doimiy tish mavjud. Tishlarning qaysi tarafga tegishli ekanligini aniqlash algoritmi Tishlarni qaysi tarafga tegishli ekanligini aniqlash uchun quyidagi 3 belgi muhim hisoblanadi: 1.Tish ildizi belgisi 2.Tish tojidagi burchak belgisi 3.Tish toji bo‘rtig’ining belgisi Tish ildizi belgisi - ildizning vertikal o ‘tkazilgan chiziqda biror tarafga qayrilganligi bilan o‘lchanadi. Qayrilish burchagi tishning distal tarafiga yo‘nalgan bo‘ladi. Tish tojidagi burchak belgisi - tishning chaynov yuzasidagi qirrasi distal yo‘nalishda kattaroq burchak hosil qiladi. Tish toji bo‘rtig’ining belgisi - vestibular bo‘shliqqa qaragan yuzadagi qavariqlik medial qismda ko ‘proq, distal qismda esa yassiroq bo‘ladi. Tishlarning yuqori yoki pastki jag‘da joylashuvi tish tojining shakli va uning ildizlari miqdori bilan farqlanadi. Prikus. Prikus yoki okklyuziya deb tish qatorlarining o ‘zaro jipslashib turgan holatiga aytiladi. Pastki jag‘ harakati paytidagi tish qatorlarining o‘zaro munosabatiga esa Ilmiybaza.uz tishlarning artikulyatsiyasi deyiladi. Fiziologik va patalogik prikuslar farqlanadi. Fiziologik prikuslar: 1.Ortognatik prikus - Yuqori old tishlar pastki tishlar tojlarini uzunligining 1/3 qismiga yopishgan prikus. 2.Progenik prikus - Pastki jag' bir oz oldinga surilgan prikus. 3.To’g’ri prikus ( occlusion orthogenica ) - yuqori tishlar pastki tishlar bilan bir- biriga yopishmasdan, balki kesuvchi qirralari bilan o’zaro yopilishi bilan tavsiflanadi. 4.Biprognatik prikus (occlusio biprognathica ) - yuqori va pastki tishlar og'iz dahliziga moyil bo'ladi, ammo ular o'rtasida kesuvchi-tuberkulyar aloqa saqlanib qoladi. Patalogik prikuslar: 1. Distal prikus yoki distal okklyuziya - ikkinchi sinfga mansub tishlarning yopilishi bilan tavsiflanadi. Antagonist tishlar proyektsiyalarining siljishi haqida gap ketmoqda. 2. Mezial pikus yoki mezial okklyuziya - pastki oldingi tishlarning yuqori tishlarga nisbatan chiqib ketishi bilan tavsiflanadi. 3. Chuqur prikus – bu holatda pastki kurak tishlar qisman yoki to‘liq ustki tishlar orqasida yashirinadi. Ba'zi hollarda tishning 30% gacha qoplanishi mumkin. 4. Ochiq prikus - umumiy patologiyalardan biri bo'lib, unda tishlarning to'liq yopilmasligi kuzatiladi. Bu holatda to'g'ri tashxis vertikal disokkluziyadir, chunki vertikal tekislikda yopilish sodir bo'lmaydi. 5. Kesib o’tuvchi prikus - Patologiyasiz sog'lom jag'da barcha yuqori tishlar pastki qatorni kengligi va uzunligi bo'yicha qoplashi kerak. Agar kerakli aylana bo'lmasa, yuqori tishlar pastki tishlar orasida yoki ularning orqasida joylashgan. Agar yuqori kesuvchi tishlar pastki tishlarning orqasida bo'lsa, frontal sohadagi kesib o’tuvchi prikus yoki teskari kesuvchi okklyuziya deb ataladi . Kesib o’tuvchi prikus lateral sohalarda ham paydo bo'lishi mumkin. Ilmiybaza.uz Til Til - lingua ( grekcha – glossa) ko‘ndalang-targ‘il muskullardan tashkil topgan a’zo bo’lib , og’iz bo’shlig’ida ovqatni aralashtirish , yutish va so’zlashuvda ishtirok etadi. Til quyidagi qismlardan iborat : 1. Apex linguae - oldingi toraygan til uchi 2. Corpus linguae - til tanasi 3. Radix linguae - orqa kengaygan til ildizi Tilning 2 yon tomoni til chekkasi – margo linguae deb ataladi. Til tanasi va ildizi sohasini bir-biridan ajratib turuvchi, 2 yon tomondan markazga tomon yo’nalgan tilning chegaralovchi egati , sulcus terminalis linguae , markazda o’zaro birikkan sohada chuqurcha ko’r teshik – foramen caecum linguae hosil bo’ladi va u qalqonsimon – til nayining uchi hisoblanadi. Til ildizi shilliq pardasida so‘rg‘ichlar uchramaydi, lekin unda limfoid tugunlar , noduli lymphoidei , to‘plami bor bo‘lgan bo‘rtiqchalarni ko’rish mumkin. Bu limfoid tugunlar to‘plami til murtagi tonsilla lingualis ni hosil qiladi.Tilda ustki yuza - dorsum linguae va ostki yuza - facies inferior linguae farqlanadi.Tilning ustki yuzasida oldingi qism – pars anterior va orqa qism - pars posterior farqlanadi. Tilning ostki yuzasida , facies inferior linguae, faqat old qism erkin bo’ladi. Tilning ustki yuzasi shilliq qavat , tunica mucosa linguae , bilan qoplanib , ostki yuzada esa yugancha - frenilum linguae mavjud. Til orqa qismi markazida 2 yon qismlar qo’shilishidan hosil bo’lib, foramen caecum linguae da tugaydigan tilning o’rta egati – sulcus medianus linguae ni ko’rish mumkin. Til pastki yuzasi og’iz tubiga o’tgan o’rta chiziq sohasida til yuganchasi frenulum linguae bo’lib , uni 2 yon tomonida esa pastki jag‘ osti va til osti bezlarining naychalari ochiladigan juft tepalik til osti so‘rg‘ichi carunculae sublingualis joylashadi. Til osti so‘rg‘ichi orqa sohasida bo‘ylama yo‘nalgan til osti burmasi plica sublingualis mavjud.Til ildizi bilan hiqildoq usti tog‘ayi orasida 3 ta burma farqlanadi : 1. Plica glossoepiglotica lateralis – juft lateral til-hiqildoq usti burmasi 2. Plica glossoepiglotica mediana - toq o‘rta til-hiqildoq usti burmasi Ilmiybaza.uz Til orqa sohasi , uchi va chekkalarida ko’p sonli , turli shakl va kattalikka ega bo’lgan so’rg’ichlar mavjud bo’lib, ular quyidagilar : 1.Ipsimon so’rg’ichlar papillae filiformes va konussimon so’rg’ichlar papillae conicae ko’p sonli bo’lib , til ustki yuzasi old sohasida joylashadi. Vazifasi: harorat va taktil sezgi. 2.Zamburug’simon so’rg’ichlar papillae fungiformes ular ipsimon va konussimon so‘rg‘ichlardan kam bo‘lib, 150 -200 ta bo’ladi va til uchi va yon tarafida joylashadi .Vazifasi : Ta’m bilish. 3.Bargsimon so’rg’ichlar papillae foliatae til yon yuzasida 5 - 8 ta o‘zaro egatlar bilan ajralgan vertikal burmalar shaklida qator joylashgan. 4.Tarnovsimon so’rg’ichlar , papillae vallata , – 7-12 ta bo’lib , til ildizi sohasida joylashadi. Vazifasi : Ta’m bilish. Til ildizining shilliq pardasida so‘rg‘ichlar bo‘lmay, unda limfoid tugunlar ,noduli lymphoidei, to‘plami bor bo‘lgan bo‘rtiqchalar mavjud. Bu limfoid tugunlar to‘plami til murtagi ,tonsilla lingualis, deb ataladi. Til o‘rtasidan o‘tadigan bo’ylama fibroz to’siq - septum linguae tilni teng 2 qismga bo’ladi . Til muskullari kelib birikadigan serbar biriktiruvchi to’qima – aponeurosis linguae til asosini tashkil qiladi.Til muskullari 2 guruhga bo’linadi. 1.Tilning xususiy muskullari – tilning o‘zidan boshlanib, o‘ziga birikadi. 2.Tilning skelet muskullari - bosh suyaklaridan boshlanib, tilning xususiy muskullariga tutashadi. Tilning xususiy muskullariga quyidagilar kiradi: 1.M. longitudinalis superior – yuqorigi bo‘ylama muskul – tilning yuqori qismida bevosita shilliq parda ostida joylashadi. Boshlanish sohasi : Til ildizi, qisman hiqildoq usti tog‘ayi va til osti suyagining kichik shoxi. Birikish sohasi : Til uchi. Vazifasi: Tilni qisqartirish , til uchini yuqoriga ko’tarish. 2.M. longitudinalis inferior – pastki bo‘ylama muskul – tilning pastki yuzasida til osti-til va engak-til osti muskullari оrasida joylashadi. Ilmiybaza.uz Boshlanish sohasi : Til ildizi sohasi. Birikish sohasi : til uchining pastki yuzasi. Vazifasi: Tilni qisqartirish, til uchini pastga tushirish. 3.M.transversus linguae – tilning ko‘ndalang muskuli – til to‘sig‘idan tilning ikki chekkasiga ko‘ndalang yo‘nalgan tolalardan iborat. Boshlanish sohasi : Til to’sig’i sohasi. Birikish sohasi : Tilning yon chekkasi shilliq pardasi. Vazifasi: Tilni toraytirish , til ustini ko‘tarish. 4.M.verticalis linguae – tilning vertikal muskuli –tilning bo’sh qismida , uning orqa va pastki yuzasi o’rtasida joylashgan qisqa to’plamlardan iborat. Vazifasi: Tilni yassilash Tilning skelet muskullariga quyidagilar kiradi: 1.M. genioglossus – engak-til muskuli . Boshlanish sohasi : Pastki jag ‘ning engak o‘simtasi. Birikish sohasi : Uning tolalari til to‘sig‘ining yonidan orqaga va yuqoriga yo‘nalib m.verticalis ga davom etadi. Vazifasi: Tilni oldinga va pastga tortish. 2.M. styloglossus – bigizsimon o‘siq-til muskuli . Boshlanish sohasi : Chakka suyagining bigizsimon o’sig’i . Birikish sohasi : muskul oldinga, pastga va medial tomonga yo‘nalib, tilning yuqorigi muskuli - m. longitudinalis superior va pastki bo‘ylama muskuli - m. longitudinalis inferior ga davom etadi. Vazifasi: Tilni orqaga va yuqoriga tortish.Bir tomonlama qisqarganda , tilni o’sha tomonga tortish. 3.M. hyoglossus – til osti-til muskuli . o ‘z navbatida, 2 guruh tolalarga bo’linadi ya’ni m. chondroglossus va m. ceratoglossus . Boshlanish sohasi : m. chondroglossus - til osti suyagining tog‘ayidan boshlansa, m. ceratoglossus til osti suyagining shoxchalaridan boshlanadi. Birikish sohasi : muskul oldinga va yuqoriga yo‘nalib tilning ko‘ndalang muskuli - m.transversus linguae ga davom etadi. Ilmiybaza.uz Vazifasi: Tilni orqaga va pastga tortish. 