Ilmiybaza.uz
“OYBEK LIRIKASI”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiybaza.uz
MUNDARIJA:
KIRISH
1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy
mukammallik
2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk ,vatan va yorga boʻlgan muhabbatning
ifodasi
3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Ilmiybaza.uz
KIRISH
Adabiyot — xalq mulki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor
ekan, adabiyot ham boʻladi. Adabiyotning oʻlmasligini ta’minlovchi ikkita qudratli
omil bor. Ularning biri adabiyotning gʻoyat buyuk tarbiyaviv-ma’rifiy ahamivati
boʻlsa, ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq berish xususivatiga egaligidir. Zero,
inson har qanday davrda, har qanday sharoitda ham busiz yasholmaydi. U doimo
tarbiyaga, doimo ma’rifatga va badiiy zavq olishga muhtoj. Shuning uchun ham
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov oʻzining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas
kuch” deb nomlangan asarida: “Shu maqsadda mustaqillikning dastlabki kunlaridan
boshlab yurtimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli ishlarning amaliy natijasi
oʻlaroq, adabiyot va san’at, madaniyat, matbuot sohasi mafkuraviy tazyiqdan
butunlay xalos boʻlganini qayd etish joiz. Har qanday ijod namunasi, badiiy asar
sinfiy boʻlishi va qandaydir gʻoyaga, kommunistik mafkura manfaatlariga xizmat
qilishi kerak, degan qarashlar bugun oʻtmishga aylandi. Erkin ijod uchun, milliy
qadriyatlarimiz va boy ma’naviyatimizni, xalqimiz tarixini, uning bugungi
sermazmun hayotini toʻlaqonli va haqqoniy aks ettirish uchun zarur sharoitlar
yaratildi”1, — deb ta’kidlagan edi. Adabiyot shakllana boshlashi bilan ma’naviyat
tushunchasiga ham alohida e’tobor qaratildi. “ Ma’naviyat – bu , avvalo, insonlar
oʻrtasida oʻzaro ishonch, hurmat, e’tibor, xalq va davlat kelajagini birgalikda qurish
yoʻlidagi ezgu intilishlar , ibratli fazilatlardir. Bir soʻz bilan aytganda , ma’naviyat
– jamiyatdagi barcha siyosiy-ijtimoiy munosabatlarning mazmuni va sifatini
belgilaydigan poydevordir. Bu poydevorni qurishda biz , avvalo, milliy
adabiyotimizga suyanamiz, tayanamiz”2
Xayriyatki, adabiyotimizda davr sinovlaridan uvaffaqiyat bilan о’tgan,
ekanki hozirgi kunlarda ham kitobxonlar tomonidan sevib о 'qilib kelinayotgan
ajoyib asarlar koʻp. Sodda qilib aytganda, XX asrda yaratilgan oʻzbek adabiyoti
namunalarining nuqsonidan yutugʻi , yomonidan vaxshisi koʻp.
1 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch , - T, 2008. – B. 76
2 Shavkat Mirziyoyev. Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy gʻoyamizning poydevoridir. – Toshkent :
Tasvir, 2021. - B.13
Ilmiybaza.uz
Atoqli munaqqid Ozod Sharafiddinov: “ XX asrda bizda jahonning har qanday
yuksak talablariga javob bera oladigan yuksak adabiyot yaratildi deb baralla
aytishimiz mumkin. Hikoyachilik. qissachilik, romannavislikda ham she’riyatda
ham dramaturgiyada ham bunling isbotini koʻplab uchratish mumkin”. — deb
yozgan edi. XX asr adabivotiga berilgan bunday adolatli bahoni Umarali
Normatovning quyidagi soʻzlari ham tasdiqlaydi: “Hech qaysi soha XX asrda
adabiyotchalik millat taqdiri, ijtimoiy adolat, inson erki, sha’nini, himoyasi yoʻlida
izchil, muntazam kurash olib borgan emas. “Oʻtkan kunlar” romani, Choʻlpon
she’riyati, Fitrat dram alaridan tortib, Oybekning “Navoiy” romaniyu Toʻgʻay
Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asari. Shavkat Rahmonning mardona eng
vetuk badiiyat namunalarini koʻz oldingizga keltiring — el-yurt qaygʻusi, millat
erki, ozodligi, mustaqilligi gʻoyalarini bu qadar yonib aks ettirilgan boshqa biror
sohani topolmaysiz! Mustaqillik gʻoyasini mafkurasini birinchi galda XX asr buyuk
soʻz ustalari tayvorladi degan qarashga toʻla qoʻshilaman. XX asr adabiyotining
millat badiiy zavqi, goʻzallik tuygʻusini shakllantirishdagi xizmatlari esa
beqiyosdir.3
30-yillarga kelib oʻzbek she’riyatida shakl va mazmun sohasida bir qancha
yangiliklar vujudga keldi. Koʻplab chuqur mazmunli goʻzal poetik asarlar yaratildi.
