OYBEK LIRIKASI (Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik, Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

52,0 KB


Ilmiybaza.uz “OYBEK LIRIKASI” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiybaza.uz “OYBEK LIRIKASI” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: KIRISH 1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik 2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk ,vatan va yorga boʻlgan muhabbatning ifodasi 3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: KIRISH 1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik 2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk ,vatan va yorga boʻlgan muhabbatning ifodasi 3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Ilmiybaza.uz KIRISH Adabiyot — xalq mulki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham boʻladi. Adabiyotning oʻlmasligini ta’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning gʻoyat buyuk tarbiyaviv-ma’rifiy ahamivati boʻlsa, ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq berish xususivatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday sharoitda ham busiz yasholmaydi. U doimo tarbiyaga, doimo ma’rifatga va badiiy zavq olishga muhtoj. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov oʻzining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” deb nomlangan asarida: “Shu maqsadda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab yurtimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli ishlarning amaliy natijasi oʻlaroq, adabiyot va san’at, madaniyat, matbuot sohasi mafkuraviy tazyiqdan butunlay xalos boʻlganini qayd etish joiz. Har qanday ijod namunasi, badiiy asar sinfiy boʻlishi va qandaydir gʻoyaga, kommunistik mafkura manfaatlariga xizmat qilishi kerak, degan qarashlar bugun oʻtmishga aylandi. Erkin ijod uchun, milliy qadriyatlarimiz va boy ma’naviyatimizni, xalqimiz tarixini, uning bugungi sermazmun hayotini toʻlaqonli va haqqoniy aks ettirish uchun zarur sharoitlar yaratildi”1, — deb ta’kidlagan edi. Adabiyot shakllana boshlashi bilan ma’naviyat tushunchasiga ham alohida e’tobor qaratildi. “ Ma’naviyat – bu , avvalo, insonlar oʻrtasida oʻzaro ishonch, hurmat, e’tibor, xalq va davlat kelajagini birgalikda qurish yoʻlidagi ezgu intilishlar , ibratli fazilatlardir. Bir soʻz bilan aytganda , ma’naviyat – jamiyatdagi barcha siyosiy-ijtimoiy munosabatlarning mazmuni va sifatini belgilaydigan poydevordir. Bu poydevorni qurishda biz , avvalo, milliy adabiyotimizga suyanamiz, tayanamiz”2 Xayriyatki, adabiyotimizda davr sinovlaridan uvaffaqiyat bilan о’tgan, ekanki hozirgi kunlarda ham kitobxonlar tomonidan sevib о 'qilib kelinayotgan ajoyib asarlar koʻp. Sodda qilib aytganda, XX asrda yaratilgan oʻzbek adabiyoti namunalarining nuqsonidan yutugʻi , yomonidan vaxshisi koʻp. 1 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch , - T, 2008. – B. 76 2 Shavkat Mirziyoyev. Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy gʻoyamizning poydevoridir. – Toshkent : Tasvir, 2021. - B.13 Ilmiybaza.uz KIRISH Adabiyot — xalq mulki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham boʻladi. Adabiyotning oʻlmasligini ta’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning gʻoyat buyuk tarbiyaviv-ma’rifiy ahamivati boʻlsa, ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq berish xususivatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday sharoitda ham busiz yasholmaydi. U doimo tarbiyaga, doimo ma’rifatga va badiiy zavq olishga muhtoj. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov oʻzining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” deb nomlangan asarida: “Shu maqsadda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab yurtimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli ishlarning amaliy natijasi oʻlaroq, adabiyot va san’at, madaniyat, matbuot sohasi mafkuraviy tazyiqdan butunlay xalos boʻlganini qayd etish joiz. Har qanday ijod namunasi, badiiy asar sinfiy boʻlishi va qandaydir gʻoyaga, kommunistik mafkura manfaatlariga xizmat qilishi kerak, degan qarashlar bugun oʻtmishga aylandi. Erkin ijod uchun, milliy qadriyatlarimiz va boy ma’naviyatimizni, xalqimiz tarixini, uning bugungi sermazmun hayotini toʻlaqonli va haqqoniy aks ettirish uchun zarur sharoitlar yaratildi”1, — deb ta’kidlagan edi. Adabiyot shakllana boshlashi bilan ma’naviyat tushunchasiga ham alohida e’tobor qaratildi. “ Ma’naviyat – bu , avvalo, insonlar oʻrtasida oʻzaro ishonch, hurmat, e’tibor, xalq va davlat kelajagini birgalikda qurish yoʻlidagi ezgu intilishlar , ibratli fazilatlardir. Bir soʻz bilan aytganda , ma’naviyat – jamiyatdagi barcha siyosiy-ijtimoiy munosabatlarning mazmuni va sifatini belgilaydigan poydevordir. Bu poydevorni qurishda biz , avvalo, milliy adabiyotimizga suyanamiz, tayanamiz”2 Xayriyatki, adabiyotimizda davr sinovlaridan uvaffaqiyat bilan о’tgan, ekanki hozirgi kunlarda ham kitobxonlar tomonidan sevib о 'qilib kelinayotgan ajoyib asarlar koʻp. Sodda qilib aytganda, XX asrda yaratilgan oʻzbek adabiyoti namunalarining nuqsonidan yutugʻi , yomonidan vaxshisi koʻp. 1 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch , - T, 2008. – B. 76 2 Shavkat Mirziyoyev. Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy gʻoyamizning poydevoridir. – Toshkent : Tasvir, 2021. - B.13 Ilmiybaza.uz Atoqli munaqqid Ozod Sharafiddinov: “ XX asrda bizda jahonning har qanday yuksak talablariga javob bera oladigan yuksak adabiyot yaratildi deb baralla aytishimiz mumkin. Hikoyachilik. qissachilik, romannavislikda ham she’riyatda ham dramaturgiyada ham bunling isbotini koʻplab uchratish mumkin”. — deb yozgan edi. XX asr adabivotiga berilgan bunday adolatli bahoni Umarali Normatovning quyidagi soʻzlari ham tasdiqlaydi: “Hech qaysi soha XX asrda adabiyotchalik millat taqdiri, ijtimoiy adolat, inson erki, sha’nini, himoyasi yoʻlida izchil, muntazam kurash olib borgan emas. “Oʻtkan kunlar” romani, Choʻlpon she’riyati, Fitrat dram alaridan tortib, Oybekning “Navoiy” romaniyu Toʻgʻay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asari. Shavkat Rahmonning mardona eng vetuk badiiyat namunalarini koʻz oldingizga keltiring — el-yurt qaygʻusi, millat erki, ozodligi, mustaqilligi gʻoyalarini bu qadar yonib aks ettirilgan boshqa biror sohani topolmaysiz! Mustaqillik gʻoyasini mafkurasini birinchi galda XX asr buyuk soʻz ustalari tayvorladi degan qarashga toʻla qoʻshilaman. XX asr adabiyotining millat badiiy zavqi, goʻzallik tuygʻusini shakllantirishdagi xizmatlari esa beqiyosdir.3 30-yillarga kelib oʻzbek she’riyatida shakl va mazmun sohasida bir qancha yangiliklar vujudga keldi. Koʻplab chuqur mazmunli goʻzal poetik asarlar yaratildi. She’riyat yangi mavzu va yangi obrazlar bilan boyidi. she’riyatning bunday xususiyatlari, Choʻlpon, Hamid Olimjon, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Uygʻun, Shayxzoda, Mirtemir singari taniqli shoirlar ijodidagina emas, balki 30-yillarda adabiyotga kirib kelgan Usmon Nosir, Amin Umariy, Hasan Poʻlat. Sulton Joʻra. Elbek, Temur Fattoh, Zulfiya kabi yosh iste’dodlarning asarlarida ham yaqqol koʻrindi.4 Mana shunday davrda adabiyotda Oybek paydo boʻldi. 30-40- yillarda oʻz she’rlari bilan Oybek adabiyotshunoslikka oʻzgacha ruh va mazmun bagʻishladi. Kur ishi mavzusining dolzarbligi: Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyishmasi raisi, noyob iste’dod sohibi, betakror shoir, Muso Toshmuhammad oʻgʻli Oybek 3 XX asr mening taqdirimda . – Jahon adabiyoti jurnali. 2009 – B.24 4 Sharafiddinov O. Uch choʻqqining biri. – T, 2001. - B.54 Ilmiybaza.uz Atoqli munaqqid Ozod Sharafiddinov: “ XX asrda bizda jahonning har qanday yuksak talablariga javob bera oladigan yuksak adabiyot yaratildi deb baralla aytishimiz mumkin. Hikoyachilik. qissachilik, romannavislikda ham she’riyatda ham dramaturgiyada ham bunling isbotini koʻplab uchratish mumkin”. — deb yozgan edi. XX asr adabivotiga berilgan bunday adolatli bahoni Umarali Normatovning quyidagi soʻzlari ham tasdiqlaydi: “Hech qaysi soha XX asrda adabiyotchalik millat taqdiri, ijtimoiy adolat, inson erki, sha’nini, himoyasi yoʻlida izchil, muntazam kurash olib borgan emas. “Oʻtkan kunlar” romani, Choʻlpon she’riyati, Fitrat dram alaridan tortib, Oybekning “Navoiy” romaniyu Toʻgʻay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asari. Shavkat Rahmonning mardona eng vetuk badiiyat namunalarini koʻz oldingizga keltiring — el-yurt qaygʻusi, millat erki, ozodligi, mustaqilligi gʻoyalarini bu qadar yonib aks ettirilgan boshqa biror sohani topolmaysiz! Mustaqillik gʻoyasini mafkurasini birinchi galda XX asr buyuk soʻz ustalari tayvorladi degan qarashga toʻla qoʻshilaman. XX asr adabiyotining millat badiiy zavqi, goʻzallik tuygʻusini shakllantirishdagi xizmatlari esa beqiyosdir.3 30-yillarga kelib oʻzbek she’riyatida shakl va mazmun sohasida bir qancha yangiliklar vujudga keldi. Koʻplab chuqur mazmunli goʻzal poetik asarlar yaratildi. She’riyat yangi mavzu va yangi obrazlar bilan boyidi. she’riyatning bunday xususiyatlari, Choʻlpon, Hamid Olimjon, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Uygʻun, Shayxzoda, Mirtemir singari taniqli shoirlar ijodidagina emas, balki 30-yillarda adabiyotga kirib kelgan Usmon Nosir, Amin Umariy, Hasan Poʻlat. Sulton Joʻra. Elbek, Temur Fattoh, Zulfiya kabi yosh iste’dodlarning asarlarida ham yaqqol koʻrindi.4 Mana shunday davrda adabiyotda Oybek paydo boʻldi. 30-40- yillarda oʻz she’rlari bilan Oybek adabiyotshunoslikka oʻzgacha ruh va mazmun bagʻishladi. Kur ishi mavzusining dolzarbligi: Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyishmasi raisi, noyob iste’dod sohibi, betakror shoir, Muso Toshmuhammad oʻgʻli Oybek 3 XX asr mening taqdirimda . – Jahon adabiyoti jurnali. 2009 – B.24 4 Sharafiddinov O. Uch choʻqqining biri. – T, 2001. - B.54 Ilmiybaza.uz xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan shoir, yozuvchi, olim edi. Oybek ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan, romanlari bundan tashqari eng sodda va ravon yozilgan she’rlari tashkil etadi. Uning ijodida davr va shaxs talqini nuqtayi nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “…biz hali yurtimizni uning oʻziga xos tarixi, madaniyati, ulugʻ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni toʻliq oʻrganganimiz yoʻq. Kurs ishining maqsadi. Oybek ijodi, lirikasining oʻzbek adabiyoti falsafiy, badiiy rivojidagi oʻrni va ahamiyatini oʻrganish, oʻziga xos xususiyatlarni aniqlashdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - shoir she’rlari va asarlarining tahlili orqali falsafiy intellektual lirikaning oʻziga xos tomonlarini oʻrganish; - Oybek asarlari va she’rlariyatining fikr va tuygʻu munosabati, hayot va inson muammosi talqinini ochib berish; - shoir lirikasidagi ijtimoiy-ruhiy hayotning badiiy-falsafiy talqinini ochib berish, shoirning turli davrlarda yaratilgan she’rlaridagi davr muammolarining lirik qahramonlari ruhiyatidagi ifodasi talqinini yoritish; - Oybek ijodida adabiy an’analarga munosabat, ijodkor dunyoqarashi va salohiyati bilan bogʻliq masalalar, ijoddagi badiiy mukammallikni ochib berish. Kurs ishining predmeti. Oybek she’rlaridagi falsafiy teranlik va badiiy mukammallik masalalarini oʻrganish tashkil etadi. Kurs ishining ob’yektini: Oybek she’rlari, dostonlari, va turli janrdagi asarlari tashkil etadi. Kurs ishining tadqioqt usullari: biografik, adabiyotlar bilan ishlash, qiyosiy-tarixiy, tahliliy metodlaridan foydalanildi. 