4.M. palatoglossus – tanglay - til muskuli . Boshlanish sohasi : yumshoq tanglay. Birikish sohasi : tilning yon tomoni va tilning ko‘ndalang muskuli - m.transversus linguae . Vazifasi: Yumshoq tanglayni tushirish, tomoq sohasini toraytirish. So‘lak bezlari So‘lak bezlari - glandulae salivales – og’iz bo’shlig’iga ochilib, chiqaruv nayi bo’lgan katta so’lak bezlari va chiqaruv nayi bo’lmagan mayda so’lak bezlariga bo’linadi. Chiqaruv nayi bo’lgan katta so’lak bezlariga quyidagilar kiradi: 1. Glandula parotoidea – quloq oldi bezi 2. Glandula sublingualis – til osti so’lak bezi 3. Glandula submandibularis – jag’ osti so’lak bezi Chiqaruv nayi bo’lmagan mayda so’lak bezlariga quyidagilar kiradi: 1. Glandulae labiales – lab bezlari 2. Glandulae buccales – lunj bezlari 3. Glandulae palatinae – tanglay bezlari 4. Glandualae linguales – til bezlari Glandula parotoidea - quloq oldi bezi – seroz suyuqlik ishlab chiqaradigan bez bo’lib, og’irligi 20-30 g . Bez yuzning yon sohasida, quloq suprasining oldida va pastida , pastki jag’ suyagi shoxi tashqi yuzasida joylashadi. Ayrim hollarda qo‘shimcha quloq oldi bezi - glandula parotoidea accessoria ham uchrashi mumkin.Quloq oldi so‘lak bezida yuza qism - pars superficial va chuqur qism -pars profunda farqlanadi. So‘lak bezi nayi - ductus parotoideus lunj muskulining m. buccinator orasidan o‘tib, og‘iz dahliziga ochiladi. Nayning teshigi og‘iz: dahlizining yuqori jag‘dagi ikkinchi katta oziq tish sohasida joylashadi. Glandula sublingualis – til osti so’lak bezi - shilliq suyuqlik ishlab chiqaradigan bez bo’lib , og’irligi 5 g . Bez og‘iz tubi shilliq pardasi ostidagi pastki jag‘-til osti Ilmiybaza.uz muskuli - m.mylohyoideus ustida joylashadi .Til osti bezida 2 xil , katta til osti bezi nayi – ductus sublingualis major va kichik til osti bezi nayi - – ductus sublingualis minor mavjud bo’lib, katta til osti bezi nayi – ductus sublingualis major og‘iz xususiy bo‘shlig‘iga, jag‘ osti so‘lak bezi nayi sohasiga ochilsa, kichik til osti bezi nayi – ductus sublingualis minor(18-20 ta) til ostida joylashgan plica sublingualis burmasiga ochiladi. Glandula submandibularis – jag’ osti so’lak bezi murakkab alveolar-naysimon bez bo‘lib, aralash tarkibli suyuqlik ishlab chiqaradi. Og’irligi 15 g . Jag’ osti so’lak bezi pastki jag’ suyagi ostidagi fossa submandibularis –jag’ osti chuqurchasida joylashadi. So‘lak bezining nayi – ductus submandibularis (Vartanov nayi) og‘iz xususiy bo‘shlig‘idagi tilning ostida joylashgan caruncula sublingualis sohasiga ochiladi. Tanglay Tanglay (palatum) og’iz bo’shlig’i yuqori devorini hosil qilib , oldingi 2/3 qismi qattiq tanglay , palatum osseum seu palatum durum , orqa 1/3 qismi yumshoq tanglay , palatum molle , deb ataladi. Qattiq tanglay yuqori jag’ suyagining tanglay o’sig’i va tanglay suyagining gorizontal plastinkasi o’zaro qo’shilishi natijasida hosil bo’ladi. Qattiq tanglay o’rtasida tanglay choki , raphe palatinae , uning oldingi sohasida esa tanglay ko’ndalang burmalari , plicae palatinae transversae, mavjud. Yumshoq tanglang qattiq tanglayning orqa qismiga birikib, yumshoq tanglayni qoplaydigan shilliq parda ham qattiq tanglayga tutashib ketadi. Yumshoq tanglayning asosini tanglay serbar payi , aponeurosis palatine , va unga birikkan muskullar tashkil etadi. Yumshoq tanglayning oldingi qismi gorizontal joylashib , orqa qismi osilib tanglay chodiri , velum palatinum , ni hosil qiladi. Tanglay chodiri yon chekkasidan oldingi tanglay - til ravog‘i , arcus palatoglossus , til ildiziga tomon yo‘nalsa, orqadagi tanglay-halqum ravog‘i , arcus palatapharyngeus, pastga halqumning yon devori tomon yo‘naladi. Natijada bu ravoqlar orasida Ilmiybaza.uz tanglay murtagi , tonsilla palatine , joylashadigan uchburchak shaklidagi murtak chuqurchasi – fossa tonnsillaris hosil bo’ladi.Yumshoq tanglayning orqa chekkasi o’rta qismida tilcha – uvula mavjud. Yumshoq tanglay tarkibida quyidagi 5 ta muskul mavud. 1. M. palatopharyngeus , tanglay-halqum muskuli - Tanglay-halqum ravog‘ini , arcus palatapharyngeus , hosil qilishda ishtirok etadi.Muskul oldingi tutamlar - fasciculus anterior va orqa tutamlarga – fasciculus posterior bo’linadi. Orqa tutamlar - tanglay-halqum torayma muskulini - m. sphincter palatopharyngeus hosil qiladi. Boshlanish sohasi: yumshoq tanglay va ponasimon suyakning qanotsimon o’sig’i ilmoqchasi – hamulus pterygoideus Birikish sohasi : halqum devori Vazifasi : - yumshoq tanglayni pastga, halqumni yuqoriga tortish - qisqarganda tanglay chodirini pastga tushirish va tomoq teshigini toraytirish 2. M. palatoglossus , tanglay-til muskuli , Tanglay - til ravog‘ini , arcus palatoglossus, hosil qilishda ishtirok etadi. Boshlanish sohasi: yumshoq tanglay Birikish sohasi : til yon sohasi Vazifasi : - qisqarganda tanglay chodirini pastga tushirish va tomoq teshigini toraytirish 3. M. levator veli palatini - yumshoq tanglay chodirini ko‘taruvchi muskul. Boshlanish sohasi: kalla asosi , chakka suyagidagi Yevstaxiy nayi sohasi Birikish sohasi : yumshoq tanglay apanevrozi Vazifasi : - yumshoq tanglay chodirini ko’tarish 4. M. tensor veli palatini - yumshoq tanglay chodirini taranglaydigan muskul. Boshlanish sohasi: kalla asosi , chakka suyagidagi Yevstaxiy nayi sohasi, ponasimon suyakning qanotsimon o’sig’i ilmoqchasi – hamulus pterygoideus Birikish sohasi : yumshoq tanglay apanevrozi Vazifasi : - yumshoq tanglay chodirini taranglash Ilmiybaza.uz 5. M. uvulae – tilcha muskuli . Boshlanish sohasi: yumshoq tanglay aponevrozi Birikish sohasi : tilcha shilliq pardasi Vazifasi : - qisqarganda tilcha ko’tariladi va qisqaradi. Halqum Halqum – pharynx bosh va bo’yin sohasida joylashgan bo’lib , bir vaqtning o’zida ham ovqat hazm qilish , ham nafas a’zolari tizimiga kiradi. Halqum yuqorida kalla asosiga ( ensa suyagining halqum bo’rtig’i – tuberculum pharyngeum , ponasimon suyak qanotsimon o’sig’i medial plastinkasi – lamina medialis processi pterygoideus ossissphenoidalis ) birikadi va bu soha halqum gumbazi - fornix pharyngis deb ataladi , pastda VI-VII bo’yin umurtqalari sohasida qizilo’ngachka tutashadi. Halqum umumiy uzunligi o’rta hisobda 12- 15 sm bo’lib , u quyidagicha chegaralanadi: 1.Old tomondan - og’iz bo’shlig’i , burun bo’shlig’i, hiqildoq 2.Orqa tomondan – bo’yin umurtqalari old tomonida joylashgan muskul va bo’yin fassiyasi 3.Yon tomondan – bo’yin-tomirli nervli dastasi ( uyqu arteriyasi , ichki bo’yinturuq venasi , adashgan nerv ) Halqum o’z navbatida 3 qismga bo’lib o’rganiladi: 1.Pars nasalis – burun qismi 2.Pars oralis – og’iz qismi 3.Pars laryngea – hiqildoq qismi Halqumning burun qismi – pars nasalis halqum gumbazi - fornix pharyngis bilan yumshoq tanglang orasida joylashgan soha. Halqumning burun qismiga quyidagi hosilalar ochiladi: 1. Burun bo’shlig’i davomi bo’lgan xoanalar 2. Eshituv nayi yoki Yevstaxiy nayi - tubae auditivae halqumning burun qismiga eshituv nayining halqum teshigi - ostium pharyngeum tubae vositasida ochiladi. Eshituv nayi halqumning burun qismini o’rta quloq bilan bog’laydi. Eshituv nayi Ilmiybaza.uz teshigi sohasidagi shilliq qavatda 2 xil burma va eshituv nayi bo‘rtiq maydoni - torus tubarius mavjud. Burmalar : A) nay-halqum burmasi - plica salpingopharyngea B) nay-tanglay burmasi – plica salpingopalatina Halqumning burun qismida 2 turdagi limfoid to’qima to’plami , murtaklar joylashadi. Murtaklardagi chuqurchalar fossulae tonsillae, ulardagi tirqishlar esa cryptae tonsillae deb ataladi. 1.Tonsilla tubariae , nay murtaklari , juft bo’lib, eshituv naylari teshigi bilan tanglay chodiri o’rtasida joylashgan limfoid to’qima to’plami. 2. Tonsillae pharyngea , halqum murtagi , toq bo’lib, halqum gumbazi orqa devorga o’tish sohasida joylashadi. Halqumning burun qismida tanglayni ko‘taruvchi muskuldan tashkil topgan yana bir bo‘rtiq maydoncha - torus levatorius mavjud. Halqumning og’iz qismi – pars oralis – tanglay chodiri bilan hiqildoqqa kirish teshigi orasida joylashadi. Halqumning og’iz qismida 2 turdagi limfoid to’qima to’plami , murtaklar joylashadi. 1. Tonsillae lingualis , til murtagi , toq bo’lib , til ildizi shilliq qavatida joylashadi. 2. Tonsillae palatinae , tanglay murtaklari , juft bo’lib , shilliq qavatdagi arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus orasida joylashgan chuqurcha - fossa tonsillares sohasida joylashadi. Halqumning og‘iz qismida hiqildoq usti tog‘ayi sohasida chuqur - vallecula epiglottica mavjud bo’lib , bu tog‘ay va til orasida 2 turdagi burmalar mavjud: 1.Plica glossoepiglottica mediana - medial til – hiqildoq usti tog’ayi burmasi 2. Plica glossoepiglottica lateralis - lateral til – hiqildoq usti tog’ayi burmasi Halqumning hiqildoq qismi , pars laryngea , hiqildoqqa kirish teshigidan qizilo’ngachgacha bo’lgan sohani o’z ichiga oladi. Hiqildoqqa kirish teshigi quyidagicha chegaralanadi: 1.Yuqoridan – hiqildoq usti tog’ayi 2.Pastdan – cho’michsimon tog’ay Ilmiybaza.uz 3.Yon tomondan – cho’michsimon-hiqildoq usti burmalari Halqumning qizilo’ngachga o’tish sohasi torayib halqum-qizilo’ngach toraymasini , constrictio pharyngo-esophagealis , hosil qiladi. Bundan tashqari halqumning hiqildoq qismida noksimon cho’ntaklar – recessus piriformis ham mavjud. Halqum devori quyidagi qavatlardan iborat: 1.Tunica mucosa - shilliq qavat 2.Tunica submucosa - shilliq osti qavat 3.Tunica muscularis - muskul qavat 4.Tunica adventitia - adventitsial qavat Halqum muskul qavati ko’ndalang – targ’il muskullardan iborat bo’lib , ular o’z navbatida ichki bo’ylama yoki halqumni ko’taruvchi va tashqi aylana yoki halqumni qisuvchi muskullardan tashkil topadi. Halqum muskullari ovqatni yutish jarayonida ishtirok etadi. Jumladan , halqumning ichki bo’ylama yoki halqumni ko’taruvchi muskullar ovqat luqmasi tushgan vaqtda qisqarib halqumni yuqoriga ko’tarsa , halqumning tashqi aylana yoki halqumni qisuvchi muskullari yuqoridan pastga tomon navbat bilan qisqarib ovqat luqmasini qizilo’ngach tomon o’tkazib beradi. Halqumning ichki bo’ylama yoki halqumni ko’taruvchi muskullari: 1.M.stylopharyngeus - bigizsimon halqum muskuli. Chakka suyagining bigizsimon o‘simtasidan boshlanib, halqumga birikadi. 2. M.salpingopharyngeus – nay - halqum muskuli. Halqumning burun qismidagi eshituv nayi teshigi sohasidan boshlanib, halqumga birikadi. 3. M.palatopharyngeus – tanglay-halqum muskuli. Tanglay chodiridan boshlanib, halqum devoriga birikadi. Halqumning tashqi aylana yoki halqumni qisuvchi muskullari: 1. M. constrictor pharyngis superior – halqumni yuqori qisuvchi muskuli quyidagi qismlarga bo’linadi: a) pars pterygopharyngea – qanotsimon halqum qismi. Ponasimon suyakning qanotsimon o'simtalaridan boshlanadi; Ilmiybaza.uz b) pars buccopharyngea - lunj halqum qismi. Qanot-pastki jag‘ boylamidan boshlanadi; d) pars mylopharyngea - pastki jag‘ halqum qismi. Pastki jag‘ suyagining linea mylochyoidea chizig‘idan boshlanadi; 2. M. constrictor pharyngis medius - halqumni o’rta qisuvchi muskuli quyidagi qismlarga bo’linadi: a) pars chondropharyngea - til osti suyagining tanasidan boshlanib, halqumga birikadi; b) pars ceratopharyngea - til osti suyagining shoxlaridan boshlanib, halqumga birikadi. 