OVQATDAN ZAHARLANISHLAR Ovqatdan zaharlanishlar haqida tushuncha Ovqatdan zaharlanish- ko‘p hollarda o‘tkir va ayrim hollarda surunkali ko‘rinishda bo‘lib, sanitariya nuqtai- nazardan sifatsiz, ya’ni ayrim turdagi mikroorganizmlar yoki ularning ishlab chiqargan toksinlar, yoki boshqa tabiatga ega bo‘lgan kimyoviy moddalar bilan zararlangan ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida kelib chiqadi. Ovqatdan zaharlanishlar asosan ommaviy harakterga ega, ba’zi hollarda sporadik holatlarda uchraydi. Ovqatdan zaharlanishlarni tasniflash asosida ularning etiologik va patogenetik prinsipi yotadi. Quyida ovqatdan zaharlanish turlari va ularni oldini tadbirlari qisqacha tarzda keltirilgan. Guruh Guruhcha Asosiy uzatish omillari Asosiy profilaktik choratadbirlar 1.toksikoinfek- siyalar Go‘sht,submahsulo tlar, parranda mahsulotlari, sut Chorvachilikda veterinariya nazo- ratini o‘tkazish, mollarni I.Mikrobga oid so‘yish-dan tortib toki tayyor mahsulot holiga keltirishdagi barcha bos-qichlardan qat’iy nazar sanitariya nazoratini o‘tkazish, mahsulotlar- ni saqlash, tashish, ovqat tayyorlash, tayyor ovqatlarni tarqatish, mahsu- lotlarga yetarlicha termik ishlov berish 2.Intoksikatsiya botulizm Konservalangan mahsulotlar, surlangan va dudlangan baliq va go‘sht mahsulotlari Mahsulotlarni konservalashdan oldin to‘g‘ri ishlovdan o‘tkazish, kislotali muhit yoki sho‘r muhitni yaratish, ist’emoldan puxta termik ishlovdan o‘tkazish 3.Stafilokokk li intoksikatsiya Go‘sht, sut va sut mahsulotlari, kon-diter mahsulot- lari yog‘li baliq konservalari Tashuvchilarni sanatsiya qilish shaxsiy gigiyenaqoidalariga rioya qilish,mahsulotlatlargatermik ishlov berish, 4.Mikotoksikozlar Yeryong‘oq, arahis, don mahsulotlari, Dukkaklilar, sut, tuxum Agrotexnik mahsulotlarni saqlash qoidalariga rioya qilish 5.Mikstlar Zaharlanishning aralash turi II.Mikrobga oid bo‘lmagan 1.Tabiati bo‘ yicha zaharli bo`lgan zaharlanishlar: mahsulotlar orqali A)Qo‘ziqorinlar Oq poganka, strochok, muxomor, oq Qo‘ziqorinlarni terish qoidalari- salla, sarg‘ayuvchi shampinonlar, ni bilish va unga kat’iyan rioya qilish, saralash, sotish va sotib olishda ist’emol uchun yaroqsiz bo‘lganlarini farqlashni aholiga o‘rgatish B)Zaharli o‘simliklar (begona o‘tlar) Geliotrop trixodesma bangidevona, mingdevona, belladona Agrotexnik tadbirlar, aholining sanitar bilimdonligini oshirish Hayvonlar va baliqlarning zaharli organlari Marinka balig‘ini ng ikrasi, usach balihining tux- umlari, buyrak usti bezi, oshqzon osti Aholining sanitar bilimdonlini oshirish 2.Ayrim sharo- itlarda zaharlilik xususiyatlari ni namoyon qiluv- chi mahsulotlar Pishib yetilmagan no‘hotlar, noto‘g‘ri saqlanish natija- sida aynib qolgan danak mag‘izlari, kartoshkalarning o‘sib ketishi kabilar (kartoshka salonini) Aholining sanitar bilimdonlini oshirish 3.Kimyoviy zaharli moddalar orqa- li zaharlanish- lar Har qanday Mahsulotlar Pestitsidlar va ovqat qo‘shimcha- larini qo‘llashni nazorat qilish, ovqat mahsulotlarini to‘g‘ri saqlash III. Etiol ogiyas i Gaff, Urov kasalliklari