She’riyat yangi mavzu va yangi obrazlar bilan boyidi. she’riyatning bunday
xususiyatlari, Choʻlpon, Hamid Olimjon, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Uygʻun,
Shayxzoda, Mirtemir singari taniqli shoirlar ijodidagina emas, balki 30-yillarda
adabiyotga kirib kelgan Usmon Nosir, Amin Umariy, Hasan Poʻlat. Sulton Joʻra.
Elbek, Temur Fattoh, Zulfiya kabi yosh iste’dodlarning asarlarida ham yaqqol
koʻrindi.4
Mana shunday davrda adabiyotda Oybek paydo boʻldi. 30-40- yillarda oʻz
she’rlari bilan Oybek adabiyotshunoslikka oʻzgacha ruh va mazmun bagʻishladi.
Kur ishi mavzusining dolzarbligi: Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyishmasi
raisi, noyob iste’dod sohibi, betakror shoir, Muso Toshmuhammad oʻgʻli Oybek
3 XX asr mening taqdirimda . – Jahon adabiyoti jurnali. 2009 – B.24
4 Sharafiddinov O. Uch choʻqqining biri. – T, 2001. - B.54
Ilmiybaza.uz
xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning
dardini chin dildan his eta olgan shoir, yozuvchi, olim edi. Oybek ijodiy merosining
salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan, romanlari bundan tashqari eng sodda va
ravon yozilgan she’rlari tashkil etadi. Uning ijodida davr va shaxs talqini nuqtayi
nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini
shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida
oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “…biz hali yurtimizni uning oʻziga
xos tarixi, madaniyati, ulugʻ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni
toʻliq oʻrganganimiz yoʻq.
Kurs ishining maqsadi. Oybek ijodi, lirikasining oʻzbek adabiyoti falsafiy,
badiiy rivojidagi oʻrni va ahamiyatini oʻrganish, oʻziga xos xususiyatlarni
aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
- shoir she’rlari va asarlarining tahlili orqali falsafiy intellektual lirikaning oʻziga
xos tomonlarini oʻrganish;
- Oybek asarlari va she’rlariyatining fikr va tuygʻu munosabati, hayot va inson
muammosi talqinini ochib berish; - shoir lirikasidagi ijtimoiy-ruhiy hayotning
badiiy-falsafiy talqinini ochib berish, shoirning turli davrlarda yaratilgan
she’rlaridagi davr muammolarining lirik qahramonlari ruhiyatidagi ifodasi talqinini
yoritish;
- Oybek ijodida adabiy an’analarga munosabat, ijodkor dunyoqarashi va salohiyati
bilan bogʻliq masalalar, ijoddagi badiiy mukammallikni ochib berish.
Kurs ishining predmeti. Oybek she’rlaridagi falsafiy teranlik va badiiy
mukammallik masalalarini oʻrganish tashkil etadi.
Kurs ishining ob’yektini: Oybek she’rlari, dostonlari, va turli janrdagi
asarlari tashkil etadi.
Kurs ishining tadqioqt usullari: biografik, adabiyotlar bilan ishlash,
qiyosiy-tarixiy, tahliliy metodlaridan foydalanildi.
1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va
asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik
Ilmiybaza.uz
Oybek adabiyotshunoslikka , xususan, she’riyatga hayotida roʻy berayotgan
rang-barang voqealar va hissiyotlarni koʻchirdi. Oybek adabiy faoliyatini shoir
sifatida boshlagan. „Cholgʻu tovushi“ degan birinchi sheʼri 1922-yil “ Armugʻon ”
jurnalida bosilgan. Bu vaqtda u Choʻlpon, shuningdek, „yosh usmonlilar“ sheʼriyati
taʼsirida boʻlib, ular ruhidagi sheʼrlaridan iborat “Tuygʻular” nva “Koʻngil
naylari” toʻplamlarini eʼlon qilgan.5
Oybek dastlabki ijodida davrning oʻtkinchi mavzulariga bagʻishlangan sarbast
sheʼrlar yaratgan, ularning aksariyati „Mashʼala“ toʻplamidan oʻrin olgan.