3. M. constrictor pharyngis inferior - halqumni pastki qisuvchi muskuli - til osti suyagining lateral yuzasidan, qalqonsimon va uzuksimon tog‘aylardan boshlanib quyidagi qismlarga bo’linadi: a) pars thyropharyngea - qalqonsimon tog ‘aydan boshlanib, halqum devoridagi chok sohasiga birikadi. b) pars cricopharyngea - uzuksimon tog‘aydan boshlanib, halqum devoridagi chok sohasiga birikadi. Pirogov – Valdeyer limfoepitelial halqasi. Halqumning burun va og‘iz qismida halqa shaklida joylashgan 2 ta juft va 2 ta toq murtaklar to‘plami birgalikda Pirogov-Valdeyer limfoepitelial halqasini hosil qiladi. Juft murtaklar : 1. Tonsillae palatinae – tanglay murtaklari - halqumning og‘iz qismi shilliq qavatidagi arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus orasida joylashgan chuqurcha - fossa tonsillares sohasida joylashadi. 2. Tonsillae tubariae - nay murtaklari - halqumning burun qismidagi shilliq qavatda, eshituv naylari teshigi bilan tanglay chodiri o’rtasida joylashgan limfoid to’qima to’plami. Toq murtaklar : Ilmiybaza.uz 1. Tonsillae pharyngea – halqum murtagi - halqum shilliq qavati burun qismida halqum gumbazi orqa devorga o’tish sohasida joylashadi. 2. Tonsillae lingualis - til murtagi – halqumning og’iz qismida , til ildizi shilliq qavatida joylashadi. Qizilo’ngach Qizilo’ngach , esophagus , VI bo’yin umurtqasi sohasidan boshlanib , XI ko’krak umurtqasidan chap tomonda me’da kirish qismiga o’tib tugallanadi. Qizilo‘ngach devori 4 qavatdan iborat: 1. Tunica mucosa - shilliq parda 2. Tunica submucosa - shilliq osti parda 3. Tunica muscularis - mushak parda 4. Tunica adventitia - adventitsial parda Shilliq va shilliq osti pardalar bir nechta ( 7-10 ta) bo’ylama burmalarni hosil qilib , ovqat luqmasi yutilayotganda bu burmalar yoziladi. Shilliq parda - epiteliy , xususiy plastinka va muskul plastinkalaridan iborat bo’lib, xususiy plastinkada kardial bezlar joylashadi. Shilliq osti parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, unda qizilo’ngachning shilliq ishlab chiqaruvchi xususiy bezlari ( glandula esophagea propria ) joylashadi. Xususiy bezlar asosan qizilo’ngachning yuqori 1/3 qismida uchraydi. Mushak parda ichki aylana va tashqi bo’ylama muskul qavatidan iborat bo’lib, qalinligi 1-2 mm . Mushak parda qizilo’ngachning yuqori 1/3 qismida ko’ndalang - targ’il muskul , o’rta 1/3 qismida ko’ndalang-targ’il va silliq muskul , pastki 1/3 qismi silliq muskuldan iborat. Qizilo’ngachdagi muskul va paylar : a) m. bronchoesophageus - bronxlardan boshlanadigan muskul b) m. pleuroesophageus - plevradan boshlanadigan muskul c) Tendo cricooesophageus – hiqildoqning uzuksimon tog’ayidan boshlanadigan muskul payi Qizilo’ngach uzunligi 25 sm gacha bo’lib, unda 3 ta qism farqlanadi: 1.Pars cervicalis – bo’yin qismi 2.Pars thoracica – ko’krak qismi 3.Pars abdominalis – qorin qismi Ilmiybaza.uz Pars cervicalis , bo’yin qismi , VI bo’yin umurtqasidan I – II ko’krak umurtqasigacha davom etib , uzunligi 5-8 sm bo’ladi. Uni old tomondan kekirdak , orqa tomondan umurtqa pog’onasi , 2 yon tomondan esa qaytuvchi hiqildoq nervi , nervus laryngeus recurrens , va umumiy uyqu arteriyasi , arteria carotis communis , chegaralab turadi. Pars thoracica ( ko’krak qismi ) I – II ko’krak umurtqasi sohasidan IX-X ko’krak umurtqasi sohasigacha davom etib , uzunligi 15 – 18 sm bo’ladi. Pars abdominalis ( qorin qismi ) IX-X ko’krak umurtqasi sohasidan XI ko’krak umurtqasi sohasigacha davom etib, uzunligi 1-3 sm bo’ladi. Qizilo’ngachda 3 ta anatomik va 2 ta fiziologik toraymalar farqlanadi: Anatomik toraymalar : 1. Constrictio pharyngoesophagealis ( halqum – qizilo’ngach toraymasi ) - halqumning qizilo‘ngachga o‘tish sohasida joylashadi 2. Constrictio bronchialis ( bronxial torayma ) - traxeya bifurkatsiya sohasida traxeyaning asosiy bronxlarga bo’linish sohasida joylashadi 3. Constrictio phrenica ( diafragmal torayma ) - qizilo’ngach diafragmaning qizilo’ngach teshigi , hiatus esophageus , dan o’tish sohasida joylashadi Fiziologik toraymalar: 1.Constrictio aortalis ( aortal torayma ) – qizilo’ngachning aorta bilan kesishish sohasida joylashadi 2.Constrictio cardialis ( kardial torayma ) – qizilo’ngachning me’daga o’tish sohasida joylashadi Qizilo’ngach uzunligini aniqlash algoritmi: 1-qadam. Kesuvchi ( kurak ) tishlari sohasidan me’dagacha bo’lgan masofa tahminan 40-42 sm ga teng . 2-qadam. Ilmiybaza.uz Kesuvchi ( kurak ) tishlari sohasidan qizilo’ngachgacha bo’lgan masofa tahminan 15-17 sm ga teng . 3-qadam. Yuqoridagi ikkala o’lcham orasidagi farq qizilo’ngach o’lchami – 25 sm teng bo’ladi. Me’da Me’da ,ventriculus , gaster , hazm qilish tizimining eng kengaygan qismi bo’lib, qorin bo’shlig’ining yuqori qismi, ya’ni ko’ndalang chambar ichak tutqichi , mesocolon transversum , dan yuqorida , diafragma va jigardan pastda joylashadi. Odatda , katta odamlarda me’da o’lchamlari turlicha bo’lib , o’rta hisobda uzunligi me’da bo’sh holatida 18-20 sm , katta va kichik egrilik orasidagi masofa 7-8 sm , hajmi 3 litr . Asosan , shakli va joylashuviga 3 turdagi , qarmoq shaklidagi , shox shaklidagi , paypoq shaklidagi me’da farqlanadi. Me’dada oldingi devor- paries anterior va orqa devor- paries posterior farqlanadi. Bu devorlar o’zaro birikishi natijasida yuqori va o’ng tomonda me’daning kichik egriligi - curvatura ventriculi minor va me’daning katta egriligi - curvatura ventriculi major hosil bo’ladi. Me’da quyidagi qismlardan iborat : 1.Pars cardiaca - kardial qism. Kirish teshigi – ostium cardiacum orqali qizilo’ngach bilan bog’lanadigan qism. 2.Fundus ventricularis – me’da tubi yoki fornix ventricularis - me’da gumbazi 3. Corpus ventriculi – me’da tanasi 4.Pars pylorica – pilorik qism . Pilorik qism o’z navbatida 2 qismga bo’linadi. Kengaygan chiqish g’ori – antrum pyloricum va tor chiqish kanali – canalis pyloricus . Me’daning o’n ikki barmoqli ichakka o’tish sohasida chiqish teshigi – ostium pyloricum mavjud. Me’dada quyidagi o’ymalar farqlanadi: 1.Incisura cardiaca ventriculi – me’da kardial qismi o’ymasi – qizilo’ngachning qorin qismi bilan me’da gumbazi orasidagi o’yma Ilmiybaza.uz 2.Incisura angularis – burchak o’ymasi - Me’da kichik egriligi tugab , pilorik qism boshlanish sohasida . Me’daning devori quyidagi qavatlardan iborat: 1. Tunica mucosa - shilliq parda 2. Tunica submucosa – shilliq osti qavati 3. Tunica muscularis – muskul qavati 4. Tunica serosa – tashqi seroz qavati Tunica mucosa - shilliq pardasi yuzasi uning burmalari – plica gastrica , maydonchalari – areae gastricae va chuqurchalari - foveolae gastricae hisobiga notekis bo’ladi. Me’da shilliq pardasining yuzasi hamma joyda 1qavatli prizmatik qoplovchi epiteliy bilan qoplangan bo’lib , uning qizilo’ngach epiteliysi bilan chegarasi aniq ajralib turadi. Me’da bezlari uning turli bo’limlarida turlicha bo’lib , joylashishiga ko’ra 3 turga bo’linadi: 1.Fundal yoki me’daning xususiy bezlari 2.Pilorik bezlar 3.Kardial bezlar Me’daning fundal yoki xususiy bezlari - glandula gastricae propriae umumiy soni 35 mln ga yetadi. Har bir bez sathi 100 mm2 atrofida bo’lib , fundal bezlarning umumiy sekretor maydoni 3-4 m2 ga yetadi. Tuzilishiga ko’ra fundal bezlar oddiy tarmoqlanmagan yoki qisman tarmoqlangan naysimon bezlar. Fundal bezlarda bo’yin - isthmus , tana - corpus va tub - fundus qismlari tafovut qilinadi. Tana va tub qismlari bezning asosiy sekretor bo’limini tashkil qilsa , bo’yin qismi chiqaruv nayi vazifasini bajaradi va me’da chuqurchasiga ochiladi. Fundal bezlarda 5 xil hujayralar farqlanadi: 1.Bosh hujayralar - exocrinocyti principales 2.Pariyetal hujayralar ( o’rab turuvchi ) - exocrinocyti parietals 3.Qo’shimcha hujayralar yoki shilliq hujayralar - mucocyti 4.Bo’yin yoki oraliq hujayralar 5.Endokrin hujayralar Ilmiybaza.uz Bosh hujayralarda pepsinogen va ximozin ishlab chiqariladi. Pepsinogen xlorid kislota ishtirokida o’zining aktiv formasi pepsinga o’tadi. Pariyetal hujayralarda ilgari xlorid kislota ( HCl ) ishlab chiqariladi degan tushuncha mavjud bo’lgan. Lekin bugungi kunga kelib bu hujayralar vodorod ionlarini ( H + ) ishlab chiqarishi aniqlangan. H + ionlari avval hujayra ichi kanalchasiga , so’ngra fundal bezning bo’shlig’i orqali me’da chuqurchasiga chiqadi va bu yerda H + ionlari Cl+ ionlari bilan birikib xlorid kislotani hosil qiladi. Qo’shimcha yoki shilliq hujayralar - mucocyti da sulfatlangan glikozaminglikanlar ishlab chiqariladi. Bo’yin yoki oraliq hujayralarda neytral va kislotali glikozaminglikanlar ishlab chiqariladi. Bundan tashqari , ichki antianemik Kasl faktori fundal bezlarning bo’yin qismida joylashgan ayrim hujayralarda hosil bo’lishi aniqlangan. Endokrin hujayralarning gormonlari , masalan , gastrin va gistamin me’dada xlorid kislota sekretsiyasini kuchaytirsa, serotonin , glyukagon shu faoliyatga aks ta’sir qiladi va pepsin ajralishini ham susaytiradi. Me’daning pilorik bezlari - glandula pylorica me’daning o’n ikki barmoqli ichakka o’tish joyida joylashadi . Ularning umumiy soni 3.5 mln ga yaqin. Me’daning kardial bezlari - glandula cardiaca o’ta tarmoqlangan oddiy naysimon bez. Tunica submucosa – shilliq osti qavat elastik tolalarga boy bo’lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Bu yerda tomirlar va nerv chigallari ( Meysner chigallari ) joylashadi. Tunica muscularis – muskul qavati 3 qavat silliq muskul qavatidan iborat. 