va alimentar toksik Yilning ayrim vaqtlarida baliq zaharli bo‘lib qoladi Kasallik holati dastlab aniq- langan vaqtdan boshlab baliqni iste’lmol qilishni taqiqlash aniq bo‘lma gan zahar lani sh-lar aleykiya kasalliklari Mikrobga oid ovqatdan zaharlanishlar. BOTULIZM. Hayvon va baliq chiqindilari tarkibida botulizm tayoqchasi tuproq va suv muhitiga tushadi. Botulizm toksinining to‘planishi uchun eng muvofiq sharoit – anaerobli muhitidir. Shuning uchun botulizmning kelib chiqishida go‘sht mahsulotlari (kolbasa, konservalar), baliq mahsulotlari (surlangan va dudlangan baliq), mevali hamda sabzavotli uy sharoitida tayyorlangan konserva mahsulotlarmini iste’mol qilish bilan bog‘liqdir. Kasallikninginkubatsiondavri: Ikkisoatdan 10 kungacha, ko‘pincha 12-36 soatkasallikklinikasidaasosannervoparalitikholatlarko‘proqkuzatiladi.Ko‘rishfunksi yasiningbuzilishi: ko‘zoldikorang‘ilashishi, ko‘zdato‘rpardahosilbo‘lishsezgisi, buyumningikkitabo‘libko‘rinishi, yorug‘likkabo‘lganrefleksningyo‘qolishi, ko‘zqorachig‘iningkattalashishivaharxilligi, yumshoqktanglayningfalajlanishi, til, yutqun, hiqildoqlarningfalajlanishi, so‘zlarnichaynash, yutishjarayonlariningizidanchiqishi, oshqozon-ichakyo‘limushaklariningparezi (ichqotish, meteorizm) kuzatiladi. Tana harorati me’yorida bo‘lib, puls tezligining ortishi. Davolanishning maxsus usuli bo‘lib, bemorga polivalentli zardob yuboriladi. Botulizm zaharining borligini aniqlash uchun biologik sinama quyiladi. Bu maqsadda dengiz cho‘chqasi yoki sichqonlardan foydalaniladi. STAFILOKOKKLI TOKSIKOZlar – kasallik manbai – odam (angina, yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi, yiringli kasalliklar, teri yarasi, sigirlarda mastit kasalligi) hisoblanadi. Stafilokokk toksinining to‘planishi uchun qulay sharoitlar quyidagilardan iborat: sut, sut mahsulotlari, konditer mahsulotlari, ayniksa yog‘li baliq konservalar. Kasallikning yashirish davri 1-6 soat. Tana harorati sufebril bo‘lib, ko‘ngil aynish, qusish, oshqozon sohasida og‘riq, ich ketish hollari kuzatiladi. Kasallikga tashhis quyish uchun shubhali ovqat mahsuloti muhitiga o‘xshaganida ko‘p miqdorda enterotoksin ishlab chiqarilishiga va uning gemolitik xususiyatiga ko‘ra qo‘yiladi. Enterotoksin xususiyatini aniqlash uchun biologik sinama qo‘yiladi. Salmonella guruhiga kiruvchi tirik mikroorganizmlarni, patogen serotipiga kiruvchi ichak tayekchasi mikroblari, protey, spora xillari kuchli ifloslangan sharoitda kelib chikadi. Salmonellarning manbai bo‘lib, hayvonlar, suvda suzuvchi qushlar (o‘rdak, g‘oz), tovuqlar, odam (bakteriya tashuvchi) hisoblanadi. Shartli patogenlik guruhiga kiruvchi mikroblarning manbai odam va hayvonlardir. Taksikoinfeksiyalar ko‘pincha go‘shtdan tayyorlangan mahsulotlarni iste’mol qilganda, kolbasaning tez buziluvchan turlaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari taksikonfeksiyaning kelib chiqishiga sut mahsulotlari ham sababchi bo‘lishi mumkin (agar u sterilizatsiya qilinmasdan tayyorlangan bo‘lsa), baliq mahsulotlari, tuxum, ayniksa suvda suzuvchi parranda tuxumlari, muzqaymoq, kerakli konditer mahsulotlari. Taksikoinfeksiyalar uchun quyidagi belgilar xosdir: 1.Qisqa, yashirin davrga ega bo‘lgan va to‘satdan sodir bo‘ladigan (4-6 soatdan 24 soatgacha), va shu mahsulotni iste’mol qilganlarning barchasining kasallashi; 2.Mahsulot tarqatilgan hududning o‘zidagina kuzatilishi. 