1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik Ilmiybaza.uz xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan shoir, yozuvchi, olim edi. Oybek ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan, romanlari bundan tashqari eng sodda va ravon yozilgan she’rlari tashkil etadi. Uning ijodida davr va shaxs talqini nuqtayi nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “…biz hali yurtimizni uning oʻziga xos tarixi, madaniyati, ulugʻ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni toʻliq oʻrganganimiz yoʻq. Kurs ishining maqsadi. Oybek ijodi, lirikasining oʻzbek adabiyoti falsafiy, badiiy rivojidagi oʻrni va ahamiyatini oʻrganish, oʻziga xos xususiyatlarni aniqlashdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - shoir she’rlari va asarlarining tahlili orqali falsafiy intellektual lirikaning oʻziga xos tomonlarini oʻrganish; - Oybek asarlari va she’rlariyatining fikr va tuygʻu munosabati, hayot va inson muammosi talqinini ochib berish; - shoir lirikasidagi ijtimoiy-ruhiy hayotning badiiy-falsafiy talqinini ochib berish, shoirning turli davrlarda yaratilgan she’rlaridagi davr muammolarining lirik qahramonlari ruhiyatidagi ifodasi talqinini yoritish; - Oybek ijodida adabiy an’analarga munosabat, ijodkor dunyoqarashi va salohiyati bilan bogʻliq masalalar, ijoddagi badiiy mukammallikni ochib berish. Kurs ishining predmeti. Oybek she’rlaridagi falsafiy teranlik va badiiy mukammallik masalalarini oʻrganish tashkil etadi. Kurs ishining ob’yektini: Oybek she’rlari, dostonlari, va turli janrdagi asarlari tashkil etadi. Kurs ishining tadqioqt usullari: biografik, adabiyotlar bilan ishlash, qiyosiy-tarixiy, tahliliy metodlaridan foydalanildi. 1. Oybek hayoti va ijodi orasidagi bogʻliqlik va asarlarga koʻchgan badiiy mukammallik Ilmiybaza.uz Oybek adabiyotshunoslikka , xususan, she’riyatga hayotida roʻy berayotgan rang-barang voqealar va hissiyotlarni koʻchirdi. Oybek adabiy faoliyatini shoir sifatida boshlagan. „Cholgʻu tovushi“ degan birinchi sheʼri 1922-yil “ Armugʻon ” jurnalida bosilgan. Bu vaqtda u Choʻlpon, shuningdek, „yosh usmonlilar“ sheʼriyati taʼsirida boʻlib, ular ruhidagi sheʼrlaridan iborat “Tuygʻular” nva “Koʻngil naylari” toʻplamlarini eʼlon qilgan.5 Oybek dastlabki ijodida davrning oʻtkinchi mavzulariga bagʻishlangan sarbast sheʼrlar yaratgan, ularning aksariyati „Mashʼala“ toʻplamidan oʻrin olgan. Keyinchalik shoir lirik tuygʻu va kechinmalar tasviriga katta eʼtibor berib, „koʻngil lirikasi“ namunalarini yaratishga intildi. Uning bu boradagi izlanishlari, ayniqsa, „Yevgeniy Onegin“ sheʼriy romanini tarjima qilishi jarayonida orttirgan tajribasi tufayli va Aleksandr Pushkin asarlaridagi lirizm taʼsirida yaxshi samaralar berdi. Oybekning „Chimyon daftari“ turkumiga kirgan, oʻzbek tabiatining fusunkor tarovati va betakror ranglarini oʻziga simirgan sheʼrlari nafaqat shoir sheʼriy ijodining, balki umuman oʻzbek lirikasining shoh namunalaridan biri boʻldi. Shoir bu sheʼrlari bilan oʻzbek sheʼriyatiga oybekona nafis lirizmni olib kirdi, nozik tuygʻu va kechinmalarni tasvirlash madaniyatini yanada mukammallashtirdi, lirik sheʼriyat tilini nafosat yogʻdulari bilan jilolantirib yubordi.6 Asl shoir, Belinskiy ta’biri bilan aytganda, “mangu yashovchi va harakat qiluvchi hodisalar turkumiga mansubdir. Bunday hodisalar hatto oʻlimga duch kelgan nuqtada ham sira toʻxtamaydilar, balki jamiyat oldida rivojlanaveradilar”. Oybek shaxsiyati va faoliyati xuddi mana shu hodisalar turkumidandir. Oybek vafotidan keyin necha yillar oʻtmasin, uning ijodi, uning oʻlmas satrlari xalqimiz yuragida qon kabi gupillab yashab turibdi. Oybekka munosabatimizga, Oybek dunyosini anglashimizga, unga boʻlgan soʻnmas muhabbatimizga faqat bir fazilat sabab: “Oybekning bizga ta’sirida hamisha ijodiy — ruhimizni ozod va pok qiluvchi, ma’naviyatimizni tartibga 5 Karimov N . Oybek . – T: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti , 1985 6 Yoqubov H. Adibning mahorati . – T , 1966 Ilmiybaza.uz Oybek adabiyotshunoslikka , xususan, she’riyatga hayotida roʻy berayotgan rang-barang voqealar va hissiyotlarni koʻchirdi. Oybek adabiy faoliyatini shoir sifatida boshlagan. „Cholgʻu tovushi“ degan birinchi sheʼri 1922-yil “ Armugʻon ” jurnalida bosilgan. Bu vaqtda u Choʻlpon, shuningdek, „yosh usmonlilar“ sheʼriyati taʼsirida boʻlib, ular ruhidagi sheʼrlaridan iborat “Tuygʻular” nva “Koʻngil naylari” toʻplamlarini eʼlon qilgan.5 Oybek dastlabki ijodida davrning oʻtkinchi mavzulariga bagʻishlangan sarbast sheʼrlar yaratgan, ularning aksariyati „Mashʼala“ toʻplamidan oʻrin olgan. Keyinchalik shoir lirik tuygʻu va kechinmalar tasviriga katta eʼtibor berib, „koʻngil lirikasi“ namunalarini yaratishga intildi. Uning bu boradagi izlanishlari, ayniqsa, „Yevgeniy Onegin“ sheʼriy romanini tarjima qilishi jarayonida orttirgan tajribasi tufayli va Aleksandr Pushkin asarlaridagi lirizm taʼsirida yaxshi samaralar berdi. Oybekning „Chimyon daftari“ turkumiga kirgan, oʻzbek tabiatining fusunkor tarovati va betakror ranglarini oʻziga simirgan sheʼrlari nafaqat shoir sheʼriy ijodining, balki umuman oʻzbek lirikasining shoh namunalaridan biri boʻldi. Shoir bu sheʼrlari bilan oʻzbek sheʼriyatiga oybekona nafis lirizmni olib kirdi, nozik tuygʻu va kechinmalarni tasvirlash madaniyatini yanada mukammallashtirdi, lirik sheʼriyat tilini nafosat yogʻdulari bilan jilolantirib yubordi.6 Asl shoir, Belinskiy ta’biri bilan aytganda, “mangu yashovchi va harakat qiluvchi hodisalar turkumiga mansubdir. Bunday hodisalar hatto oʻlimga duch kelgan nuqtada ham sira toʻxtamaydilar, balki jamiyat oldida rivojlanaveradilar”. Oybek shaxsiyati va faoliyati xuddi mana shu hodisalar turkumidandir. Oybek vafotidan keyin necha yillar oʻtmasin, uning ijodi, uning oʻlmas satrlari xalqimiz yuragida qon kabi gupillab yashab turibdi. Oybekka munosabatimizga, Oybek dunyosini anglashimizga, unga boʻlgan soʻnmas muhabbatimizga faqat bir fazilat sabab: “Oybekning bizga ta’sirida hamisha ijodiy — ruhimizni ozod va pok qiluvchi, ma’naviyatimizni tartibga 5 Karimov N . Oybek . – T: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti , 1985 6 Yoqubov H. Adibning mahorati . – T , 1966 Ilmiybaza.uz soluvchi zoʻr qudrat bor. Oybek she’riyatida, Oybek shaxsiyatida, Oybek dahosining tabiatida hamisha haqiqiy san’atga xizmat qiluvchi mana shu buyuk ma’naviy qudratni koʻramiz. Oybek she’riyati sirli, moʻjizalarga boy, tasviri gʻoyat zalvor tugʻyonlar jo gʻalayondir, oy shu’lasiday yorugʻ hislar bekingan qoʻshiqdir. Shu bilan birga, otashin