1.Tashqi bo’ylama qavat – stratum longitudinale 2.O’rta halqali qavat – stratum circulare 3.Ichki qiyshiq tutamlar – fibrae obliquae Tashqi bo’ylama qavat – stratum longitudinale qizilo’ngach bo’ylama muskul qavatining davomi bo’lib, ko’proq kichik va katta egriliklar bo’ylab joylashadi. Ilmiybaza.uz O’rta halqali qavat – stratum circulare tashqi qavatga nisbatan kuchli rivojlangan. U qizilo’ngach halqali muskul qavatining davomi bo’lib , me’daning chiqish qismida joylashgan qisuvchi muskulni , m. sphincter pyloricus , hosil qiladi. Ichki qiyshiq tutamlar – fibrae obliquae me’daning kardial qismidan boshlanib , oldingi va orqa devorlarga yo’naladi. Me’dada yuza va chuqur joylashgan quyidagi boylamlar farqlanadi. I. Me’daning yuza guruh boylamlari: A) Lig.gastrolienale ( oshqozon – taloq boylami ) B) Lig.gastrophrenicum ( oshqozon – diafragma boylami ) C) Lig.phrenicoesophageum ( diafragma - qizilo’ngach boylami ) D) Lig.hepatogastricum ( jigar – oshqozon boylami ) E) Lig.hepatopylorocum – (jigar – pylorus boylami ) F) Lig.gastrocolicum – ( oshqozon –chambar boylami ) II. Me’daning chuqur guruh boylamlari: A) Lig.gastropancreaticum ( lig.gastropancreaticum ) B) Lig.pyloropancreaticum ( pylorus – oshqozon osti boylami ) Ingichka ichak Ingichka ichak – intestinum tenue me’daning pilorik qismidan boshlanib , yo’g’on ichakka o’tish sohasida ileosekal burchak bilan tugaydi. Ingichka ichak hazm qilish traktining eng uzun qismi bo’lib , uzunligi 5 m gacha , diametri barcha qismlarida bir xilda bo’lmay, proksimal qismda 4-6 sm , distal qismda 2,5 – 3 sm ni tashkil qiladi. Ingichka ichak 3 qismdan iborat: 1.Duodenum – o’n ikki barmoqli ichak 2.Jejunum – och ichak 3.Ileum – yonbosh ichak Ingichka ichak quyidagi qavatlardan tashkil topgan : 1.Tunica mucosa – shilliq qavat 2.Tunica submucosa – shilliq osti qavat 3.Tunica muscularis – muskul qavat Ilmiybaza.uz 4.Tunica seroza – seroz parda qavati Tunica mucosa – shilliq qavat epiteliy, xususiy mushak tutamlaridan iborat bo’lib, unda aylana burmalar, vorsinka va kriptalar mavjud bo’lib , ular ingichka ichak umumiy yuzasini oshiradi va uning asosiy vazifalarini bajarishda ishtirok etadi.Epiteliy hujayralari to’liq almashinuv jarayonida o’n ikki barmoqli ichak uchun 48 soat , och va yonbosh ichak uchun 72 soat , yo’g’on ichak uchun esa 4 sutka talab etiladi. Ingichka ichak shilliq qavatida vorsinkalar joylashgan bo’lib, o’rta hisobda o’n ikki barmoqli ichakning 1 mm2 yuzasida 22-40 ta , yonbosh ichakning 1 mm2 yuzasida 18-25 tagacha bo’ladi va ular hisobiga ichak so’rish yuzasi oshadi. Umumiy hisobda ingichka ichakda barcha vorsinkalar 4-5 m2 yuzasini hosil qiladi. Ingichka ichak shilliq qavatida halqa shaklida 500-1200 ta burmalar - plicae circulares mavjud. Vorsinkalar hamda burmalar hisobiga ichak yuzasi 10 martagacha oshadi. Ingichka ichak shilliq qavatida kriptalar yoki ichak bezlari - criptae seu glandulae intestinales epiteliyning xususiy plastinkaga botib kirishidan hosil bo‘ladigan naysimon tuzilmalar ham mavjud bo’lib , ular vorsinkalar orasiga ochiladi. Ingichka ichakning 1 mm2 yuzasida 100 tagacha kripta bo‘lib, ularning umumiy soni 150 m ln dan oshadi. Ingichka ichak shilliq pardasida ko‘p sonli (15.000 ga yaqin) yakka-yakka limfa tugunchalari - noduli lymphoidei solitarii va to‘plangan limfa tugunchalari (20 - 30 ta) - nodule lymphoidei aggregati joylashadi. To‘plangan limfa tugunchalari cho‘zinchoq shaklda, uzunligi 2-3 sm, kengligi 0,8 - 1 sm bo‘lib, ichak tutqichiga qarama-qarshi tomonda joylashadi. Ingichka ichakning shilliq pardasida shilliq pardaning mushak plastinkasi - lamina muscullaris mucosae bo‘ladi. Tunica submucosa – shilliq osti qavat nisbatan qalin bo’lib, yumshoq tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat hamda unda qon tomirlari, limfa tomirlari , nervlar mavjud. Tunica muscularis – muskul qavat tashqi bo’ylama - stratum longitudinale va ichki halqali qavatlardan - stratum circulare tashkil topgan. Halqali qavat bo‘ylama qavatga nisbatan yaxshi taraqqiy etgan bo’lib , ayniqsa yonbosh ichakning ko‘richakka o‘tish joyida halqali qavat qalinlashgan bo’ladi. Tashqi bo’ylama Ilmiybaza.uz muskul qavati hisobiga ichak uzunligi qisqarib , ichak bo’shlig’i kengaysa , aksincha ichki halqali muskullar hisobiga ichak uzunligi ortib , ichak bo’shlig’i torayadi. Tunica seroza – seroz parda qavati qorin pardaning visceral varag’idan tashkil topib, ingichka ichak devorini to’liq o’rab , ichak tutqichini hosil qilishda ishtirok etadi. Duodenum – o’n ikki barmoqli ichak ingichka ichakning boshlang’ich qismi bo’lib , taqa yoki halqa shaklida I – III bel umurtqalari sohasida me’da osti bezi boshini o’rab turadi. Uzunligi 27-30 sm , diametri eng keng pastga tushuvchi qismida 4,7 sm gacha bo’ladi. Me’da osti bezi 4 qismdan iborat: 1.Pars superior – yuqorigi qism 2.Pars descendens - tushuvchi qism 3.Pars horizontalis – gorizontal qism 4.Pars ascendens – ko’tariluvchi qism O’n ikki barmoqli ichak yuqori qismi flexura duodeni superior - yuqorigi burilish burchagi orqali tushuvchi qismga tutashsa , gorizontal qism flexura duodeni inferior - pastki burilish burchagi orqali ko’tariluvchi qismga tutashadi. O’n ikki barmoqli ichakning ko’tariluvchi qismi o’z navbatida och ichak bilan flexura duodenojejunalis – och ichak – o’n ikki barmoqli ichak burilish burchagi orqali tutashadi. O’n ikki barmoqli ichak shilliq qavatida halqa shaklidagi burmalar plicae circularis duodeni va pastga tushuvchi qism medial devorida bo’ylama burmalar - plicae longitudinalis duodeni mavjud. Bo’ylama burmalar yuzasida umumiy o’t yo’li va me’da osti bezi nayi ochiladigan o’n ikki barmoqli ichakning katta so’rg’ichi - papilla duodeni major , undan yuqorida esa me’da osti bezi qo’shimcha nayi ochiladigan o’n ikki barmoqli ichakning kichik so’rg’ichi - papilla duodeni minor joylashgan. O‘n ikki barmoqli ichak boshlang‘ich qismi shilliq osti qavatida naysimon bezlar – glandulae duodenalis joylashib , ular o‘n ikki barmoqli ichak bo’shlig’iga ochiladi. O’n ikki barmoqli ichakdan farqli o’laroq ingichka ichakning qolgan qismlarida naysimon bezlar – glandula intestinales ingichka ichakning shilliq qavatida joylashgan bo’ladi. Ilmiybaza.uz Ingichka ichakning o’n ikki barmoqli ichakdan ko’r ichakkacha bo’lgan qismi tutqichli qism deb atalib , u o’z navbatida proksimal qism - och ichak - jejunum va distal qism - yonbosh ichak – ileum ga bo’linadi , lekin ular orasida aniq chegara mavjud emas. U yuqoridan ko’ndalang chambar ichak va uning tutqichi bilan , old tomondan katta charvi bilan chegaralanadi . Ingichka ichak tutqichli qismining 2/5 qismini och ichak , 3/5 qismini yonbosh ichak tashkil qiladi.Tutqichli qism diametri proksimal qismda 4,8 -5,0 sm , distal qismda 2,7 – 3,0 sm ga teng. Och ichak - jejunum o‘n ikki barmoq ichakning bevosita davomi bo‘lib, qorin bo‘shlig‘ining chap yuqori qismida joylashadi. Uning qovuzloqlari 6-7 ta bo’lib , gorizontal joylashadi.Yonbosh ichak - ilium qorin bo‘shlig‘ining o‘ng pastki qismini egallab, o‘ng yonbosh chuqurchasida ko‘richakka o‘tib ketadi. Uning qovuzloqlari 7-8 ta bo’lib , vertikal joylashadi. Yonbosh ichakni ko‘r ichakka o‘tish sohasida yonbosh ichak teshigi - ostium ileale bo’lib , uning atrofida o‘ziga xos qopqoq - valva ileocaecalis yoki Baugin klapani bo‘ladi. Yo’g’on ichak Yo’g’on ichak , intestinum crassum , ingichka ichakning davomi bo’lib , ileosekal klapan- valva ileocaecalis – Baugin klapani sohasidan boshlanib , orqa chiqaruv teshigi sohasida tugallanadi. U 3 qismdan iborat : 1.Caecum – ko’r ichak 2.Colon – chambar ichak 3.Rectum – to’g’ri ichak Yo’g’on ichak uzunligi 100 – 150 sm , diametri proksimal qismida ( ko’r ichakda ) 7-8 sm , distal qismida ( pastga tushuvchi chambar ichak sohasida ) 4-5 sm. Yo‘g ‘on ichak devori quyidagi qavatlardan iborat ( tashqaridan ichkariga qarab ketma – ketlikda ) : 1) Tunica serosa - tashqi seroz qavat 2) Tela subserosa - seroz osti qavati 3) Tunica muscularis – muskul qavati 4) Tela submucosa - shilliq osti qavati Ilmiybaza.uz 5) Tunica mucosa - shilliq qavat Tunica mucosa - shilliq qavatda kriptalar bo’lib , vorsinkalar bo’lmaydi. Bundan tashqari shilliq va shilliq osti pardalar ko’pgina yarimoysimon burmalarni hosil qiladi. Yarimoysimon burmalar 3 qator muskul tasmalari o’rtasida , gaustralar oralig’ida joylashadi. Shilliq qavatda shilliq qavat muskul plastinkasi (lamina muscullaris mucosae), yakka-yakka limfa tugunchalari , noduli lymphoidei solitari , yo’g’on ichak bezlari , glandulae intestinales, va qadahsimon hujayralar ko’p . Tela submucosa - shilliq osti qavati shilliq pardada burmalar hosil bo’lishida muhim ahamiyatga ega. Tunica muscularis – muskul qavati - ichki halqali muskul qavati - stratum circulare va tashqi bo’ylama muskul qavatidan - stratum longitudinal iborat. Tela submucosa - shilliq osti qavati yo’g’on ichakning qorin parda bilan o’ralgan qismida uchraydi. Tunica serosa - tashqi seroz qavat yo’g’on barcha qismini bir xilda o’ramaydi. Yo’gon ichakni ingichka ichakdan farqlari: 1. Yo’g’on ichakdagi bo’ylama muskullar ingichka ichakdagi kabi yaxlit qavat shaklida bo’lmay , balki qorin parda orqali yaqqol ko’rinib turuvchi 3 ta tasma – teniae coli ko’rinishida bo’ladi Tasmalar- teniae coli faqat yo’g ‘on ichakda bo’lib, ularning hosil bo’lishi bo‘ylama muskullarning yig’ilishi hisobiga vujudga keladi. Tasmalar ko'richakdagi chuvalchangsimon o ‘simta sohasida o‘zaro qo‘shilgan holatda boshlanib , to‘g‘ri ichak sohasida tugaydi. Tasmalar 3 turga bo’linadi: a)Tenia libera - erkin tasma- ko’r ichak , ko’tariluvchi chambar ichak oldingi yuzasida joylashadi. b) Tenia mesocolica – tutqich tasmasi – ko’ndalang chambar ichak tutqichi birlashadigan sohada joylashadi. d)Tenia omentalis – charvi tasmasi – katta charvi ko’ndalang chambar ichakka birikish sohasida joylashgan. Ilmiybaza.uz 2. Yo’g’on ichak tashqi yuzasi tekis bo’lmay , unda pufaksimon kengaymalar( gaustralar ) – haustra coli mavjud. Gaustralar orasida ichak devorida aylana egatlar bo’lib , bu yerda aylana ( halqasimon ) muskullar kuchli rivojlangan , shilliq qavat esa ichakning ichiga qaragan yarimoysimon burmalarni - plicae semilunaris coli hosil qiladi. Ingichka ichakda gaustralar bo’lmaydi. 