3.Mahsulotni iste’moldan chetlashtirilishi bilan kasallik tez pasayadi. Salmonellezlar bilan zaharlanganlardagi klinik belgilar: to‘satdan haroratining ko‘tarilishi va harorat subferildan 39-40 S gradusgacha, gastroenterit belgilari (ko‘ngil aynish, qusish, ich ketish, qorin sohasida og‘riq), tilning qurishi va oq parda bilan koplanishi, kollaps holatlarida badanning bo‘zarib ketishi, lablarning ko‘karishi, bosh og‘rig‘i, grippsimon shakllar kuzatilganda tashhis quyish juda murakkablashadi. TAShHIS: Kasallik chaqiruvchini ajratish (ekish), unining morfologiyasi va biologik xususiyatlarini aniqlash, serologik ta’riflash, bemorning qon zardobi bilan agglyutinatsiya reaksiyasini quyish. OVQATLI MIKOTOKSIKOZLAR: Aflotoksikoz, fuzariotoksikoz, ergatizm. Aflotoksikoz mog‘or zahari orqali kelib chiqib, kuchli gepatotoksik va gepatokonserogenli ta’sir xususiyatiga egadir. U mog‘or ko‘pincha yereyog‘oq mag‘zi undan tayyorlangan unni ifloslaydi. Aflotoksizlarni kimyoviy va biologik usullar bilan ham aniqlash mumkin. Fuzariotoksikozlar– alimentlar – toksik aleykiya va non orqali zaharlanish (pyanыy xleb) kiradi. Alimentar toksik alleykiyani kelib chiqishiga ayrim tur yoki shtammdagi mog‘orlar kirib, ular qor ostida qishda qolgan bug‘doy donlarini zararlantiradi. Tashhis qo‘yish uchun bug‘doy donlar bilan kaptarlarni boqiladi. NON orqali zaharlanish bug‘doy donlarini mog‘orlari bilan zararlangan hxollarda yuzaga keladi. Klinikasi: eyforiya, harakat koordinatsiyasining buzilishi, keyinchalik depressiya va holsizlanish. ERGOTIZM – g‘galla boshoqklarida bo‘ladigan zaharli qora zamburug‘klardir. Kasallik zararlanishdagi gangrenoz shakllari ham kuzatiladi. Zaharli qo‘ziqorinlar bilan zaharlanish – qurbaqasallar, muhamor, strochok, soxta to‘nka zamburug‘i (daraxt atrofida o‘sadi) lar orqali kelib chiqadi. Qo‘ziqorinlar bilan zaharlanganda o‘tkir gastroenterit belgilari kuzatiladi. To‘xtovsiz suyuq ich ketish (xolerapodobnыy) kuzatiladi, chunki uning tarkibida AMANITIN nomli zahar bo‘ladi. Muhamor bilan zaharlanganda vegatativ MNS jarohatlanishi belgilari kuzatiladi, chunki uning tarkibida muskarin va muskaridin zaharlari bo‘ladi: Strochok tarkibida germitrin va genvell kislotasi bo‘lganligi sababli, sarg‘ayish va gemoturiya yuzaga keladi. Zaharlanishlarni oldini olish maqsadida aholiga zaharli qo‘ziqorinlar haqida iloji boricha ko‘proq tushintirish ishlari o‘tkazilishi talab etiladi. Zaharli xayvon mahsulotlari orqali zaharlanishlar – marinka, ignaqorin, mo‘ylovli baliq va sevan xromli baliqlarning ikralari va baliq sutlari, qora mollarning ichki sekret bezlari – buyrak usti bezi, oshqozon osti bezi kabilarni iste’mol qilganda kelib chiqadi. Zaharli o‘simliklar orqali zaharlanishlar – zaharli o‘simliklar qatoriga 100 ortiq turdagi o‘simliklar kiritilgan: bangidevona (durman), mingdevona (belena), bodiyon yoki zangpoya (pyatnistыy boligolov), belladona (krasavka), akonit yoki parpi, marjonbuta (buzina), O’rta Osiyoda esa ko‘proq ko‘k maraz yoki xazarangul (geliotrok), kampirchopon (trixodesma). Agar bug‘doy yoki arpa doni ko‘kmaraz urig‘i bilan aralashsa va u iste’mol qilinsa toksik gepatit kampirchopon bilan ifloslanganda esa – enfsefalit yoki meningoensefalit rivojlanadi.. Zaharlanishlarni oldini olish uchun don mahsulotlarini ko‘k maraz va kampirchopon urug‘lari bilan ifloslanmasligi, ifloslangan taqdirda undan tozalanishi talab etiladi. Bundan tashqari ayrim hollarda achchiq danak mag‘izlarini iste’mol qilinganda (shaftoli, o‘rik, olcha, bodom) uning tarkibida amigdalin organizmda gerolizlanip sinil kislotasini hosil qiladi.. Ayrim xollarda kartoshka kish kunlarida tugri saqlanishi va baxorda usib ketishi natijasida uning tarkibida oslanin xosil bo‘ladi va u gemolitik xususiyatiga egadir. KIMYOVIY MODDALARNING YUQLARI ORQALI KELIB ChIQADIGAN OVQATDAN ZAHARLANISh. Qo‘rg‘oshin birikmalari surunkali zaharlanishlarni keltirib chiqaradi, bunday xolat sifati yomon idishlarda murabbo, tuzlangan, marinadlangan mahsulotlari, umumiy holsizlanish, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, og‘izda bemaza ta’m, keyinchalik oyoq- qo‘llarda qaltirash, ishtahaning yo‘qolishi, ozib ketish, ich ketish, anemiya, qo‘rg‘oshinli kolikalar kuzatiladi. Mis birikmalari odatda o‘tkir zaharlanishlarni keltirib chiqarib oshqozonning shilliq qavatini shikastlaydi. Bemorda 2-3 soatdan so‘ng (ovqat iste’molidan keyin), agar mis birikmalari ko‘proq bo‘lsa birnecha daqiqadan keyin qorinda og‘riq, qusish, ich ketish belgilari bo‘ladi. Og‘izda metall ta’mi paydo bo‘ladi. Buni oldini olish uchun idish zirhlarida mis, qo‘rg‘oshin, rux birikmalari bor bo‘lganida bu idishlarda ovqat mahsulotlarini saqlash qat’iyan man etiladi. PESTISIDLARDAN ZAHARLANISh – Olib borilgan tekshirishlarning ko‘rsatishicha organizmga pestitsidlarning tushishi asosan ovqat mahsulotlari orqali sodir bo‘ladi. Ko‘pincha surunkali zaharlanishlar qayd qilinadi. XOB birikmalarining organizmga ta’siri birinchi navbatda MNS ning jarohatlanishi bilan kuzatiladi, keyinchalik parenximatoz organlar, endokrin sistema, yurak-tomir sistemasi jarohatlanadi. O’tkir zaharlanishlarda nerv sistemasining jarohatlanish belgilari, surunkali zaharlanishlarda esa parenximatoz organlar (jigar, buyrak) jarohatlanadi. FOBlarning ta’siri mexanizmi asosida esteraza fermentlarining aktivligining pasayishi kuzatiladi, ayniksa xolinesteraza fermenti. FOBlar bilan zaharlanganlarda qusish, qorin sohasida og‘riq, ich ketish, ko‘zdan yosh oqish, keyinchalik esa MNS jarohatlanish belgilari yuzaga keladi: bezotalanish, qo‘rquv, bosh aylanish, ko‘p va butun badanning qaltirashi. Ayrim karbamin kislotata guruhiga kiruvchi (baygon, sevin, betanol) pestitsidlar oksidlanish jarayoni bo‘lgan, nuklein kislotasi almashuvini izdan chiqaradi. ETOLOGIYASI