yurak kechinmalarining yodnomasidir. Men bu she’rlarni oʻqigan paytimda vujudimda shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezamankim, bu bunyoda yashashdan maqsadim — olayotgan huzurlarimning eng goʻzali va yoqimlisi boʻlib tuyuladi. Tasavvurimda keyingi yillar she’riyatida Oybekday shoir yoʻqdirkim, bir- ikki satrini (uqtiraman: satrini) soatlab oʻqib maroqlanish mumkin boʻlsa: “Qani, she’r, soʻyla abadiyatdan”; “Oʻtdi vahshiy goʻzal kunlar”; “Shu kecham umrimda oʻlmasin”; “Yulduz kabi jimirlaydi jon”; “Ariqda oqar notinch, qora sas”; “Choʻpon uyqusiga tomchilar tomdi”; “Bulutlarning alvoni — boʻronlarga bayroqdir!” Yana qanchadan qancha goʻzal, buyuk satrlar… She’riyat — yurakning poklanish vositasi. U insonni idrok etish va his etishga undaydi, oʻrgatadi, inson ma’naviy dunyosi chegaralarini tobora kengaytiradi, insondagi estetik qarashlarni tarbiyalaydi. Oybek she’riyati xuddi shunday asl she’riyatdir. Haqiqiy shoirning istagi va talablari hamisha xalqning istak va talablari bilan hamnafas. Shoir oʻz asarlarida bu istak va talablarni oʻzining yurak tuygʻulariga emakdosh qilib singdirmogʻi lozim. Haqiqiy shoir dunyoni oʻzgartirish jarayonining faol ishtirokchisidir. U butun umri davomida nohaqlikka, jaholatga, tengsizlikka qarshi kurashdi. “Asl shoir yolgʻiz kurashchi boʻlib tuyulsa-da, aslida u ommaviy kurash ishtirokchisidir” (Yanis Ritsos). Agar shoir faoliyatining qadr-qiymati boʻlsa, u shoirning inson qaygʻu-iztiroblarini toʻla anglashi, insoniyatni ogʻriqlar changalidan olib chiqa olishi va zulmat qoʻynida yonib turgan, tafakkur va muhabbat chirogʻini shamolu boʻronlar hamlasidan asrab, uning zuhurli yogʻdusini odamlarga yetkaza bilishi bilan oʻlchanadi. Oybek xuddi ana shunday asl shoir edi. Ilmiybaza.uz soluvchi zoʻr qudrat bor. Oybek she’riyatida, Oybek shaxsiyatida, Oybek dahosining tabiatida hamisha haqiqiy san’atga xizmat qiluvchi mana shu buyuk ma’naviy qudratni koʻramiz. Oybek she’riyati sirli, moʻjizalarga boy, tasviri gʻoyat zalvor tugʻyonlar jo gʻalayondir, oy shu’lasiday yorugʻ hislar bekingan qoʻshiqdir. Shu bilan birga, otashin yurak kechinmalarining yodnomasidir. Men bu she’rlarni oʻqigan paytimda vujudimda shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezamankim, bu bunyoda yashashdan maqsadim — olayotgan huzurlarimning eng goʻzali va yoqimlisi boʻlib tuyuladi. Tasavvurimda keyingi yillar she’riyatida Oybekday shoir yoʻqdirkim, bir- ikki satrini (uqtiraman: satrini) soatlab oʻqib maroqlanish mumkin boʻlsa: “Qani, she’r, soʻyla abadiyatdan”; “Oʻtdi vahshiy goʻzal kunlar”; “Shu kecham umrimda oʻlmasin”; “Yulduz kabi jimirlaydi jon”; “Ariqda oqar notinch, qora sas”; “Choʻpon uyqusiga tomchilar tomdi”; “Bulutlarning alvoni — boʻronlarga bayroqdir!” Yana qanchadan qancha goʻzal, buyuk satrlar… She’riyat — yurakning poklanish vositasi. U insonni idrok etish va his etishga undaydi, oʻrgatadi, inson ma’naviy dunyosi chegaralarini tobora kengaytiradi, insondagi estetik qarashlarni tarbiyalaydi. Oybek she’riyati xuddi shunday asl she’riyatdir. Haqiqiy shoirning istagi va talablari hamisha xalqning istak va talablari bilan hamnafas. Shoir oʻz asarlarida bu istak va talablarni oʻzining yurak tuygʻulariga emakdosh qilib singdirmogʻi lozim. Haqiqiy shoir dunyoni oʻzgartirish jarayonining faol ishtirokchisidir. U butun umri davomida nohaqlikka, jaholatga, tengsizlikka qarshi kurashdi. “Asl shoir yolgʻiz kurashchi boʻlib tuyulsa-da, aslida u ommaviy kurash ishtirokchisidir” (Yanis Ritsos). Agar shoir faoliyatining qadr-qiymati boʻlsa, u shoirning inson qaygʻu-iztiroblarini toʻla anglashi, insoniyatni ogʻriqlar changalidan olib chiqa olishi va zulmat qoʻynida yonib turgan, tafakkur va muhabbat chirogʻini shamolu boʻronlar hamlasidan asrab, uning zuhurli yogʻdusini odamlarga yetkaza bilishi bilan oʻlchanadi. Oybek xuddi ana shunday asl shoir edi. Ilmiybaza.uz She’riyatning ijtimoiy tomoni, albatta, uning bosh xususiyati emas. Lekin, u eng soʻnggi va belgilovchi kuchga ega. She’r shoirning shaxsiy kechinmalarini buzib chiqaolgandagina, ozodlik, haqiqat, baxt, oʻlim haqidagi umumbashariy oʻylar darajasiga koʻtariladi. Faqat shundagina ijtimoiylik estetik qarashlar bilan kesishadi. Haqiqiy san’atning, haqiqiy she’riyatning oxir-avvali ham shundadir. Buni Oybek oʻz ijodi bilan isbot etdi.7 2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk , vatan va yorga boʻlgan muhabbatning ifodasi Oybekning hayoti she’rlarida mujassam: “Yotma, oʻgʻlon, uygʻon, koʻz och, uxlama”; “Abadiy yashamoq, kulmoq istayman”; “Kurashadi ikki toʻlqin, qarab turaymi?”; “Assalom, Navoiy!”; “Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim”; “Toʻyib yozajakman bir kun sogʻaysam”; “Koʻnglimda haqiqat bir oz soʻnmadi…”; “Koinot ertaga bitmaydi…” Ushbu satrlarida uning tarjimai holi singib ketgan. 7 https://azkurs.org › reja-oybek... Ilmiybaza.uz She’riyatning ijtimoiy tomoni, albatta, uning bosh xususiyati emas. Lekin, u eng soʻnggi va belgilovchi kuchga ega. She’r shoirning shaxsiy kechinmalarini buzib chiqaolgandagina, ozodlik, haqiqat, baxt, oʻlim haqidagi umumbashariy oʻylar darajasiga koʻtariladi. Faqat shundagina ijtimoiylik estetik qarashlar bilan kesishadi. Haqiqiy san’atning, haqiqiy she’riyatning oxir-avvali ham shundadir. Buni Oybek oʻz ijodi bilan isbot etdi.7 2. Shoir she’riyatida oʻzbekona xalqchillk , vatan va yorga boʻlgan muhabbatning ifodasi Oybekning hayoti she’rlarida mujassam: “Yotma, oʻgʻlon, uygʻon, koʻz och, uxlama”; “Abadiy yashamoq, kulmoq istayman”; “Kurashadi ikki toʻlqin, qarab turaymi?”; “Assalom, Navoiy!”; “Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim”; “Toʻyib yozajakman bir kun sogʻaysam”; “Koʻnglimda haqiqat bir oz soʻnmadi…”; “Koinot ertaga bitmaydi…” Ushbu satrlarida uning tarjimai holi singib ketgan. 