3. Yo’g’on ichakning devorida yog’ o’simtalari – appendices epiploicae mavjud bo’lib , ingichka ichakda bunday o’simtalar bo’lmaydi. 4. Yo’g’on ichak diametri ingichka ichak diametriga nisbatan kattaroq. Yo’gon ichak diametri proksimal qismda 7-8 sm , distal qismda 4-5 sm ; ingichka ichak diametri proksimal qismda 4-6 sm , distal qismda 2,5 -3 sm ga teng. 5. Yo’g’on ichak shilliq qavatida vorsinkalar bo’lmaydi. Ingichka ichak shilliq qavatida vorsinkalar mavjud. 6. Yo’g’on ichak shilliq qavatida yarimoysimon burmalar - plicae semilunares coli bo’lsa, ingichka ichak shilliq qavatida halqasimon burmalar mavjud. 7. Yo’g’on ichak shilliq qavatida yakka holdagi limfatik follikulalar - folliculi lymphatici solitarii uchrasa , ingichka ichak shilliq qavatida esa yakka holdagi limfatik follikulalar - folliculi lymphatici solitarii va limfatik follikulalar to‘plami - folliculi lymphatici aggregate mavjud. 8. Yo’g’on ichak kriptalari ingichka ichak kriptalariga nisbatan chuqur va serbar bo’ladi. 9. Yo’g’on ichak kulrang , ingichka ichak pushti rang bo’ladi. Caecum – ko’r ichak yo’g’on ichakning boshlang’ich qismi bo’lib , o’ng yonbosh chuqurchada joylashadi. Yonbosh ichakning ko’r ichakka o’tish sohasida yonbosh ichak teshigi – ostium ileale va halqasimon mushak tolalari hisobiga hosil bo’lgan ileosekal sfinkter - sphincter ileocaecalis hamda yaxshi taraqqiy etgan burma shaklidagi ileosekal klapan - valva ileocaecalis – Baugin klapani joylashgan. Ko’r ichak uzunligi 3-8 sm , diametri 4-7 sm bo’ladi.U qorin parda bilan har tomonlama o’ralgan – intraperitoneal a’zo bo’lishiga qaramay ichak tutqichi bo’lmaydi. Ilmiybaza.uz Appendix vermiformis – ko’r ichakning chuvalchangsimon o’simtasi – asosan ko’r ichakning orqa-medial devoridan, 3 ta bo’ylama muskul tasmalari o’zaro tutashadigan soha boshlanadi. U silindr shaklida bo’lib , uzunligi 2,5 – 20 sm , diametri 3-4 mm bo’ladi. U ko’r ichak bilan chuvalchangsimon o’simta teshigi – ostium appendix vermiformis vositasida bog’lanadi. Uning shilliq qavatida limfoid follikulalar yig’indisi - folliculi lymphatici aggregati appendicis mavjud . U qorin parda bilan har tomonlama o’ralgan – intraperitoneal a’zo bo’lib, unda ichak tutqichi mesoappendix mavjud Colon – chambar ichak quyidagi qismlardan iborat. 1. Colon ascendens - ko’tariluvchi chambar ichak. 2. Flexura coli dextra – o’ng chambar ichak bukilmasi. Bu qism jigar joylashgan sohaga to’g’ri kelganligi uchun flexura hepatica – jigar bukilmasi deb ham ataladi. 3. Colon transversum – ko’ndalang chambar ichak . 4. Flexura coli sinistra – chap chambar ichak bukilmasi. Bu qism taloq joylashgan sohaga to’g’ri kelganligi uchun flexura lienalis – taloq bukilmasi deb ham ataladi. 5. Colon descendens – pastga tushuvchi ichak . 6. Colon sigmoideum – sigmasimon ichak. Colon ascendens - ko’tariluvchi chambar ichak qorin bo’shlig’i o’ng yon tomonida joylashib, ko’r ichak tugash qismidan boshlanib , jigar o’ng bo’lagi visseral yuzasi orqali chapga burilib , flexura coli dextra orqali ko’ndalang chambar ichakka ulanadi. Uzunligi – 12-20 sm. Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra mezoperitoneal a’zo. Colon transversum – ko’ndalang chambar ichak flexura coli dextra sohasida ko’tariluvchi chambar ichakning davomi bo’lib boshlanib , taloq joylashgan sohada flexura coli sinistra orqali pastga tomon yo’nalib , tushuvchi chambar ichakka tutashadi. Ko’ndalang chambar ichak tutqichi , mesocolon transversum , vositasida Ilmiybaza.uz qorin bo‘shlig‘ining orqa devoriga birikadi. Uzunligi 50 sm . Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra introperitoneal a’zo. Colon descendens – pastga tushuvchi ichak flexura coli sinistra sohasida ko’ndalang chambar ichakning davomi bo’lib boshlanib,qorin bo’shlig’i chap yon sohasida joylashib , chap yonbosh chuqurcha sohasida sigmasimon ichakka tutashadi. Uzunligi 22-23 sm. Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra mezoperitoneal a’zo. Colon sigmoideum – sigmasimon ichak chap yonbosh chuqurcha sohasida pastga tushuvchi chambar ichak davomi bo’lib boshlanib, dumg‘aza-yonbosh bo‘g‘imi sohasida to‘g’ri ichakka tutashadi.Uzunligi 15-67 sm . Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra introperitoneal a’zo. Rectum – to’g’ri ichak dumg’aza – yonbosh bo’g’imi sohasida sigmasimon ichakning davomi bo’lib III dumg‘aza umurtqasi sohasida boshlanib , ovqat hazm qilish traktining oxirgi zvenosi bo’lib, tashqi chiqaruv teshigi – anus bilan yakunlanadi. Uzunligi 14-18 sm, diametri 4-7,5 sm . Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra to’g’ri ichakning yuqori qismi - introperitoneal, to’g’ri ichakning o’rta qismi – mezoperitoneal , to’g’ri ichakning o’rta qismi - ekstraperitoneal o’ralgan.To’g’ri ichak yuqori - chanoq qismi - pars pelvica va pastki - oraliq qismi – pars perineum dan iborat. Chanoq qism uzunligi 10-14 sm , oraliq qism uzunligi 4 sm ga teng . To’g’ri ichak sagittal sathda dumg‘aza suyagi botiqligiga mos dumg‘aza bukilmasi , flexura sacralis , va oraliq sohasidagi bukilma , flexura perinealis , hosil qiladi. To’g’ri ichak yuqori dumg’aza qismi kengayib to’g’ri ichak kengaymasi - ampulla recti ni, pastki oraliqdan o’tadigan qism torayib orqa chiqaruv kanali - canalis analis ni hosil qilib, bu kanal pastki qismi orqa chiqaruv teshigi - anus bo’lib tugaydi. To‘g ‘ri ichak muskul qavati ichki halqasimon - stratum circulare va bo‘ylama tolalar - stratum langitudinale dan iborat. To’g’ri ichakning bo‘ylama muskul tolalari to’g’ri ichak devorini to’liq o‘rab, pastda orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi muskul tolalari bilan tutashadi. To’g’ri ichakning ichki halqasimon yo’nalgan muskullari orqa chiqaruv teshigini qisuvchi ichki sfinkter muskulini ( inson ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan ) – m.sphincter ani internus hosil qiladi. Teri ostida, chiqish teshigi Ilmiybaza.uz sohasida joylashib , ko‘ndalang-targ‘il muskul tolalaridan tashkil topgan orqa chiqaruv teshigini qisuvchi tashqi sfinkter muskuli ( inson ixtiyoriga bog’liq bo’lgan ) m. sphincter ani externus quyidagi qismlardan iborat : a) pars profunda - chuqur qismi; b) pars superficialis - yuza qismi; d) pars subcutenea – teri ostidagi qism. To‘g ‘ri ichakning tashqi bo‘ylama yo’nalgan muskul tolalari quyidagi oraliq muskullarga davom etadi: a) m. rectococcygeus - to‘g ‘ri ichak va dum umurtqalari orasidagi muskul; b) m.m. anorectoperineales (m.m. rectourethrales) - to‘g ‘ri ichak devori, chiqish teshigi va oraliq muskullari orasidagi yoki to‘g ‘ri ichak va siydik chiqaruv kanali orasidagi muskul; d) m. rectovesicalis – to’g‘ri ichak bilan siydik qopchasi orasidagi muskul To‘g‘ri ichak shilliq pardasida joylashgan qadahsimon hujayralar, ichak bezlari, yakka-yakka limfa tugunchalaridan tashqari uning kengaymasida 2-3 ta to‘g ‘ri ichakning ko‘ndalang burmalari - plicae transversae recti mavjud. Orqa chiqaruv kanalida 6-10 ta bo‘ylama yo’nalgan chiqaruv teshigi ustunchalari - columna analis mavjud bo’lib , ular orasida orqa chiqaruv bo’shliqlari - sinus anales joylashadi. Ulardan pastda to’g’ri ichak – orqa chiqaruv teshigi chizig’i - linea anorectalis va orqa chiqaruv qopqoqlari - valvulae anales joylashadi. Linea anorectalis sohasi shilliq va shilliq parda asosida to’g’ri ichak vena chigali - plexus venosus rectalis mavjud. Jigar Jigar - hepar qizg’ish rangli, yumshoq konsistensiyali , og’irligi o’rtacha 1500 g bo’lgan inson tanasidagi eng yirik bez. Jigar o’lchamlari: o’ngdan – chapga o’rtacha 26-30 sm ; olddan –orqaga o’ng bo’lak 20-22 sm; olddan –orqaga chap bo’lak 15- Ilmiybaza.uz 16 sm ; maksimal qalinligi ( o’ng bo’lak ) 6-9 sm . Jigar quyidagicha chegaralanadi: 1. O’ng yuqori nuqtasi – linea media clavicularis dextra ( o’ng o’rta o’mrov chizig’i ) bo’yicha IV qovurg’a oralig’i 2. O’ng pastki nuqtasi – linea axillaris media dextra ( o’ng o’rta qo’ltiq osti chizig’i ) bo’yicha X qovurg’a oralig’i 3. Chap yuqori nuqtasi – linea parasternalis dextra ( o’ng to’sh yon chizig’i ) V qovurg’a oralig’i 4. Chap pastki nuqtasi - chap VIII qovurg‘a tog‘ayining VII qovurg‘a tog‘ayiga birikish sohasi Jigarda 2 ta bo’lak va 2 ta yuza mavjud. Jigarning bo’laklari: 1.Nisbatan katta bo’lgan o’ng bo’lagi - lobus hepatis dexter 2.Nisbatan kichik bo’lgan chap bo’lagini - lobus hepatis sinister O’z navbatida o‘ng bo‘lak oldingi sohada joylashgan lobus quadratus ( kvadrat bo’lak ) va orqa sohada joylashgan lobus caudatus (dumsimon bo’lak ) qismlariga bo‘linadi. Lobus caudatus (dumsimon bo’lak ) ning o’zida 2 ta o’simta , o’ng bo’lakka birikkan processus caudatus ( dumli o’simta ) va old tomonga yo’nalib jigar darvozasiga tegib turadigan processus papillaris (so’rg’ichsimon o’simta ) mavjud. Yuzalari : 1. Yuqori qavariq diafragmal yuza 2.Pastki botiq visseral yuza ( Ayrim adabiyotlarda esa yuqori , pastki va orqa yuza farqlanishi ta’kidlangan ) Bu yuzalar old tomonda o’zaro tutashib pastki qirra - margo inferior ni hosil qiladi. Diafragmal yuzada quyidagi qismlar farqlanadi: 1) Pars superior - ustki qism . Bu sohada yurakning izidan hosil bo‘lgan hosila - impressio cardiaca mavjud. 