Keyinchalik shoir lirik tuygʻu va kechinmalar tasviriga katta eʼtibor berib, „koʻngil
lirikasi“ namunalarini yaratishga intildi. Uning bu boradagi izlanishlari,
ayniqsa, „Yevgeniy Onegin“ sheʼriy romanini tarjima qilishi jarayonida orttirgan
tajribasi tufayli va Aleksandr Pushkin asarlaridagi lirizm taʼsirida yaxshi samaralar
berdi. Oybekning „Chimyon daftari“ turkumiga kirgan, oʻzbek tabiatining fusunkor
tarovati va betakror ranglarini oʻziga simirgan sheʼrlari nafaqat shoir sheʼriy
ijodining, balki umuman oʻzbek lirikasining shoh namunalaridan biri boʻldi. Shoir
bu sheʼrlari bilan oʻzbek sheʼriyatiga oybekona nafis lirizmni olib kirdi, nozik tuygʻu
va kechinmalarni tasvirlash madaniyatini yanada mukammallashtirdi, lirik sheʼriyat
tilini nafosat yogʻdulari bilan jilolantirib yubordi.6
Asl shoir, Belinskiy ta’biri bilan aytganda, “mangu yashovchi va harakat
qiluvchi hodisalar turkumiga mansubdir. Bunday hodisalar hatto oʻlimga duch
kelgan nuqtada ham sira toʻxtamaydilar, balki jamiyat oldida rivojlanaveradilar”.
Oybek shaxsiyati va faoliyati xuddi mana shu hodisalar turkumidandir. Oybek
vafotidan keyin necha yillar oʻtmasin, uning ijodi, uning oʻlmas satrlari xalqimiz
yuragida qon kabi gupillab yashab turibdi.
Oybekka munosabatimizga, Oybek dunyosini anglashimizga, unga boʻlgan
soʻnmas muhabbatimizga faqat bir fazilat sabab: “Oybekning bizga ta’sirida
hamisha ijodiy — ruhimizni ozod va pok qiluvchi, ma’naviyatimizni tartibga
5 Karimov N . Oybek . – T: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti , 1985
6 Yoqubov H. Adibning mahorati . – T , 1966
Ilmiybaza.uz
soluvchi zoʻr qudrat bor. Oybek she’riyatida, Oybek shaxsiyatida, Oybek dahosining
tabiatida hamisha haqiqiy san’atga xizmat qiluvchi mana shu buyuk ma’naviy
qudratni koʻramiz.
Oybek she’riyati sirli, moʻjizalarga boy, tasviri gʻoyat zalvor tugʻyonlar jo
gʻalayondir, oy shu’lasiday yorugʻ hislar bekingan qoʻshiqdir. Shu bilan birga,
otashin yurak kechinmalarining yodnomasidir. Men bu she’rlarni oʻqigan paytimda
vujudimda shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezamankim, bu bunyoda
yashashdan maqsadim — olayotgan huzurlarimning eng goʻzali va yoqimlisi boʻlib
tuyuladi. Tasavvurimda keyingi yillar she’riyatida Oybekday shoir yoʻqdirkim, bir-
ikki satrini (uqtiraman: satrini) soatlab oʻqib maroqlanish mumkin boʻlsa: “Qani,
she’r, soʻyla abadiyatdan”; “Oʻtdi vahshiy goʻzal kunlar”; “Shu kecham umrimda
oʻlmasin”; “Yulduz kabi jimirlaydi jon”; “Ariqda oqar notinch, qora sas”; “Choʻpon
uyqusiga tomchilar tomdi”; “Bulutlarning alvoni — boʻronlarga bayroqdir!” Yana
qanchadan qancha goʻzal, buyuk satrlar…
She’riyat — yurakning poklanish vositasi. U insonni idrok etish va his etishga
undaydi, oʻrgatadi, inson ma’naviy dunyosi chegaralarini tobora kengaytiradi,
insondagi estetik qarashlarni tarbiyalaydi. Oybek she’riyati xuddi shunday asl
she’riyatdir.