ANIQLANMAGAN OVQATDAN ZAHARLANIShLAR. Alimentlar – paroksizmal – toksik mioglobinuriya – kasalliklarini kelib chiqishida dunyoning turli mamlakatlarida baliq mahsulotlarini iste’mol qilishga bog‘liq yuzaga kelib turadi. Kasallikga chalinganlarning deyarli barchasida mushaklarning alimentlar distrofik va mikrotik o‘zgarishlari rivojlanadi, buyrak funksiyasig izdan chiqadi, MNS funksiyasi uzgaradi. Kasallikning eng asosiy klinik belgisi qatoriga mushaklarda to‘satdan yuzaga keladigan kuchli og‘riq xurji, mioglobinuriya. Tabiatdan zaharlanish bo‘lmagan baliqlar (щuka, okun, sudak)da zaharlik xususiyatini ruyob qilish fitopaliktonlarga oid ovqatli mahsulotlarning xususiyatlarni o‘zgarishi bilan tushintiriladi. Ammo, bu zaharli moddalarning tarkibida va xususiyati aniqlangan emas. «Ovqatdan zaharlanishlarda sanitariya-epidemiologiya xizmat muassasalarida uning kelib chiqishi sabablarini tekshirish hisobga olinadi va laboratoriya tekshiruvlarini o‘tkazish haqidagi INSTRUKSIYa» ga muvofiq tibbiy yordam ko‘rsatgan shifokor, unga birlamchi tashhis qo‘ygan yoki ovqatdan zaharlanishga shubha qilgan shifokor quyidagilarni bajarishi shart: 1.Telefon, telegraf yoki biror xodim orqali davlat sanitariyaepidemiologiya nazorati markaziga shoshilinch xabar berish kerak. 2.Ovqatdan zaharlanish aniqlangandan so‘ngi 12 soat mobaynida kasallik haqida shoshilinch xabarnoma (ekstrennoye izveщeniye) yuborish lozim, bunday xabarnoma № 58 hisobot shaklida tuman DSESNMning kasallik aniqlangan aniq manzilgohi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. 3.Kasallikni keltirib chiqargan ovqat mahsulotini yoki shubha qilingan mahsulot iste’moldan chetlanishi va keyinchalik bu mahsulotning tarqatilishi ta’qiqlanadi. 4.Shubhali ovqat qoldiqlari, qusish – materiallari (oshqozon yuvilgan suv), najas, siydiklar to‘planadi va lozim bo‘lganda bemordan qon olib gemokultura uchun ekiladi. Bakterologik tekshiruvlar uchun namunalar og‘zi keng shisha idishlarga olinib, ularning og‘zini zich berqilishiga e’tiborni qaratish kerak, olingan namunalarni hajmi 200-300 ml. miqdorida bo‘lib, pergament qog‘ozga o‘raladi, ustidan kanop yoki rezina bilan bog‘lanadi. Konserva qoldiqlari topilgan hollarda ovqat qoldig‘i shu idishning o‘zidalaboratoriyaga junatiladi. Najas namunalarni olishda imkoni boricha eng oxirgi najas namunasi bo‘lgani ma’qul (5-10gramm). Agar najasda shilliqlar, yiring, qon qoldiqlari yoki izlari bo‘lsa ularni ham albatta namunaga kiritish lozim bo‘ladi. Qusiq namunalari (50-100ml.), oshqozonni yuvish suvlari (100-200ml.) miqdorida har bir jabrlanuvchidan olinadi, lekin namuna olish ba’zi bir dori-darmonlarni iste’mol qilinishidan ilgari olinishi shart. Tomoq va burunlardan surtma olishda sterillangan paxtali tamponlardan foydalaniladi. Namunaga yorliq yopishtiriladi, nomerlanadi va muhrlanadi. Har bir namuna idishda olingan materialning nomi, namuna olingan bemorning F.I.Sh. olingan vaqti ko‘rsatiladi. Bakteriologik tekshirishlar uchun namunalarni 4-60S haroratda bir kundan ortiq saqlash mumkin emas.