2) Pars anterior - oldingi qism 3) Pars dextra - o‘ng qism Ilmiybaza.uz 4) Pars posterior - orqa qism 5) Pars nuda yoki area nuda - qorin parda bilan qoplanmagan soha. Bu sohada pastki kavak - vena joylashadigan egat - sulcus venae cavae , vena boylami joylashadigan tirqish - fissura ligamenti venosi , venoz boylami - lig. venosum mavjud. Jigar visseral yuzasi a’zolarga tegib turishi natijasida unda quyidagi botiqliklar paydo bo’ladi: 1. Impressio renalis - o’ng buyrak botiqligi 2. Impressio suprarenalis - o’ng buyrak usti bezi botiqligi 3. Impressio esophagea - qizilio’ngach botiqligi 4. Impressio gastrica – oshqozon botiqligi 5. Impressio duodenalis - o’n ikki barmoqli ichak botiqligi 6. Impressio colica - yo’g’on ichak botiqligi Jigar fiksatsiya apparatiga quyidagilar kiradi: 1. Pars nuda 2. Jigarning boylam apparati 3. Jigar venalarini qabul qiluvchi pastki kovak vena 4. Diafragma 5. Qorinning ichki bosimi 6. Qorinning old – yon devori muskullari tonusi Jigar boylam apparati Boylam Funksiyasi Lig. coronarium hepatis Jigarning toj boylami Jigarning orqa – yuqori yuzasini diafragmaning pastki yuzasiga frontal tekislik bo’yicha fiksatsiya qiladi Lig.triangulare sinistrum Chap uchburchak boylam Jigarning chap burchagini diafragmaga fiksatsiya qilish Lig.triangulare dextrum O’ng uchburchak boylam Jigarning o’ng burchagini diafragmaga fiksatsiya qilish Ilmiybaza.uz Lig. falciforme hepatis Jigarning o’roqsimon boylami Sagittal tekislik bo’yicha diafragma va jigarning qavariq yuzasi orasida , jigarning o’ng va chap bo’laklari orasida joylashib ulrani bir-biriga fiksatsiya qilish Lig. teres hepatis Jigarning yumaloq boylami Fissura lig. teretis da joylashib , kindik bilan jigar darvozasini o’zaro tutashtirib , o’zida qisman obliteratsiyalangan kindik venasini saqlaydi Lig. hepatophrenicum Jigar – diafragma boylami jigar chap tojsimon boylamining qismi Lig. hepatoesophageale Jigar – qizilo’ngach boylami jigarning visseral yuzasidan qizilo‘ngachning qorin qismiga yo‘nalgan boylam Lig. hepatorenale Jigar – buyrak boylami Jigarning visseral yuzasidan boshlanib o’ng buyrak tomon yo’nalib a’zolarni o’zaro fiksatsiya qilish Lig. hepatogastricum Jigar – oshqozon boylami Jigarning visseral yuzasidan boshlanib medaning kichik egriligi tomon yo’nalib a’zolarni o’zaro fiksatsiya qilish Lig. hepatoduodenale Jigar – o’n ikki barmoqli ichak boylami Jigarning visseral yuzasidan boshlanib o’n ikki barmoqli ichak tomon yo’nalib a’zolarni o’zaro fiksatsiya qilish Jigar qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra mezoperitoneal a’zo bo’lib , uning faqat diafragmaga qaragan orqa yuzasi – area nuda – qorin parda bilan o’ralmagan. Jigar seroz qobig’i ostida yupqa va pishiq fibroz parda - tunica fibrosa joylashgan bo’lib , u Glisson kapsulasi deb ham ataladi. Jigar darvozasida esa fibroz parda qon tomirlar bilan birgalikda jigar ichiga kirib uni bo’laklarga bo’ladi. Ilmiybaza.uz 1957-yilda fransuz anatomi va xirurgi Klod Kuino tominidan taklif etilgan klassifikatsiyaga ko’ra jigar 2 qism ( o’ng va chap ) , 5 ta sektor va 8 segmentga bo’lib o’rganiladi. Segmentlar rim raqamlari bilan I dan –VIII gacha belgilanadi. Sektor va Segment – jigarning alohida o’z qon aylanish , innervatsiya , o’t va limfa yo’llariga ega bo’lgan sohasi. Bo’lak Sektor Segment Chap I Chap dorsal sektor I Paramediokranial segment Yoki Segmentum posterius Orqa segment Lobus caudatusda joylashadi II Chap lateral sektor II Laterokranial segment Yoki Segmentum posterius laterale Orqa yon segment III Chap paramedian sektor III Laterokaudal segment Yoki Segmentum anterius laterale Old yon segment IV Paramediokaudal segment Yoki Segmentum mediale sinistrum Chap o’rta segment Lobus quadratusda joylashadi IV VI Ilmiybaza.uz O’ng O’ng lateral sektor Laterokaudal segment Yoki Segmentum anterius laterale Old yon segment VII Laterokranial segment Yoki Segmentum posterius laterale Orqa yon segment V O’ng paramedian sektor V Paramediokaudal segment Yoki Segmentum anterius mediale Old o’rta segment VIII Paramediokranial segment Yoki Segmentum posterius mediale Orqa o’rta segment Jigarga uning darvozasi orqali xususiy jigar arteriyasi va darvoza venasi kiradi , umumiy jigar yo’li va olib ketuvchi limfa tomirlari chiqadi. Jigarning arterial qon bilan ta’minlanishi: Aortaning qorin qismi - pars abdominalis aortae – Qorin aortasining visseral tarmog’i – Qorin aortasining toq tarmog’i - Umumiy jigar arteriyasi - a.hepatica communis – Xususiy jigar arteriyasi - a.hepatica propria – O’ng va chap shox- ramus dextra et ramus sinistra . Jigar darvoza venasi 3 ta asosiy venadan iborat : 1. Oshqozon va oshqozon osti bezidan venoz qonni olib ketuvchi - taloq venasi Ilmiybaza.uz 2. Chambar ichakning o’ng yarmi va ingichka ichakdan venoz qonni olib ketuvchi - yuqori tutqich vena 3. Chambar ichakning chap yarmidan venoz qonni olib ketuvchi – pastki tutqich vena Jigar limfa tizimi: Jigarda yuza va chuqur olib ketuvchi limfa tomirlari mavjud bo’lib , ular ko’krak va qorin bo’shlig’idagi limfa tugunlariga quyiladi. Jigar innervatsiyasi: Jigar innervatsiyasida adashgan nerv ( n.vagus ) , qorin chigali, o’ng diafragmal nervlardan boruvchi nerv tolalari ishtirok etadi. Jigar o’t yo’llari va umumiy o’t yo’li Jigar tuzilishi jihatidan murakkab tarmoqlangan naysimon bez hisoblanib , uning chiqaruv nayi o’t yo’llari hisoblanadi. Jigar morfofunksional birligi – lobulus hepatis ( jigar bo’lakchasi ) 6 qirrali, prizma shaklida bo’lib , kengligi 1-2.5 mm , umumiy hisobda jigarda 500 mingga yaqin mavjud. Bo’lakchada 2 qator jigar hujayralari – gepatotsitlardan hosil bo’lib, radiar joylashgan jigar ustunchalari va ular orasidagi ductuli biliferi ( o’t yo’li ) va markazdan o’rin olgan v.centralis ( markaziy vena ) ko’rish mumkin. Jigardagi barcha gepatotsitlarda 1 sutkada umumiy hisobda 500- 1200-2000 ml gacha o’t suyuqligi ishlab chiqarilishi mumkin. Jigar hujayralarida ishlab chiqariladigan o’t suyuqligining umumiy jigar o’t yo’ligacha bo’lgan ketma- ketlik algoritmi. Jigar hujayrasi Jigar hujayrasi O’t suyuqligi O’t suyuqligi Ilmiybaza.uz Ductuli biliferi Jigar hujayralari orasidagi o’t yo’li Ductuli biliferi Jigar hujayralari orasidagi o’t yo’li Ductuli interlobulares Bo’lakchalararo o‘t yo’lari Ductuli interlobulares Bo’lakchalararo o‘t yo’lari Ductus hepaticus dexter o’ng o‘t yo‘li ramus anterior - oldingi shox va ramus posterior - orqa shox o ‘t yo’llarining o’zaro birlashuvidan hosil bo’ladi. Ductus hepaticus sinister chap o‘t yo‘li ramus lateralis - lateral shox va ramus medialis - medial shox o ‘t yo’llarining o’zaro birlashuvidan hosil bo’ladi. Ductus hepaticus communis umumiy jigar o ‘t yo‘li Ductus hepaticus communis , umumiy jigar o ‘t yo‘li , uzunligi 4-5 sm , diametri 4- 5 mm . Ductus hepaticus communis , umumiy jigar o ‘t yo‘li , jigar darvozasi sohasida ductus cysticus , o’t pufagi yo’li , o’zaro birlashib , ductus choledochus , umumiy o’t yo’li , ni hosil qiladi. Ductus cysticus , o’t pufagi yo’li , uzunligi 3 sm atrofida , diametri 3-4 mm . Ductus choledochus , umumiy o’t yo’li , uzunligi o’rtacha 7-8 sm , ayrim hollarda 12 sm gacha ham bo’lishi mumkin. Uning shilliq qavatida bezlar - glandulae ductus choledochi mavjud. Ductus choledochus , umumiy o’t yo’li , da 4 ta soha farqlanadi: 1. O’n ikki barmoqli ichak ustida joylashgan soha 2. O’n ikki barmoqli ichak yuqori qismi orqasida joylashgan soha 3. Oshqozon osti bezi boshi bilan o’n ikki barmoqli ichak tushuvchi qismi devori orasidagi soha Ilmiybaza.uz 4. Oshqozon osti bezi boshiga tutashgan va u orqali o’n ikki barmoqli ichak devoriga nisbatan qiya joylashgan soha Ductus choledochus , umumiy o’t yo’li , oxiriga 8-10 mm qolgan sohada m.sphincter ductus choledochi , umumiy o’t yo’lini qisuvchi muskul , joylashgan bo’lib , u qisqarganda o’t yo’li orqali o’t o’tishi to’xtaydi va shu orqali jigar va o’t pufagidan kelayotgan o’tning o’n ikki barmoqli ichakka o’tishi boshqariladi. Ductus choledochus - umumiy o’t yo’li va ductus pancreaticus yoki Virsungov nayi - meda osti bezi yo’li , birgalikda ampulla hepatopancreatica - jigar-meda osti bezi ampulasi vositasida papilla duodeni major yoki Faterov so’rg’ichi - o’n ikki barmoqli ichakning katta so’rg’ichiga ochiladi. Ampulla hepatopancreatica - jigar- meda osti bezi ampulasi o’lchami 5-12 mm gacha bo’lishi mumkin. Ampulla hepatopancreatica - jigar-meda osti bezi ampulasi devorida joylashgan m.sphincter ampullae hepatopancreaticae - jigar-meda osti bezi ampulasini qisuvchi muskul yoki sphincter Oddi - Oddi sfinkteri vositasida boshqariladi. Ductus pancreaticus - meda osti bezi yo’lida meda osti bezi suyuqligi harakati m.sphincter ductus pancreatici - meda osti bezi yo’lini qisuvchi muskul vositada tartibga solinadi. Umumiy o’t yo’lining shilliq qavatida bezlar - glandulae ductus choledochi bo’ladi. O’t pufagi O’t pufagi vesica fellea (biliaris) noksimon shaklda bo’lib , jigarning fossa vesicae felleae ( o’t pufagi chuqurchasi ) da joylashib, uzunligi 8-14 sm , kengligi 3-5 sm , sig’imi 40-70 sm3 bo’ladi. U quyidagi qismlardan iborat: 1. Fundus vesicae felleae – o’t pufagining tubi 2. Corpus vesicae felleae – o’t pufagining tanasi 3. Infundibulum vesicae felleae – o’t pufagining voronkasimon kengaygan qismi 4. Collum vesicae felleae – o’t pufagining bo’yni Collum vesicae felleae ( o’t pufagining bo’yni ) ductus cysticusga davom etadi. O’t pufagi devori qavatlari ( ichkaridan – tashqariga ) : Ilmiybaza.uz 1. Tunica serosa vesicae felleae – o’t pufagining seroz qavati 2. Tunica subserosa vesicae felleae – o’t pufagining seroz osti qavati 3. Tunica muscularis vesicae felleae – o’t pufagining mushak qavati 4. Tunica mucosa vesicae felleae – o’t pufagining shilliq qavati Tunica mucosa vesicae felleae ( o’t pufagining shilliq qavati ) da plicae tunicae mucosae