7 https://azkurs.org › reja-oybek... Ilmiybaza.uz Oybek tunni sevadi. Ismi butun ijodiga yarashigʻligʻ shoir xuddi oyday toʻlib, tun ustida turib uni sergak kuzatadi. Tun haqidagi she’rlarining ajib fazilati: shoir tunni sukut va uyqu bilan emas, bedorlik va harakat bilan bogʻlaydi. Shoir bedor va harakatli tunda quyosh yuzini koʻradi. Shoir bizga tirik tabiat bilan suhbat qurishga, uni sevishga, uni anglashga oʻrgatadi. Yuksak chinorlar uchi quyosh sochlari bilan sekin oʻynash ham, yaproqlar betida mudragan oy nurlari ham, uchgan yaproq sasidagi bahorning yodi ham yuragimizdan oʻtarkan, beiz ketmaydi. Oybek she’rlaridagi tabiat, kecha, kunduz, maysa xuddi inson yangligʻ nafas oladi, nafasimizga nafas qoʻshadi, dilimizga yulduz boʻlib kiradi. Jukovskiy she’riyatni bekorga tasviriy san’at bilan muqoyasa qilmagan edi. Oybek she’rlari tasviriy san’atning tengsiz namunalariga yaqin, ulardagi rangin tashbehlar goʻzal suratlar chizadi: Togʻlarda ilindi quyosh etagi, Ogʻochlar uzoqda bir toʻplam koʻlka. Dengizda porlagan gʻurub chechagi — Suvlarning qoʻynida qizil mash’ala. Kitobxon Oybek she’rlarini oʻqir ekanman, uning satrlarida jahonning zabardast shoirlari she’rlari bilan uygʻunlik, ohangdoshlikni koʻrib hayratga tushadi. Oltin quyosh nuridan, Yaproqlar sururidan Toʻqilgan xotiralar Ketmas mangu men bilan… Ilmiybaza.uz Oybek tunni sevadi. Ismi butun ijodiga yarashigʻligʻ shoir xuddi oyday toʻlib, tun ustida turib uni sergak kuzatadi. Tun haqidagi she’rlarining ajib fazilati: shoir tunni sukut va uyqu bilan emas, bedorlik va harakat bilan bogʻlaydi. Shoir bedor va harakatli tunda quyosh yuzini koʻradi. Shoir bizga tirik tabiat bilan suhbat qurishga, uni sevishga, uni anglashga oʻrgatadi. Yuksak chinorlar uchi quyosh sochlari bilan sekin oʻynash ham, yaproqlar betida mudragan oy nurlari ham, uchgan yaproq sasidagi bahorning yodi ham yuragimizdan oʻtarkan, beiz ketmaydi. Oybek she’rlaridagi tabiat, kecha, kunduz, maysa xuddi inson yangligʻ nafas oladi, nafasimizga nafas qoʻshadi, dilimizga yulduz boʻlib kiradi. Jukovskiy she’riyatni bekorga tasviriy san’at bilan muqoyasa qilmagan edi. Oybek she’rlari tasviriy san’atning tengsiz namunalariga yaqin, ulardagi rangin tashbehlar goʻzal suratlar chizadi: Togʻlarda ilindi quyosh etagi, Ogʻochlar uzoqda bir toʻplam koʻlka. Dengizda porlagan gʻurub chechagi — Suvlarning qoʻynida qizil mash’ala. Kitobxon Oybek she’rlarini oʻqir ekanman, uning satrlarida jahonning zabardast shoirlari she’rlari bilan uygʻunlik, ohangdoshlikni koʻrib hayratga tushadi. Oltin quyosh nuridan, Yaproqlar sururidan Toʻqilgan xotiralar Ketmas mangu men bilan… Ilmiybaza.uz Bu satrlar inson yodiga buyuk ispan shoiri Federiko Garsia Lorkaning ushbu satrlarini tushiradi: Teraklar ham oʻtar ketar, Ammo izi koʻldek zilol. Teraklar ham oʻtar ketar, Bizga esa qolar shamol… Bu yerda tuygʻuning yaqinligini nazarda tutyapman. Garchi fikrlar goʻyo bir- biridan juda uzoqda boʻlib koʻrinsada, ularda yashiringan ogʻriq-tuygʻu hamohang. Yoki “Kech kuzda” she’ri: Havo bulut… shamollar yana yigʻlaydi sekin, Boʻsh dalalar koʻksida alam mudrab yotadi. Eshagiga yuk ortib, bir bola oldin-ketin Ufqlar-da oʻpishgan yoʻlda ketib boradi. Bu she’r asrimiz boshida fransuz she’riyatining yangi oqimiga asos solgan ulugʻ shoir Giyom Apollinerning “Kuz” she’ri bilan ohangdosh: Tuman oralab borar, balchiqqa botib borar Oyogʻi qiyshiq dehqon hoʻkizini yetaklab. Qishloqlar xarobasi tumanlarga koʻmilgan. Dehqon gʻamgin qoʻshiqni sekingina mingʻirlar— Ilmiybaza.uz Bu satrlar inson yodiga buyuk ispan shoiri Federiko Garsia Lorkaning ushbu satrlarini tushiradi: Teraklar ham oʻtar ketar, Ammo izi koʻldek zilol. Teraklar ham oʻtar ketar, Bizga esa qolar shamol… Bu yerda tuygʻuning yaqinligini nazarda tutyapman. Garchi fikrlar goʻyo bir- biridan juda uzoqda boʻlib koʻrinsada, ularda yashiringan ogʻriq-tuygʻu hamohang. Yoki “Kech kuzda” she’ri: Havo bulut… shamollar yana yigʻlaydi sekin, Boʻsh dalalar koʻksida alam mudrab yotadi. Eshagiga yuk ortib, bir bola oldin-ketin Ufqlar-da oʻpishgan yoʻlda ketib boradi. Bu she’r asrimiz boshida fransuz she’riyatining yangi oqimiga asos solgan ulugʻ shoir Giyom Apollinerning “Kuz” she’ri bilan ohangdosh: Tuman oralab borar, balchiqqa botib borar Oyogʻi qiyshiq dehqon hoʻkizini yetaklab. Qishloqlar xarobasi tumanlarga koʻmilgan. Dehqon gʻamgin qoʻshiqni sekingina mingʻirlar— Ilmiybaza.uz Sodiq sevgi haqida gʻamgin qoʻshiqni kuylar, Kuylar hijron, ma’yus qalb va xiyonat haqida… Oybek she’riyatidagi ulugʻ fazilat: soddalik, dunyo-dunyo his, hayajon, fikr oddiy soʻzlarga singdirilganki, oʻqib yoqa ushlaysan. “Qoraxat” she’ridan: Bexosdan uzilgan shoda dur kabi Toʻkildi umidning rangli barglari. Osildi bir onda qoʻllar madorsiz, Yer qochdi, qoraydi quyosh zarlari. Adib bir suhbatida aytgan edi: “Muhim va murakkab masalalar haqida soddagina qilib soʻz aytish mumkin ekan. Qalbni zabt etgan his-tuygʻularni,chuqur lirizmni ifoda etmoq uchun dabdabali shakl shart emas ekan… Kundalik hayot predmetlari, odatiy nutq poetik olamning butun dabdabasini va jozibasini yoʻqqa chiqarib qoʻyadiganday koʻrinardi… amalda esa chinakam jozibadorlik ana shu soddalikda”. Oybek yuragining, she’riyatining qudrati xususan quyidagi eng sodda satrlarda (ularning ortida nimalar borligini oʻylasang, qoʻrqib ketasan) namoyon boʻladi: Kechasi osmonga sekin boqaman, Kiprigim ustida cheksizlik oʻynar. Oybekning ijodiy sabogʻi xususan yosh avlod asarlarida mukammal koʻrinishlar berayotganiniaytib oʻtish burchim. Oybek saboqlari har kun, har lahzada davom etmoqda. U bizni bedorlikka, harakatga, izlanishlarga chaqirib shunday yozadi: “Ilk kitob har kim uchun ham Ilmiybaza.uz Sodiq sevgi haqida gʻamgin qoʻshiqni kuylar, Kuylar hijron, ma’yus qalb va xiyonat haqida… Oybek she’riyatidagi ulugʻ fazilat: soddalik, dunyo-dunyo his, hayajon, fikr oddiy soʻzlarga singdirilganki, oʻqib yoqa ushlaysan. “Qoraxat” she’ridan: Bexosdan uzilgan shoda dur kabi Toʻkildi umidning rangli barglari. Osildi bir onda qoʻllar madorsiz, Yer qochdi, qoraydi quyosh zarlari. Adib bir suhbatida aytgan edi: “Muhim va murakkab masalalar haqida soddagina qilib soʻz aytish mumkin ekan. Qalbni zabt etgan