Haqiqiy shoirning istagi va talablari hamisha xalqning istak va talablari bilan
hamnafas. Shoir oʻz asarlarida bu istak va talablarni oʻzining yurak tuygʻulariga
emakdosh qilib singdirmogʻi lozim. Haqiqiy shoir dunyoni oʻzgartirish jarayonining
faol ishtirokchisidir. U butun umri davomida nohaqlikka, jaholatga, tengsizlikka
qarshi kurashdi. “Asl shoir yolgʻiz kurashchi boʻlib tuyulsa-da, aslida u ommaviy
kurash ishtirokchisidir” (Yanis Ritsos). Agar shoir faoliyatining qadr-qiymati boʻlsa,
u shoirning inson qaygʻu-iztiroblarini toʻla anglashi, insoniyatni ogʻriqlar
changalidan olib chiqa olishi va zulmat qoʻynida yonib turgan, tafakkur va muhabbat
chirogʻini shamolu boʻronlar hamlasidan asrab, uning zuhurli yogʻdusini odamlarga
yetkaza bilishi bilan oʻlchanadi. Oybek xuddi ana shunday asl shoir edi.
Ilmiybaza.uz
She’riyatning ijtimoiy tomoni, albatta, uning bosh xususiyati emas. Lekin, u
eng soʻnggi va belgilovchi kuchga ega. She’r shoirning shaxsiy kechinmalarini
buzib chiqaolgandagina, ozodlik, haqiqat, baxt, oʻlim haqidagi umumbashariy oʻylar
darajasiga koʻtariladi. Faqat shundagina ijtimoiylik estetik qarashlar bilan
kesishadi. Haqiqiy san’atning, haqiqiy she’riyatning oxir-avvali ham shundadir.
Buni Oybek oʻz ijodi bilan isbot etdi.7
2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk , vatan va yorga boʻlgan
muhabbatning ifodasi
Oybekning hayoti she’rlarida mujassam: “Yotma, oʻgʻlon, uygʻon, koʻz och,
uxlama”; “Abadiy yashamoq, kulmoq istayman”; “Kurashadi ikki toʻlqin, qarab
turaymi?”; “Assalom, Navoiy!”; “Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim”; “Toʻyib
yozajakman bir kun sogʻaysam”; “Koʻnglimda haqiqat bir oz soʻnmadi…”; “Koinot
ertaga bitmaydi…” Ushbu satrlarida uning tarjimai holi singib ketgan.
7 https://azkurs.org › reja-oybek...
Ilmiybaza.uz
Oybek tunni sevadi. Ismi butun ijodiga yarashigʻligʻ shoir xuddi oyday toʻlib,
tun ustida turib uni sergak kuzatadi. Tun haqidagi she’rlarining ajib fazilati: shoir
tunni sukut va uyqu bilan emas, bedorlik va harakat bilan bogʻlaydi. Shoir bedor va
harakatli tunda quyosh yuzini koʻradi. Shoir bizga tirik tabiat bilan suhbat qurishga,
uni sevishga, uni anglashga oʻrgatadi. Yuksak chinorlar uchi quyosh sochlari bilan
sekin oʻynash ham, yaproqlar betida mudragan oy nurlari ham, uchgan yaproq
sasidagi bahorning yodi ham yuragimizdan oʻtarkan, beiz ketmaydi. Oybek
she’rlaridagi tabiat, kecha, kunduz, maysa xuddi inson yangligʻ nafas oladi,
nafasimizga nafas qoʻshadi, dilimizga yulduz boʻlib kiradi.
Jukovskiy she’riyatni bekorga tasviriy san’at bilan muqoyasa qilmagan edi.
Oybek she’rlari tasviriy san’atning tengsiz namunalariga yaqin, ulardagi rangin
tashbehlar goʻzal suratlar chizadi:
Togʻlarda ilindi quyosh etagi,
Ogʻochlar uzoqda bir toʻplam koʻlka.
Dengizda porlagan gʻurub chechagi —
Suvlarning qoʻynida qizil mash’ala.
Kitobxon Oybek she’rlarini oʻqir ekanman, uning satrlarida jahonning zabardast
shoirlari she’rlari bilan uygʻunlik, ohangdoshlikni koʻrib hayratga tushadi.
Oltin quyosh nuridan,
Yaproqlar sururidan
Toʻqilgan xotiralar
Ketmas mangu men bilan…
Ilmiybaza.uz
Bu satrlar inson yodiga buyuk ispan shoiri Federiko Garsia Lorkaning ushbu
satrlarini tushiradi:
Teraklar ham oʻtar ketar,
Ammo izi koʻldek zilol.