felleae – o’t pufagi shilliq qavati burmalari mavjud bo’lib , ular ductus cysticus da burama shakldagi plica spiralis ko’rinishini oladi. Ductus cysticus , o’t pufagi yo’li , uzunligi 3 sm atrofida , diametri 3-4 mm . Me’da osti bezi Meda osti bezi - pancreas hazm qilish tizimidagi eng katta bezlardan bo’lib, uzunligi 16-22 sm , kengligi 3-9 sm ( bosh qismida ) , qalinligi 2-3 sm , og’irligi 70- 80 g . U cho‘zinchoq, kulrang - pushti rangli a’zo bo‘lib, oshqozonning orqa qismida I—II bel umurtqalari sohasida ko‘ndalang joylashgan. Qorin parda faqatgina me’da osti bezining oldingi yuzasini qoplaganligi uchun, ekstroperitoneal a’zo hisoblanadi. Me’da osti bezi 3 qismdan iborat : 1. Caput pancreatis – me’da osti bezi boshi 2. Corpus pancreatis - me’da osti bezi tanasi 3. Cauda pancreatis - me’da osti bezi dumi Me’da osti bezining boshchasida ilmoqsimon o’simta - procesus uncinatus va me’da osti bezi o‘ymasi - incisura pancreatis, tanasida charvi do‘ngligi - tuber omentali mavjud.Me’da osti bezi tanasida 3 ta yuza , 3 qirra va tuber omentali - charvi do’ngligi farqlanadi: Yuzalari: 1. Facies anteriosuperior - oldingi- yuqori yuza 2. Facies anterioinferior - oldingi – pastki yuza 3. Facies posterior - orqa yuza Ilmiybaza.uz Qirralari: 1. Margo superior – yuqorigi qirra 2. Margo inferior – pastki qirra 3. Margo anterior – oldingi qirra Me’da osti bezi tuzilishi jihatidan murakkab alveolar - naysimon bez , faoliyat jihatidan aralash bez bo’lib endokrin va ekzokrin qismlardan iborat. Bez massasini 97 % ga yaqini ekzokrin , 3 % ga yaqini endokrin qismdan iborat. Bezning endokrin qismi bez bo’lakchalari ichida joylashgan pankreatik orolchalar - Langergans orolchalari dan iborat. Orolchalarning soni bezning bosh - tana - dum yo‘nalishida ortib boradi. Ularning umumiy soni 1 mln dan 2 mln gacha bo’ladi. Pankreatik orolchalar - insulae pancreaticae endokrin hujayralar insulotsitlar - insulocyti dan tashkil topgan. Bezning ekzokrin qismi struktur -funksional birlik bo’lgan atsinus - acinus pancreaticus va chiqaruv naylarining yig‘indisidan iborat Me’da osti bezining asosiy nayi - ductus pancreaticus yoki Virsungov nayi umumiy o‘t yo’li – ductus choledochus bilan birgalikda ampulla hepatopancreatica ( jigar- meda osti bezi ampulasi ) vositasida papilla duodeni major yoki Faterov so’rg’ichi ( o’n ikki barmoqli ichakning katta so’rg’ichi ) ga ochiladi. Ampulla hepatopancreatica ( jigar-meda osti bezi ampulasi ) o’lchami 5-12 mm gacha bo’lishi mumkin. Ampulla hepatopancreatica ( jigar-meda osti bezi ampulasi ) devorida joylashgan m.sphincter ampullae hepatopancreaticae (jigar-meda osti bezi ampulasini qisuvchi muskul) yoki sphincter Oddi ( Oddi sfinkteri ) vositasida boshqariladi. Ductus pancreaticus ( meda osti bezi yo’li ) da meda osti bezi suyuqligi harakati m.sphincter ductus pancreatici (meda osti bezi yo’lini qisuvchi muskul ) vositada tartibga solinadi.Me’da osti bezida asosiy naydan tashqari, qo‘shimcha nay - ductus pancreaticus accessorius yoki Santorini nayi ham mavjud bo’lib , u o‘n ikki barmoq ichak devoridagi kichik so‘rg’ich - papilla duodeni minor sohasiga ochiladi. Me’da osti bezi nayining ochilish sohasida qisuvchi mushak - m.sphincter ductus pancreatici yoki Xelli sfinkteri bo’ladi. Me’da osti bezning endokrin qismida quyidagilar ishlab chiqariladi : - insulin, Ilmiybaza.uz - glyukagon, - somatostatin, - pankreatik polipeptid Me’da osti bezning ekzokrin qismida quyidagilar ishlab chiqariladi : - tripsin - ximotripsin - karboksipeptidaza - amilaza - lipaza - esteraza Taloq Taloq , lien, spleen hamma tomondan qorin parda bilan o’ralgan intraperitoneal a’zo bo’lib, chap IX –XI qovurg’alar orasida joylashgan. Uzunligi 12 sm , kengligi 8 sm , qalinligi – 3-4 sm , og’irligi 170 g atrofida .Taloq immun- himoya tizimining pereferik a’zosi bo’lib, organizamda quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Qon yaratish va himoya vazifasi. 2. Taloqda yashash muddatini o’tagan eritrotsitlar va qon plastinkalari yemiriladi. 3. Taloqda bir qancha biologik aktiv moddalar ishlab chiqarilib , ular qizil suyak ko‘migida kechadigan eritropoez va trombotsitopoez jarayonlarini boshqarib turadi. 4. Taloqda ma’lum miqdorda qon zapasi saqlanib turadi va zarur bo’lganda qon aylanish doirasiga chiqariladi. Taloq tashqi tomondan tunica serosa- serzo parda va zich capsula fibrosa - fibroz kapsula – bilan o’ralgan. Kapsuladan a’zo ichiga yo’g’on trabeculae splenicae - trabekulalar o’sib kirib , taloqni bo’laklarga bo’ladi.Taloq trabekulalari orasida parenxima joylashib , unda pulpa rubra - qizil pulpa va pulpa alba – oq pulpa mavjud. Taloqda qon tomirlar kiradigan sohada kapsula qalinlashib , ichkariga Ilmiybaza.uz buralib - hilus lieniale – taloq darvozasini hosil qiladi. Taloq ichida bundan tashqari noduli lymphoidei splenici (lienalis) – taloq limfa tugunlarini ko’rish mumkin. Taloqning quyidagi yuzalari farqlanadi: 1. Facies diaphragmatica – diafragmaga qaragan yuza 2. Facies gastrica – me’daga qaragan yuza 3. Facies renalis – chap buyrakka qaragan yuza 4. Facies colica – yo’g’on ichakning chap burmasiga tegib turadigan yuza Taloqning 2 ta uchi va 2 cheti farqlanadi: Uchlari: Cheti: 1.Extremitas anterior – oldingi uchi 1.Margo superior – yuqori cheti 2.Extremitas posterior – orqa uchi 2.Margo inferior – pastki cheti Taloq boylamlari : 1. lig. gastrolienale – me’da va taloq orasida joylashgan boylam 2. lig. phrenicosplenium – diafragma va taloq orasida joylashgan boylam 3. lig. lienocolicum — yo’g’on ichak va taloq orasida joylashgan boylam 4. lig. hepatolienale – jigar va taloq orasida joylashgan boylam 5. lig. renolienale – chap buyrak va taloq orasida joylashgan boylam Qorin parda Qorin parda - peritoneum qorin bo’shlig’i devorini o’rovchi pariyetal varaq - peritoneum parietale va qorin bo’shlig’idagi a’zolarni o’rovchi visseral varaq - peritoneum viscerale dan iborat bo’lgan seroz parda hisoblanadi. Qorin parda umumiy sathi 20400 sm 2 ga teng . Qorin parda ikkala varag’i orasida tahminan 25- 30 ml seroz suyuqligi saqlaydigan yoriqsimon qorin parda bo’shlig’i – cavitas peritonealis mavjud bo’lib , undagi normal bosim 5-7 mm.simob.ustuniga teng. Ayrim kasalliklarda qorin parda bo’shlig’ida patalogik suyuqliklar ( qon , yiring ) yig’ilishi natijasida bo’shliq hajmi va bosimi ortishi mumkin. Qorin parda bo’shlig’i erkaklarda berk bo’lib, ayollarda esa bachadon naylari orqali bachadon bilan, bachadon orqali esa qin bilan tutashgan bo’ladi. Ilmiybaza.uz Qorin bo’shlig’i ko’ndalang chambar ichak - colon transversum va uning tutqichi - mesocolon transversum vositada yuqori va pastki qavatlarga bo’linadi. Qorin old devoridan qorin parda diafragma pastki yuzasi tomon yo’nalib , jigarda quyidagi boylamlarni hosil qiladi. 1. lig. falciforme hepatis 2. lig. coronarium hepatis 3. lig. triangulare dextrum 4. lig. triangulare sinistrum Jigarni o’rab olgan qorin parda me’da tomon yo’nalib kichik charvi – omentum minus ni tashkil etuvchi quyidagi boylamlarni hosil qiladi. 1. lig. hepatophrenicum 2. lig. hepatoesophageale 3. lig. hepatogastricum 4. lig. hepatoduodenale Me’da kichik egriligi sohasida qorin parda 2 ta varaqqa ajralib, me’dani barcha tomonda to’liq o’rab , katta egrilik sohasida 2 ta varaq yana o‘zaro birlashadi va ko’ndalang chambar ichak tomon yo’nalib lig.gastrocolicum ni hosil qiladi. Bu 2 ta varaq ko’ndalang chambar ichakdan pastga tomon yo’nalib, chanoqqacha boradi va shu sohada qayrilib , yana yuqoriga yo’naladi va ko’ndalang chambar ichakka yetib boradi. Natijada 4 ta varaqdan iborat katta charvi - omentum majus hosil bo’ladi. Katta charvi - omentum majus tarkibida quyidagi boylamlar mavjud : 1. lig. gastrophrenicum - diafragma bilan oshqozon orasidagi boylam 2. lig. gastrosplenicum - oshqozon bilan taloq orasidagi boylam 3. lig. gastrocolicum - oshqozon bilan ko‘ndalang chambar ichak orasidagi boylam 4. lig. phrenicosplenicuni - diafragma bilan taloq orasidagi boylam 5. lig. splenorenale - taloq bilan chap buyrak orasidagi boylam 6. lig. pancreaticosplenicum - taloq bilan me’da osti bezi orasidagi boylam 7. lig. pancreaticocolicum - ko‘ndalang chambar ichak bilan me’da osti bezi orasidagi boylam Ilmiybaza.uz 8. lig. splenocolicum - taloq bilan ko‘ndalang chambar ichak orasidagi boylam 9. lig. phrenicocolicum - diafragma bilan ko‘ndalang chambar ichak orasidagi boylam Katta charvining orqadagi varaqlari oldingi varaqlari bilan o’zaro birikadi . Ular esa ko’ndalang – chambar ichakni o’rab, uning tutqichini hosil qiladi va me’da osti bezi tomon yo’naladi va shu sohada qorin parda varaqlari yana 2 ga bo’linadi. Ulardan biri yuqoriga yo’nalib , charvi xaltaning orqa devorini o’rab oladi, boshqa biri esa pastga yo’nalib , qorin bo’shlig’i pastki qismi orqa devorini o’rab oladi. Qorin pardaning pastga yo’nalgan varag’i o’n ikki barmoqli ichak pastki gorizontal qismini qoplaydi , ingichka ichak tutqichini hosil qiladi, yon tomonda esa ko’tariluvchi va pastga tushuvchi chambar ichak tutqichlarini qoplaydi. O’ng yonbosh chuqurchada qorinparda ko’r ichakni , chap yonbosh chuqurchada esa sigmasimon ichakni o’rab oladi va unga tutqich hosil qilib, kichik chanoq bo’shlig’i tomon yo’naladi . So’ngra kichik chanoq bo’shlig’i devorlarini , undagi a’zolarni qoplaydi va yuqoriga yo’nalib qorinning oldingi ichki devorini qoplaydi. Erkaklarda to’g’ri ichak oldingi yuzasini o’ragan qorinparda to’g’ri ichak - qovuq chuqurchasi – excavatio rectovesicalis ni hosil qilib , qovuqni orqa , ustki va old tomondan o’rab qorinpardaga davom etadi. Ayollarda esa qorin parda to’g’ri ichak bilan bachadon o’rtasida to’g’ri ichak – bachadon chuqurchasi – excavation rectouterina yoki orqa Duglas bo’shlig’i , qovuq bilan bachadon o’rtasida esa qovuq – bachadon chuqurchasi – excavatio vesicouterina yoki old Duglas bo’shlig’i ni hosil qiladi. Qorin parda hosilalari. Qorinpardaning pariyetal varag’i qorin devorini ichki tomondan o’rab , quyidagi hosilalarni hosil qiladi: -Burmalar -Chuqurchalar -Do’mboqliklar Qorinpardaning visseral varag’i esa quyidagi hosilalarni hosil qiladi: Ilmiybaza.uz -Cho’ntaklar -Boylamlar -Duplikaturalar -Charvilar -Tutqichlar -Teshiklar Burmalar Qorinning oldingi devorini qoplagan pariyetal qorinparda kindik bilan qov simfizi orasida 5 ta burmani hosil qiladi. 