his-tuygʻularni,chuqur lirizmni ifoda etmoq uchun dabdabali shakl shart emas ekan… Kundalik hayot predmetlari, odatiy nutq poetik olamning butun dabdabasini va jozibasini yoʻqqa chiqarib qoʻyadiganday koʻrinardi… amalda esa chinakam jozibadorlik ana shu soddalikda”. Oybek yuragining, she’riyatining qudrati xususan quyidagi eng sodda satrlarda (ularning ortida nimalar borligini oʻylasang, qoʻrqib ketasan) namoyon boʻladi: Kechasi osmonga sekin boqaman, Kiprigim ustida cheksizlik oʻynar. Oybekning ijodiy sabogʻi xususan yosh avlod asarlarida mukammal koʻrinishlar berayotganiniaytib oʻtish burchim. Oybek saboqlari har kun, har lahzada davom etmoqda. U bizni bedorlikka, harakatga, izlanishlarga chaqirib shunday yozadi: “Ilk kitob har kim uchun ham Ilmiybaza.uz quvonarli hodisadir. Shunday boʻlsayam men endi butunlay boshqacha yozish kerakligini tushunardim…”8 Oybekning yuragi giyohday sodda, togʻday zalvorli his-tuygʻularga — she’rga toʻla edi. Ammo uning jismoniy qudrati koʻproq qora kuchlar, xastalik bilan olishdi. Oybekning ushbu satrlarida farzandi oʻlib, koʻkragi sutga toʻlgan, ogʻriqdan- hasratdan yuragi zardobga chulgʻangan yosh onaning iztirobiga uyqash dardni tuyaman, koʻzimga yosh keladi: Xastaman… Fikrga, tuygʻuga toʻlib— Oy menga hamqadam — sokin yuraman. Sogʻaysam bir kuni yozaman toʻyib, Hislarga qalbimni qoʻshib yozaman. Kechalar yurarman telbaday horib, Boshimda oy borur, menga hamqadam. Xayollar uchadi mash’alday yonib, Toʻyib yozajakman bir kun sogʻaysam. “Ijod dardini tugʻruq dardi bilan qiyos etadilar, ijod dardi — qalbning qa’rida uygʻonib, butun vujudni larzaga solgan ogʻriq…” Bu ogʻriq “eng shirin lazzat, ona allasi kabi yupantiruvchi, quyosh kabi hayot va quvonch bagʻishlovchi bir kuch”. Mana shu kuch, mana shu ogʻriq xasta Oybekda toʻlgʻin edi. Bu kuchni, bu ogʻriqni idora qilish uchun katta ma’naviy qudrat zarur edi. Tildan qolgan, qoʻllaridan kuch ketgan shoir bu qudratni xalqidan, muhabbatdan oldi. Muhabbatdan yaralgan bu 8 https://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/xurshid-davron-ochmagan-ovoz.html Ilmiybaza.uz quvonarli hodisadir. Shunday boʻlsayam men endi butunlay boshqacha yozish kerakligini tushunardim…”8 Oybekning yuragi giyohday sodda, togʻday zalvorli his-tuygʻularga — she’rga toʻla edi. Ammo uning jismoniy qudrati koʻproq qora kuchlar, xastalik bilan olishdi. Oybekning ushbu satrlarida farzandi oʻlib, koʻkragi sutga toʻlgan, ogʻriqdan- hasratdan yuragi zardobga chulgʻangan yosh onaning iztirobiga uyqash dardni tuyaman, koʻzimga yosh keladi: Xastaman… Fikrga, tuygʻuga toʻlib— Oy menga hamqadam — sokin yuraman. Sogʻaysam bir kuni yozaman toʻyib, Hislarga qalbimni qoʻshib yozaman. Kechalar yurarman telbaday horib, Boshimda oy borur, menga hamqadam. Xayollar uchadi mash’alday yonib, Toʻyib yozajakman bir kun sogʻaysam. “Ijod dardini tugʻruq dardi bilan qiyos etadilar, ijod dardi — qalbning qa’rida uygʻonib, butun vujudni larzaga solgan ogʻriq…” Bu ogʻriq “eng shirin lazzat, ona allasi kabi yupantiruvchi, quyosh kabi hayot va quvonch bagʻishlovchi bir kuch”. Mana shu kuch, mana shu ogʻriq xasta Oybekda toʻlgʻin edi. Bu kuchni, bu ogʻriqni idora qilish uchun katta ma’naviy qudrat zarur edi. Tildan qolgan, qoʻllaridan kuch ketgan shoir bu qudratni xalqidan, muhabbatdan oldi. Muhabbatdan yaralgan bu 8 https://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/xurshid-davron-ochmagan-ovoz.html Ilmiybaza.uz qudratli ilhom har qanday oʻjar fikrni, ruhning eng ingichka, eng tutqich bermas — “oltin quyosh nuridan, yaproqlar sururidan” tugʻilgan jilvalarini, “ariq yoqalarida yashil koʻzli boychechakday moʻralagan”, “uyqusi yoʻq barglarning chuchuk lapari yoqqan” hislarni soʻz orqali yolqinlantirar, qatrada daryolarni mavjlantirar, uchqunda quyoshlarni aylantirar, ishqdan hayot yasar, oddiy hayotdan esa ulugʻ, tiyran afsonalar toʻqir edi. 21 yoshida ilk she’riy toʻplami nashr etilga, 32 yoshida “Qutlugʻ qon”ni, 37 yoshida “Alisher Navoiy”ni yozgan oʻzbek prozasining ilk yoʻlchilaridan boʻlgan Oybek yoʻli tekis kechmadi. Uning umr yoʻli shon-shuhrat gullari oralab emas, toshlar ustidan, jarlar yoqasidan oʻtdi. Uning yoʻli (garchi yuqorida aytgan edik) she’rida qoldi! Mana she’rning ulugʻligi, mana she’rning jasorati! She’r — yurak hayotining larzalari ekanligiga bundan keyin ishonmasdan boʻladimi. Oybekning ushbu dahshatli satrlari shu ogʻir yoʻlni oʻtishda namoyon boʻlgan buyuk jasorat soʻzlari emasmi: Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim, Yigʻlab qalblaridan toʻkdilar koʻz yosh. Qogʻozlar-ku yondi — yonmadi she’rim, Qalb soʻzi — oltin soʻz, unda zoʻr bardosh. Gulxanga otdilar dasta kitobim, Qalbim poralari kuydi naq kabob. Kuydi, kul boʻlmadi, chiqmadi jonim, Oʻchmadi ovozim, soʻnmadi qonim. Ilmiybaza.uz qudratli ilhom har qanday oʻjar fikrni, ruhning eng ingichka, eng tutqich bermas — “oltin quyosh nuridan, yaproqlar sururidan” tugʻilgan jilvalarini, “ariq yoqalarida yashil koʻzli boychechakday moʻralagan”, “uyqusi yoʻq barglarning chuchuk lapari yoqqan” hislarni soʻz orqali yolqinlantirar, qatrada daryolarni mavjlantirar, uchqunda quyoshlarni aylantirar, ishqdan hayot yasar, oddiy hayotdan esa ulugʻ, tiyran afsonalar toʻqir edi. 21 yoshida ilk she’riy toʻplami nashr etilga, 32 yoshida “Qutlugʻ qon”ni, 37 yoshida “Alisher Navoiy”ni yozgan oʻzbek prozasining ilk yoʻlchilaridan boʻlgan Oybek yoʻli tekis kechmadi. Uning umr yoʻli shon-shuhrat gullari oralab emas, toshlar ustidan, jarlar yoqasidan oʻtdi. Uning yoʻli (garchi yuqorida aytgan edik) she’rida qoldi! Mana she’rning ulugʻligi, mana she’rning jasorati! She’r — yurak hayotining larzalari ekanligiga bundan keyin ishonmasdan boʻladimi. Oybekning ushbu dahshatli satrlari shu ogʻir yoʻlni oʻtishda namoyon boʻlgan buyuk jasorat soʻzlari emasmi: Gulxanga otdilar doʻstlar kitobim, Yigʻlab qalblaridan toʻkdilar koʻz yosh. Qogʻozlar-ku yondi — yonmadi she’rim, Qalb soʻzi — oltin soʻz, unda zoʻr bardosh. Gulxanga otdilar dasta kitobim, Qalbim poralari kuydi