Teraklar ham oʻtar ketar,
Bizga esa qolar shamol…
Bu yerda tuygʻuning yaqinligini nazarda tutyapman. Garchi fikrlar goʻyo bir-
biridan juda uzoqda boʻlib koʻrinsada, ularda yashiringan ogʻriq-tuygʻu hamohang.
Yoki “Kech kuzda” she’ri:
Havo bulut… shamollar yana yigʻlaydi sekin,
Boʻsh dalalar koʻksida alam mudrab yotadi.
Eshagiga yuk ortib, bir bola oldin-ketin
Ufqlar-da oʻpishgan yoʻlda ketib boradi.
Bu she’r asrimiz boshida fransuz she’riyatining yangi oqimiga asos solgan
ulugʻ shoir Giyom Apollinerning “Kuz” she’ri bilan ohangdosh:
Tuman oralab borar, balchiqqa botib borar
Oyogʻi qiyshiq dehqon hoʻkizini yetaklab.
Qishloqlar xarobasi tumanlarga koʻmilgan.
Dehqon gʻamgin qoʻshiqni sekingina mingʻirlar—
Ilmiybaza.uz
Sodiq sevgi haqida gʻamgin qoʻshiqni kuylar,
Kuylar hijron, ma’yus qalb va xiyonat haqida…
Oybek she’riyatidagi ulugʻ fazilat: soddalik, dunyo-dunyo his, hayajon, fikr
oddiy soʻzlarga singdirilganki, oʻqib yoqa ushlaysan. “Qoraxat” she’ridan:
Bexosdan uzilgan shoda dur kabi
Toʻkildi umidning rangli barglari.
Osildi bir onda qoʻllar madorsiz,
Yer qochdi, qoraydi quyosh zarlari.
Adib bir suhbatida aytgan edi: “Muhim va murakkab masalalar haqida
soddagina qilib soʻz aytish mumkin ekan. Qalbni zabt etgan his-tuygʻularni,chuqur
lirizmni ifoda etmoq uchun dabdabali shakl shart emas ekan… Kundalik hayot
predmetlari, odatiy nutq poetik olamning butun dabdabasini va jozibasini yoʻqqa
chiqarib qoʻyadiganday koʻrinardi… amalda esa chinakam jozibadorlik ana shu
soddalikda”. Oybek yuragining, she’riyatining qudrati xususan quyidagi eng sodda
satrlarda (ularning ortida nimalar borligini oʻylasang, qoʻrqib ketasan) namoyon
boʻladi:
Kechasi osmonga sekin boqaman,
Kiprigim ustida cheksizlik oʻynar.
Oybekning ijodiy sabogʻi xususan yosh avlod asarlarida mukammal
koʻrinishlar berayotganiniaytib oʻtish burchim.
Oybek saboqlari har kun, har lahzada davom etmoqda. U bizni bedorlikka,
harakatga, izlanishlarga chaqirib shunday yozadi: “Ilk kitob har kim uchun ham
Ilmiybaza.uz
quvonarli hodisadir. Shunday boʻlsayam men endi butunlay boshqacha yozish
kerakligini tushunardim…”8
Oybekning yuragi giyohday sodda, togʻday zalvorli his-tuygʻularga — she’rga
toʻla edi. Ammo uning jismoniy qudrati koʻproq qora kuchlar, xastalik bilan olishdi.
Oybekning ushbu satrlarida farzandi oʻlib, koʻkragi sutga toʻlgan, ogʻriqdan-
hasratdan yuragi zardobga chulgʻangan yosh onaning iztirobiga uyqash dardni
tuyaman, koʻzimga yosh keladi:
Xastaman… Fikrga, tuygʻuga toʻlib—
Oy menga hamqadam — sokin yuraman.
Sogʻaysam bir kuni yozaman toʻyib,
Hislarga qalbimni qoʻshib yozaman.
Kechalar yurarman telbaday horib,
Boshimda oy borur, menga hamqadam.
Xayollar uchadi mash’alday yonib,
Toʻyib yozajakman bir kun sogʻaysam.
“Ijod dardini tugʻruq dardi bilan qiyos etadilar, ijod dardi — qalbning qa’rida
uygʻonib, butun vujudni larzaga solgan ogʻriq…” Bu ogʻriq “eng shirin lazzat, ona
allasi kabi yupantiruvchi, quyosh kabi hayot va quvonch bagʻishlovchi bir kuch”.