1.Plica umbilicalis mediana - o’rtadagi kindik burmasi – toq burma . O’rtadagi kindik burmasida homilada qovuqning uchidan kindikkacha boruvchi bitib ketgan siydik yo’li – urachus yotadi. 2.Plica umbilicales medialis – medial kindik burmasi – juft burma Medial kindik burmasida bitib ketgan kindik arteriyasi joylashadi. 3.Plica umbilicales lateralis – lateral kindik burmasi – juft burma Lateral kindik burmasida pastki qorin usti arteriyasi joylashadi. Tutqichlar Tutqich –ichakni tutib turuvchi qorinparda duplikaturasi. U seroz pardoning 2 ta varag’idan iborat bo’lib , o’zida ko’p miqdorda qon tomirlari , limfatik tomirlar , limfatik tugunlar , nerv tolalarini saqlaydi va qorin devoridan qorin bo ‘shlig‘idagi a’zolarga o‘tadi. Tutqichlarning quyidagi turlari farqlanadi: -Ingichka ichak tutqichi – mesenterium . Ingichka ichak tutqichining qorin orqa devoriga birikish ildizi radix mesenteri deyiladi -Ko’richakning chuvalchangsimon o’simtasi tutqichi - mesoappendix -Ko’ndalang chambar ichak tutqichi - mesocolon transversum -Sigmasimon ichak tutqichi - mesocolon sigmoideum - Bachadon tutqichi — mesometrium Qorinpardada joylashgan kanal va sinuslar Ilmiybaza.uz Qorin parda bo’shlig’ining pastki qavati - ko’ndalang chambar ichak tutqichi bilan chanoq bo’shlig’i orasidagi bo’shliq hisoblanadi. Ko’tariluvchi chambar ichak va pastga tushuvchi chambar ichak , ingichka ichak tutqichi qorinparda bo’shlig’i pastki qavatini 4 bo’lakka bo’ladi va buning natijasida quyidagi hosilalar hosil bo’ladi. 1.O’ng yon kanal 2.Chap yon kanal 3.O’ng tutqich sinusi 4.Chap tutqich sinusi 1.Canalis lateralis dexter – o’ng yon kanal – qorinning o’ng yon devori bilan ko’tariluvchi chambar ichak orasida joylashadi. Bu kanal pastda – o’ng yonbosh chuqurcha - fossa iliaca dextra orqali chanoq bo’shlig’iga tutashsa , yuqorida – o’ng diafragma osti bo’shlig’i tomon davom etadi. 2.Canalis lateralis sinister – chap yon kanal – tushuvchi chambar ichak bilan qorinning chap yon devori o’rtasida joylashadi. Bu kanal pastda – chap yonbosh chuqurcha - fossa iliaca sinistra orqali chanoq bo’shlig’iga tutashsa , yuqorida - chap diafragma – chambar boylami vositasida ( lig.phrenicocolicum sinistra ) taloq ko’r xaltasidan chegaralanib turadi. 3.Sinus mesentericus dexter – o’ng tutqich sinusi – uchburchak shaklidagi bo’shliq bo’lib , uni o’ngdan ko’tariluvchi chambar ichak , chapdan va pastdan ingichka ichak tutqichi , yuqoridan ko’ndalang chambar ichak tutqichi chegaralaydi. Undagi ingichka ichak qovuzloqlarini old tomondan katti charvi o’rab turadi. Sinusni chanoq bo’shlig’idan pastda yonbosh – ko’r ichak burchagi ( ileosekal burchak ) ajratib turadi. 4.Sinus mesentericus sinister - yuqoridan ko’ndalang chambar ichak tutqichi , o’ngdan ingichka ichak tutqichi , chapdan pastga tushuvchi chambar ichak tutqichi bilan chegaralanadi. Undagi ingichka ichak qovuzloqlarini old tomondan katti charvi o’rab turadi. Bu sinus bevosita chanoq bo’shlig’iga tutashadi. Qorinparda boylamlari Ilmiybaza.uz Qorin parda boylamlari deb qorin pardaning qorin bo’shlig’idagi bir a’zodan boshqa bir a’zoga o’tish qismi yoki qorinpardaning qorin bo’shlig’idagi bir a’zodan qorin devoriga o’tish qismiga aytiladi. B.V.Ognev ( 1960 – yil ) taklif etgan boylamlar tasnifi : 1.Boylam – duplikatura - qorin pardoning 2 ta varag’idan tashkil topadi. 2. Yakka boylamlar – qorin parda 1 varag’ining qorin bo’shlig’i bir a’zosidan ikkinchi a’zosiga oddiy o’tishi natijasida hosil bo’ladi. 3.Qorin pardadan iborat bo’lmagan boylamlar – bular obliteratsiyaga uchragan tomirlar yoki biriktiruvchi to’qima , muskul to’qimasidan iborat tortmalar. 1.Boylam – duplikaturalar : - Lig. gastrocolicum - oshqozon bilan ko‘ndalang chambar ichak orasidagi boylam – uning ichida me’da –chambar qon tomirlari mavjud - Lig. gastrosplenicum - oshqozon bilan taloq orasidagi boylam – uning ichida taloq va kalta me’da qon tomirlari mavjud - Lig. Hepatogastricum – me’da –jigar boylami , uning ichida o’ng va chap me’da arteriyasi va venalari hamda n.vagusning shoxlari mavjud - Lig.hepatopyloricum – me’daning pilorik qismi va jigar orasidagi boylam - Lig.pyloropancreaticum - me’daning pilorik qismi va me’da osti bezi orasidagi boylam - Lig.gastropancreaticum – me’da osti bezi – me’da boylami - Lig.hepatoduodenale - o’n ikki barmoqli ichak – jigar boylami - Lig.falciforme – jigarning o’roqsimon boylami - Lig. triangulare dextrum – jigarning uchburchak o’ng boylami - Lig. triangulare sinistrum - jigarning uchburchak chap boylami 2. Yakka boylamlar: - Lig. gastrophrenicum - diafragma bilan oshqozon orasidagi boylam - Lig. coronarium hepatis – jigarning toj boylami - Lig. hepatorenale – jigar –buyrak boylami Ilmiybaza.uz - Lig.duodenorenale - o’n ikki barmoqli ichak – buyrak boylami - Lig.gastropancreatica – me’da osti bezi – me’da boylami 3.Qorin pardadan iborat bo’lmagan boylamlar - Lig. teres hepatis - jigarning yumaloq boylami Qorinparda cho’ntaklari - Recessus ileocecalis superior – yonbosh – ko’r ichak sohasidagi yuqori cho’ntak - Recessus ileocecalis inferior - yonbosh – ko’r ichak sohasidagi pastki cho’ntak - Recessus retrocecalis – retrosekal ( ko’r ichak orqa sohasidagi ) cho’ntak - Recessus paraduodenalis – paraduodenal ( ko’r ichak yon sohasidagi ) cho’ntak - Recessus retroduodenalis – retroduodenal ( o’n ikki barmoqli ichak orqa sohasidagi )cho’ntak - Recessus intersigmoideus – intersigmoidal ( sigmasimon ichak orasidagi ) cho’ntak - Recessus inferior omentalis – charvi pastki sohasidagi cho’ntak - Recessus superior omentalis – charvi yuqori sohasidagi cho’ntak - Recessus subhepaticus – jigar osti cho’ntagi - Recessus subphrenicus – diafragma osti cho’ntak - Recessus splenicus – taloq cho’ntagi Qorinparda xaltalari 1. Charvi xaltasi yoki kichik qorin bo’shlig’i - bursa omentalis me’daning orqa sohasida joylashgan yoriqsimon bo’shliq bo’lib , uning 6 ta devori mavjud bo’lib, u quyidagicha chegaralanadi : - Old tomondan – kichik charvi , me’daning orqa devori , me’da – chambar ichak boylami - Orqa tomondan – qorinpardaning umurtqa pog’onasida yotuvchi varag’i , me’da osti bezi , pastki kovak vena va aortani qoplovchi pariyetal qorinparda chegaralaydi - Yuqoridan – jigarning dumli va chap bo’laklari - Pastdan – ko’ndalang chambar ichak va uning tutqichi Ilmiybaza.uz - 2 yon tomondan – qorin parda burmalari Lig.gastropancreatica – me’da osti bezi – me’da boylami charvi xaltasi bo’shlig’ini 2 qavatga ajratadi va unda mos ravishda 2 ta bo’shliq hosil bo’ladi: - Yuqorigi - kichik charvi bo’shlig’i - Pastki – katta charvi bo’shlig’i Chap tomondan charvi xaltasi taloq darvozasigacha borib taloq cho’ntagini – recessus splenicus hosil qiladi. Charvi xaltasi o’ng devoridagi 2-3 sm kattalikdagi charvi teshigi – foramen omentalis – Vinslov teshigi va charvi dahlizi - vestibulum omentalis vositasida jigar xaltasi – bursa hepatica bilan bog’lanadi. Vinslov teshigi quyidagicha chegaralanadi: -Yuqoridan – jigarning dumli bo’lagi -Pastdan – o’n ikki barmoqli ichak yuqori qismi -Old tomondan – kichik charvi - Orqadan – pastki kovak venani qoplagan pariyetal qorinparda 2. Me’da oldi xaltasi – bursa pregastrica – me’da bilan jigarning chap bo’lagi orasida joylashgan bo’lib quyidagicha chegaralanadi : - Old tomondan - jigar chap bo’lagining pastki yuzasi - Orqadan – me’daning oldingi yuzasi - Yuqoridan – kichik charvi va jigar darvozasi - O’ng tomondan - lig.falciforme – jigarning o’roqsimon boylami 3. Jigarning o’ng xaltasi – bursa hepatica dextra – difragma bilan jigarning o’ng bo’lagi orasida joylashib , quyidagicha chegaralanadi : - Yuqoridan – diafragmaning pay markazi - Pastdan – jigar o’ng bo’lagining yuqori yuzasi - Orqadan – lig. coronarium hepatis – jigarning toj boylamining o’ng qismi - Ichki tomondan - lig.falciforme – jigarning o’roqsimon boylami - Tashqi tomondan – diafragmaning muskul qismi Ilmiybaza.uz 4. Jigarning chap xaltasi – bursa hepatica sinistra - difragma bilan jigarning chap bo’lagi orasida joylashib , quyidagicha chegaralanadi : - Old tomondan – diafragmaning muskul qismi - Orqadan – lig. coronarium hepatis – jigarning toj boylamining chap qismi - Ichki tomondan - lig.falciforme – jigarning o’roqsimon boylami - Tashqi tomondan - lig. triangulare sinistrum - jigarning uchburchak chap boylami Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra a’zolar tasnifi Qorin parda bilan o’ralishiga ko’ra a’zolar 3 guruhga bo’linadi. Hamma tarafdan qorin parda bilan o‘ralgan a’zolar introperitoneal, uch tarafdan o‘ralsa mezoperitoneal va faqat bir tarafdan o‘ralsa ekstraperitoneal a ’zolar deyiladi Introperitoneal a’zo Mezoperitoneal a’zo Ekstraperitoneal a’zo Me’da Jigar Me’da osti bezi Och ichak Ko’tariluvchi chambar ichak O’n ikki barmoqli ichak Yonbosh ichak Tushuvchi chambar ichak To’g’ri ichakning pastki qismi Ko’richak To’g’ri ichakning o’rta qismi Buyrak Ko’richakning chuvalchangsimon o’simtasi To’la siydik pufagi Buyrak usti bezi Ko’ndalang chambar ichak Siydik naylari Sigmasimon ichak Bo’sh siydik pufagi Ilmiybaza.uz To’g’ri ichakning yuqori qismi Aorta Taloq Pastki kavak vena Bachadon Bachadon naylari Tuxumdonlar