naq kabob. Kuydi, kul boʻlmadi, chiqmadi jonim, Oʻchmadi ovozim, soʻnmadi qonim. Ilmiybaza.uz Bu soʻzlar insoning jaholat ustidan qozongan gʻalabasining, oʻziga boʻlgan ishonchning, koʻngil haqiqatining daragi emasmi: Tosh ekan boshim, Hech yorilmadi — Yogʻildi ming tosh, Qalam hamdardim, Bir sirqimadi Koʻzdan qatra yosh. Gar qoldim nonsiz Va bosh panohsix — Darz ketmadi qalb: Koʻnglimda haqiqat Bir on soʻnmadi, Goʻyo zoʻr quyosh. Oybek haqida soʻz yuritganda uni romanist sifatida koʻrsatishni koʻproq sevaveramiz. Lekin, Oybek, birinchi navbatda, buyuk shoir edi. Oybek she’riyatini yuzaki talqin qiluvchilar ham uchraydi. Koʻpchilik Oybekning boʻsh she’rlari juda koʻp-ku deydi. Ha, koʻp. Lekin, buning juda jiddiy sabablari bor. Aslida uning oʻzbek she’riyati daftariga har birini oltin harflar bilan yozib qoldirsa boʻladigan she’rlari sanoqli boʻlgandayam, bu uning buyukligidan dalolat berib turadi. Ilmiybaza.uz Bu soʻzlar insoning jaholat ustidan qozongan gʻalabasining, oʻziga boʻlgan ishonchning, koʻngil haqiqatining daragi emasmi: Tosh ekan boshim, Hech yorilmadi — Yogʻildi ming tosh, Qalam hamdardim, Bir sirqimadi Koʻzdan qatra yosh. Gar qoldim nonsiz Va bosh panohsix — Darz ketmadi qalb: Koʻnglimda haqiqat Bir on soʻnmadi, Goʻyo zoʻr quyosh. Oybek haqida soʻz yuritganda uni romanist sifatida koʻrsatishni koʻproq sevaveramiz. Lekin, Oybek, birinchi navbatda, buyuk shoir edi. Oybek she’riyatini yuzaki talqin qiluvchilar ham uchraydi. Koʻpchilik Oybekning boʻsh she’rlari juda koʻp-ku deydi. Ha, koʻp. Lekin, buning juda jiddiy sabablari bor. Aslida uning oʻzbek she’riyati daftariga har birini oltin harflar bilan yozib qoldirsa boʻladigan she’rlari sanoqli boʻlgandayam, bu uning buyukligidan dalolat berib turadi. Ilmiybaza.uz Adabiyot tarixida shunday ijodkorlar borki, ular yolgʻiz bir she’ri bilan, yolgʻiz uch- toʻrt satri bilan abadiy barhayotlar safiga qoʻshilganlar. Yuqorida ta’kidlangan notoʻgʻri tasavvur paydo boʻlishda Oybekdan koʻra boshqalar aybdor: biz aybdor! Biz Oybekni yaxshi bilmaymiz. Lekin, shu narsa aniqki, Gʻarbdan oʻrganyapti deb nomi ta’naga uchragan yoshlar Oybekdan oʻrganyaptilar. U bizga bu hayotni, bu dunyoni sevishni, uning pokligi, tinchligi uchun kurashish zarurligini anglatdi. Biz undan tarixga, ona xalqimizga boʻlgan muhabbatni oʻrgandik. Vatanni sevishni oʻrgandik: Vatanni sev, tuprogʻini oʻp, Har qarichi muqaddas bizga. Choʻlidagi hatto quruq choʻp Jondan yaqin yuragimizga. Biz undan qoʻlimizni, dilimizni pok tutishni oʻrgandik va oʻrganamiz…“Yozuvchi umri yil bilan oʻlchanmaydi — ijodiy faoliyatning samarasi bilan oʻlchanadi. Oybek 400 yilga teng keladigan 40 yillik faoliyatining bir lahzasini ham samarasiz oʻtkazgani yoʻq. Oybek bu jihatdan ham hozirgi va kelajak adabiy avlod qarshisida ustod boʻlib gavdalanadi”. Abdulla Qahhorning haqqoniyat toʻla bu soʻzlarida Oybek hayoti va ijodining samarasi toʻla namoyondir. Oybek hamisha biz va kelgusi avlod uchun ustod boʻlib qolaveradi, bugungi va kelgusi avlodlar uni qayta-qayta, hatto biz borib yetmagan qirralarini kashf etaveradilar. Ilmiybaza.uz Adabiyot tarixida shunday ijodkorlar borki, ular yolgʻiz bir she’ri bilan, yolgʻiz uch- toʻrt satri bilan abadiy barhayotlar safiga qoʻshilganlar. Yuqorida ta’kidlangan notoʻgʻri tasavvur paydo boʻlishda Oybekdan koʻra boshqalar aybdor: biz aybdor! Biz Oybekni yaxshi bilmaymiz. Lekin, shu narsa aniqki, Gʻarbdan oʻrganyapti deb nomi ta’naga uchragan yoshlar Oybekdan oʻrganyaptilar. U bizga bu hayotni, bu dunyoni sevishni, uning pokligi, tinchligi uchun kurashish zarurligini anglatdi. Biz undan tarixga, ona xalqimizga boʻlgan muhabbatni oʻrgandik. Vatanni sevishni oʻrgandik: Vatanni sev, tuprogʻini oʻp, Har qarichi muqaddas bizga. Choʻlidagi hatto quruq choʻp Jondan yaqin yuragimizga. Biz undan qoʻlimizni, dilimizni pok tutishni oʻrgandik va oʻrganamiz…“Yozuvchi umri yil bilan oʻlchanmaydi — ijodiy faoliyatning samarasi bilan oʻlchanadi. Oybek 400 yilga teng keladigan 40 yillik faoliyatining bir lahzasini ham samarasiz oʻtkazgani yoʻq. Oybek bu jihatdan ham hozirgi va kelajak adabiy avlod qarshisida ustod boʻlib gavdalanadi”. Abdulla Qahhorning haqqoniyat toʻla bu soʻzlarida Oybek hayoti va ijodining samarasi toʻla namoyondir. Oybek hamisha biz va kelgusi avlod uchun ustod boʻlib qolaveradi, bugungi va kelgusi avlodlar uni qayta-qayta, hatto biz borib yetmagan qirralarini kashf etaveradilar. Ilmiybaza.uz 3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili Oybekning nasriy merosi 5 roman („Qutlugʻ qon“, „Navoiy“, „Oltin vodiydan shabadalar“, „Quyosh qoraymas“ va „Ulugʻ yoʻl“), 4 qissa („Shonli yoʻl“, „Nur qidirib“, „Bolalik xotiralarim“ va „Bola Alisher“) hamda bir qancha hikoya va ocherklardan iborat. Oybekning roman janridagi dastlabki tajribasi — „Qutlugʻ qon“ asari yozuvchi hayotining eng tahlikali kezlarida, 1938-yilda, qisqa muddatda yozilgan va 1940-yilda nashr etilgan. Yozuvchining bolalik xotiralari bilan toʻyingan bu asarda oʻzbek xalqining Birinchi jahon urushi arafasidagi mashaqqatli hayoti qalamga olingan. Bu davrda, bir tomondan, mustamlakachilik siyosati, ikkinchi tomondan, oʻlkaga kirib kela boshlagan kapitalistik munosabatlar tufayli mehnatkashlar ommasi gʻoyat qashshoqlashgan edi. Shunday vaqtda sabr kosasi toʻlgan xalqning norozilik namoyishi bilan chiqishi yoki qoʻzgʻolon koʻtarishi tabiiy edi. Chor hokimiyatining Oʻrta Osiyo aholisini mardikorlikka olish toʻgʻrisidagi Ilmiybaza.uz 3. Oybek asarlaridagi yangicha ruh va falsafiy -badiiy qirralar tahlili Oybekning nasriy merosi 5 roman („Qutlugʻ qon“, „Navoiy“, „Oltin vodiydan shabadalar“, „Quyosh qoraymas“ va „Ulugʻ yoʻl“), 4 qissa („Shonli yoʻl“, „Nur qidirib“, „Bolalik xotiralarim“ va „Bola Alisher“) hamda bir qancha hikoya va ocherklardan iborat. Oybekning roman janridagi dastlabki tajribasi — „Qutlugʻ qon“ asari yozuvchi hayotining eng tahlikali kezlarida, 1938-yilda, qisqa muddatda yozilgan va 1940-yilda nashr etilgan. Yozuvchining bolalik xotiralari