Mana shu kuch, mana shu ogʻriq xasta Oybekda toʻlgʻin edi. Bu kuchni, bu ogʻriqni
idora qilish uchun katta ma’naviy qudrat zarur edi. Tildan qolgan, qoʻllaridan kuch
ketgan shoir bu qudratni xalqidan, muhabbatdan oldi. Muhabbatdan yaralgan bu
8 https://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/xurshid-davron-ochmagan-ovoz.html
Ilmiybaza.uz
qudratli ilhom har qanday oʻjar fikrni, ruhning eng ingichka, eng tutqich bermas —
“oltin quyosh nuridan, yaproqlar sururidan” tugʻilgan jilvalarini, “ariq yoqalarida
yashil koʻzli boychechakday moʻralagan”, “uyqusi yoʻq barglarning chuchuk lapari
yoqqan” hislarni soʻz orqali yolqinlantirar, qatrada daryolarni mavjlantirar,
uchqunda quyoshlarni aylantirar, ishqdan hayot yasar, oddiy hayotdan esa ulugʻ,
tiyran afsonalar toʻqir edi.
21 yoshida ilk she’riy toʻplami nashr etilga, 32 yoshida “Qutlugʻ qon”ni, 37
yoshida “Alisher Navoiy”ni yozgan oʻzbek prozasining ilk yoʻlchilaridan boʻlgan
Oybek yoʻli tekis kechmadi. Uning umr yoʻli shon-shuhrat gullari oralab emas,
toshlar ustidan, jarlar yoqasidan oʻtdi. Uning yoʻli (garchi yuqorida aytgan edik)
she’rida qoldi! Mana she’rning ulugʻligi, mana she’rning jasorati! She’r — yurak
hayotining larzalari ekanligiga bundan keyin ishonmasdan boʻladimi. Oybekning
ushbu dahshatli satrlari shu ogʻir yoʻlni oʻtishda namoyon boʻlgan buyuk jasorat
soʻzlari emasmi:
Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim,
Yigʻlab qalblaridan toʻkdilar koʻz yosh.
Qogʻozlar-ku yondi — yonmadi she’rim,
Qalb soʻzi — oltin soʻz, unda zoʻr bardosh.
Gulxanga otdilar dasta kitobim,
Qalbim poralari kuydi naq kabob.
Kuydi, kul boʻlmadi, chiqmadi jonim,
Oʻchmadi ovozim, soʻnmadi qonim.
Ilmiybaza.uz
Bu soʻzlar insoning jaholat ustidan qozongan gʻalabasining, oʻziga boʻlgan
ishonchning, koʻngil haqiqatining daragi emasmi:
Tosh ekan boshim,
Hech yorilmadi —
Yogʻildi ming tosh,
Qalam hamdardim,
Bir sirqimadi
Koʻzdan qatra yosh.
Gar qoldim nonsiz
Va bosh panohsix —
Darz ketmadi qalb:
Koʻnglimda haqiqat
Bir on soʻnmadi,
Goʻyo zoʻr quyosh.
Oybek haqida soʻz yuritganda uni romanist sifatida koʻrsatishni koʻproq
sevaveramiz. Lekin, Oybek, birinchi navbatda, buyuk shoir edi. Oybek she’riyatini
yuzaki talqin qiluvchilar ham uchraydi. Koʻpchilik Oybekning boʻsh she’rlari juda
koʻp-ku deydi. Ha, koʻp. Lekin, buning juda jiddiy sabablari bor. Aslida uning
oʻzbek she’riyati daftariga har birini oltin harflar bilan yozib qoldirsa boʻladigan
she’rlari sanoqli boʻlgandayam, bu uning buyukligidan dalolat berib turadi.
Ilmiybaza.uz
Adabiyot tarixida shunday ijodkorlar borki, ular yolgʻiz bir she’ri bilan, yolgʻiz uch-
toʻrt satri bilan abadiy barhayotlar safiga qoʻshilganlar. Yuqorida ta’kidlangan
notoʻgʻri tasavvur paydo boʻlishda Oybekdan koʻra boshqalar aybdor: biz aybdor!
Biz Oybekni yaxshi bilmaymiz. Lekin, shu narsa aniqki, Gʻarbdan oʻrganyapti deb
nomi ta’naga uchragan yoshlar Oybekdan oʻrganyaptilar.
U bizga bu hayotni, bu dunyoni sevishni, uning pokligi, tinchligi uchun
kurashish zarurligini anglatdi. Biz undan tarixga, ona xalqimizga boʻlgan
muhabbatni oʻrgandik. Vatanni sevishni oʻrgandik:
Vatanni sev, tuprogʻini oʻp,
Har qarichi muqaddas bizga.
Choʻlidagi hatto quruq choʻp
Jondan yaqin yuragimizga.
Biz
undan
qoʻlimizni,
dilimizni
pok
tutishni
oʻrgandik
va
oʻrganamiz…“Yozuvchi umri yil bilan oʻlchanmaydi — ijodiy faoliyatning
samarasi bilan oʻlchanadi. Oybek 400 yilga teng keladigan 40 yillik faoliyatining bir
lahzasini ham samarasiz oʻtkazgani yoʻq. Oybek bu jihatdan ham hozirgi va kelajak
adabiy avlod qarshisida ustod boʻlib gavdalanadi”. Abdulla Qahhorning haqqoniyat
toʻla bu soʻzlarida Oybek hayoti va ijodining samarasi toʻla namoyondir. Oybek
hamisha biz va kelgusi avlod uchun ustod boʻlib qolaveradi, bugungi va kelgusi
avlodlar uni qayta-qayta, hatto biz borib yetmagan qirralarini kashf etaveradilar.
Ilmiybaza.uz
3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar
tahlili
Oybekning nasriy merosi 5 roman („Qutlugʻ qon“, „Navoiy“, „Oltin vodiydan
shabadalar“, „Quyosh qoraymas“ va „Ulugʻ yoʻl“), 4 qissa („Shonli yoʻl“, „Nur
qidirib“, „Bolalik xotiralarim“ va „Bola Alisher“) hamda bir qancha hikoya va
ocherklardan iborat.
Oybekning roman janridagi dastlabki tajribasi — „Qutlugʻ qon“ asari
yozuvchi hayotining eng tahlikali kezlarida, 1938-yilda, qisqa muddatda yozilgan
va 1940-yilda nashr etilgan. Yozuvchining bolalik xotiralari bilan toʻyingan bu
asarda oʻzbek xalqining Birinchi jahon urushi arafasidagi mashaqqatli hayoti
qalamga olingan. Bu davrda, bir tomondan, mustamlakachilik siyosati, ikkinchi
tomondan, oʻlkaga kirib kela boshlagan kapitalistik munosabatlar tufayli
mehnatkashlar ommasi gʻoyat qashshoqlashgan edi. Shunday vaqtda sabr kosasi
toʻlgan xalqning norozilik namoyishi bilan chiqishi yoki qoʻzgʻolon koʻtarishi tabiiy
edi. Chor hokimiyatining Oʻrta Osiyo aholisini mardikorlikka olish toʻgʻrisidagi
Ilmiybaza.uz
farmoni 1916-yil qoʻzgʻolonining gurullab yonishi uchun bir turtki boʻldi. Oybek
romanda Yoʻlchi boshlik, mehnatkashlar, Mirzakarimboy boshliq boylarning oʻzaro
munosabatlarini tasvirlash orqali mazkur qoʻzgʻolonning kelib chiqish sabablarini
badiiy tahlil etdi. Jamiyatning shu davrdagi qutblashgan holatini taʼkidlab koʻrsatish
maqsadida va sovet mafkurasining talabi bilan boylar obrazini, ayniqsa,
Mirzakarimboy obrazini yaratishda qora boʻyoqlardan koʻproq foydalandi. 1937-yil
tegirmonidan arang omon qolgan adibning romanni busiz nashr etishi amri mahol
edi.
Oybek bu asari bilan Abdulla Qodiriy, Choʻlpon va Sadriddin Ayniy boshlab
bergan tarixiy romannavislik anʼanasini rivojlantirib, uni mehnatkash xalq
harakterini oʻzida mujassamlantirgan Yoʻlchi, Gulnor kabi qahramonlarning yorqin
obrazlari bilan boyitdi. „Qutlugʻ qon“ oʻzbek adabiyotidagi badiiy jihatdan eng
yuksak romanlardan biridir.
Oybek shoir, nosir, adabiyotshunos olim sifatida ham Navoiy hayotiga koʻp
bor murojaat etgan. Uning 1942-yil Ikkinchi jahon urushining qizgʻin bir paytida
„Navoiy“ romanini yozib tugatgani tasodifiy emas. Nafaqat ulugʻ shoir, balki 15-
asrdagi Xuroson hayotini ham puxta oʻrgangan adib bu asarda Navoiyning shoir va
inson sifatidagi gumanizmi — insonparvarlik mohiyatini katta mahorat bilan
gavdalantirib bergan. Oybek Navoiy obrazini XXV asr Xurosonida roʻy bergan
muhim tarixiy voqealar fonida gavdalantirar ekan, shu davrda Temuriylar
davlatini harakatga keltirgan, keyinchalik esa uni tanazzulga olib kelgan kuchlar va
ularning oʻzaro kurashini xaqqoniy aks ettirgan. Oybek mazkur asari bilan oʻzbek
adabiyotida tarixiy-biografik roman janrini boshlab, uning asosiy tamoyillarini
belgilab berdi. „Navoiy“ romani keyinchalik oʻzbek adabiyotida „Ulugʻbek
xazinasi“, „Koʻhna
dunyo“ (Odil
Yoqubov), „Yulduzli
tunlar“, „Avlodlar
dovoni“ (Pirimqul Qodirov) singari tarixiy-biografik romanlarning maydonga
kelishiga zamin hozirladi.
Oybekning nasriy asarlari orasida oʻzbek xalqining Ikkinchi jahon urushidagi
jasorati tasviriga bagʻishlangan „Quyosh qoraymas“ (1943-1959) romani alohida
Ilmiybaza.uz
eʼtiborga loyiq. Adib mazkur romanini garchand Gʻarbiy frontga qilgan safaridan
qaytiboq yoza boshlagan boʻlsada, urush toʻgʻrisidagi dahshatli haqiqatni aytish iloji
boʻlmagani uchun, uni 50-yillarda — xastalik paytida yozib tugatdi. Oybek
Bektemir va uning ikki jangovar doʻstining obrazini yaratish orqali Sovet
davlatining urushga tayyorgarliksiz kirgani va sarkardalarning qoʻpol xatolari
tufayli millionlab kishilar, shu jumladan, oʻzbek jangchilarining „toʻp yemi“
boʻlayotgani haqidagi haqiqatni badiiy mujassamlantirib berdi.
Adib „Oltin vodiydan shabadalar“ (1949) romanida urushdan keyingi davr
qahramoni obrazini, „Qutlugʻ qon“ romanining davomi sifatida yozilgan „Ulugʻ
yoʻl“ (1967) asarida esa Yulchi va Gulnorlarning 20-yillardagi izdoshlari obrazini
yaratishga intildi.
Oybek qalamiga mansub roman va qissalar qaysi davr hayotidan olingan
boʻlmasin, adib shu davr hayotini mukammal oʻrgangan, ayniqsa, tarixiy davr va
tarixiy shaxs hayoti bilan birlamchi manbalar asosida yaqindan tanishgan yozuvchi
sifatida namoyon boʻladi. Oybekning nasriy asarlariga xos muhim xususiyatlardan
yana biri shundaki, u asar qahramoni yoki tarixiy shaxsni Vatan va xalq manfaatlari
yoʻlida kurashuvchi, mehnatkash xalq orzu-armonlarining roʻyobga chiqishi yoʻlida
zahmat chekuvchi siymo sifatida tasvirlaydi.
Oybek ozgina boʻlsada, oʻz kuchini dramaturgiyada ham sinab koʻrdi. U urush
yillarida Chingizxon istilosiga qarshi koʻtarilgan xalq harakatlaridan biriga murojaat
etib vatandoshlarida fashizmga qarshi kurash maylini ragʻbatlantiruvchi „Mahmud
Torobiy“ operasi librettosini yozdi (1944) va shu mavzu boʻyicha drama teatrlari
uchun „Gʻalvirchi“, rus adibi va adabiyotshunosi A. Deych bilan hamkorlikda
esa rus tilida „Xalq qalqoni“ pyesalari ustida ishladi. Oybek bu asarlarida ham
tarixiy jarayon qonuniyatlarini yaxshi bilgan, tarixga xalq manfaatlari nuqtai
nazaridan yondashuvchi yirik olim sifatida namoyon boʻldi.
Oybek adabiy faoliyatining muhim qismini adabiyotshunoslikka oid tadqiqot
va maqolalar tashkil etadi. Oʻzbek xalqi tarixi va oʻzbek mumtoz adabiyotining