bilan toʻyingan bu asarda oʻzbek xalqining Birinchi jahon urushi arafasidagi mashaqqatli hayoti qalamga olingan. Bu davrda, bir tomondan, mustamlakachilik siyosati, ikkinchi tomondan, oʻlkaga kirib kela boshlagan kapitalistik munosabatlar tufayli mehnatkashlar ommasi gʻoyat qashshoqlashgan edi. Shunday vaqtda sabr kosasi toʻlgan xalqning norozilik namoyishi bilan chiqishi yoki qoʻzgʻolon koʻtarishi tabiiy edi. Chor hokimiyatining Oʻrta Osiyo aholisini mardikorlikka olish toʻgʻrisidagi Ilmiybaza.uz farmoni 1916-yil qoʻzgʻolonining gurullab yonishi uchun bir turtki boʻldi. Oybek romanda Yoʻlchi boshlik, mehnatkashlar, Mirzakarimboy boshliq boylarning oʻzaro munosabatlarini tasvirlash orqali mazkur qoʻzgʻolonning kelib chiqish sabablarini badiiy tahlil etdi. Jamiyatning shu davrdagi qutblashgan holatini taʼkidlab koʻrsatish maqsadida va sovet mafkurasining talabi bilan boylar obrazini, ayniqsa, Mirzakarimboy obrazini yaratishda qora boʻyoqlardan koʻproq foydalandi. 1937-yil tegirmonidan arang omon qolgan adibning romanni busiz nashr etishi amri mahol edi. Oybek bu asari bilan Abdulla Qodiriy, Choʻlpon va Sadriddin Ayniy boshlab bergan tarixiy romannavislik anʼanasini rivojlantirib, uni mehnatkash xalq harakterini oʻzida mujassamlantirgan Yoʻlchi, Gulnor kabi qahramonlarning yorqin obrazlari bilan boyitdi. „Qutlugʻ qon“ oʻzbek adabiyotidagi badiiy jihatdan eng yuksak romanlardan biridir. Oybek shoir, nosir, adabiyotshunos olim sifatida ham Navoiy hayotiga koʻp bor murojaat etgan. Uning 1942-yil Ikkinchi jahon urushining qizgʻin bir paytida „Navoiy“ romanini yozib tugatgani tasodifiy emas. Nafaqat ulugʻ shoir, balki 15- asrdagi Xuroson hayotini ham puxta oʻrgangan adib bu asarda Navoiyning shoir va inson sifatidagi gumanizmi — insonparvarlik mohiyatini katta mahorat bilan gavdalantirib bergan. Oybek Navoiy obrazini XXV asr Xurosonida roʻy bergan muhim tarixiy voqealar fonida gavdalantirar ekan, shu davrda Temuriylar davlatini harakatga keltirgan, keyinchalik esa uni tanazzulga olib kelgan kuchlar va ularning oʻzaro kurashini xaqqoniy aks ettirgan. Oybek mazkur asari bilan oʻzbek adabiyotida tarixiy-biografik roman janrini boshlab, uning asosiy tamoyillarini belgilab berdi. „Navoiy“ romani keyinchalik oʻzbek adabiyotida „Ulugʻbek xazinasi“, „Koʻhna dunyo“ (Odil Yoqubov), „Yulduzli tunlar“, „Avlodlar dovoni“ (Pirimqul Qodirov) singari tarixiy-biografik romanlarning maydonga kelishiga zamin hozirladi. Oybekning nasriy asarlari orasida oʻzbek xalqining Ikkinchi jahon urushidagi jasorati tasviriga bagʻishlangan „Quyosh qoraymas“ (1943-1959) romani alohida Ilmiybaza.uz farmoni 1916-yil qoʻzgʻolonining gurullab yonishi uchun bir turtki boʻldi. Oybek romanda Yoʻlchi boshlik, mehnatkashlar, Mirzakarimboy boshliq boylarning oʻzaro munosabatlarini tasvirlash orqali mazkur qoʻzgʻolonning kelib chiqish sabablarini badiiy tahlil etdi. Jamiyatning shu davrdagi qutblashgan holatini taʼkidlab koʻrsatish maqsadida va sovet mafkurasining talabi bilan boylar obrazini, ayniqsa, Mirzakarimboy obrazini yaratishda qora boʻyoqlardan koʻproq foydalandi. 1937-yil tegirmonidan arang omon qolgan adibning romanni busiz nashr etishi amri mahol edi. Oybek bu asari bilan Abdulla Qodiriy, Choʻlpon va Sadriddin Ayniy boshlab bergan tarixiy romannavislik anʼanasini rivojlantirib, uni mehnatkash xalq harakterini oʻzida mujassamlantirgan Yoʻlchi, Gulnor kabi qahramonlarning yorqin obrazlari bilan boyitdi. „Qutlugʻ qon“ oʻzbek adabiyotidagi badiiy jihatdan eng yuksak romanlardan biridir. Oybek shoir, nosir, adabiyotshunos olim sifatida ham Navoiy hayotiga koʻp bor murojaat etgan. Uning 1942-yil Ikkinchi jahon urushining qizgʻin bir paytida „Navoiy“ romanini yozib tugatgani tasodifiy emas. Nafaqat ulugʻ shoir, balki 15- asrdagi Xuroson hayotini ham puxta oʻrgangan adib bu asarda Navoiyning shoir va inson sifatidagi gumanizmi — insonparvarlik mohiyatini katta mahorat bilan gavdalantirib bergan. Oybek Navoiy obrazini XXV asr Xurosonida roʻy bergan muhim tarixiy voqealar fonida gavdalantirar ekan, shu davrda Temuriylar davlatini harakatga keltirgan, keyinchalik esa uni tanazzulga olib kelgan kuchlar va ularning oʻzaro kurashini xaqqoniy aks ettirgan. Oybek mazkur asari bilan oʻzbek adabiyotida tarixiy-biografik roman janrini boshlab, uning asosiy tamoyillarini belgilab berdi. „Navoiy“ romani keyinchalik oʻzbek adabiyotida „Ulugʻbek xazinasi“, „Koʻhna dunyo“ (Odil Yoqubov), „Yulduzli tunlar“, „Avlodlar dovoni“ (Pirimqul Qodirov) singari tarixiy-biografik romanlarning maydonga kelishiga zamin hozirladi. Oybekning nasriy asarlari orasida oʻzbek xalqining Ikkinchi jahon urushidagi jasorati tasviriga bagʻishlangan „Quyosh qoraymas“ (1943-1959) romani alohida Ilmiybaza.uz eʼtiborga loyiq. Adib mazkur romanini garchand Gʻarbiy frontga qilgan safaridan qaytiboq yoza boshlagan boʻlsada, urush toʻgʻrisidagi dahshatli haqiqatni aytish iloji boʻlmagani uchun, uni 50-yillarda — xastalik paytida yozib tugatdi. Oybek Bektemir va uning ikki jangovar doʻstining obrazini yaratish orqali Sovet davlatining urushga tayyorgarliksiz kirgani va sarkardalarning qoʻpol xatolari tufayli millionlab kishilar, shu jumladan, oʻzbek jangchilarining „toʻp yemi“ boʻlayotgani haqidagi haqiqatni badiiy mujassamlantirib berdi. Adib „Oltin vodiydan shabadalar“ (1949) romanida urushdan keyingi davr qahramoni obrazini, „Qutlugʻ qon“ romanining davomi sifatida yozilgan „Ulugʻ yoʻl“ (1967) asarida esa Yulchi va Gulnorlarning 20-yillardagi izdoshlari obrazini yaratishga intildi. Oybek qalamiga mansub roman va qissalar qaysi davr hayotidan olingan boʻlmasin, adib shu davr hayotini mukammal oʻrgangan, ayniqsa, tarixiy davr va tarixiy shaxs hayoti bilan birlamchi manbalar asosida yaqindan tanishgan yozuvchi sifatida namoyon boʻladi. Oybekning nasriy asarlariga xos muhim xususiyatlardan yana biri shundaki, u asar qahramoni yoki tarixiy shaxsni Vatan va xalq manfaatlari yoʻlida kurashuvchi, mehnatkash xalq orzu-armonlarining roʻyobga chiqishi yoʻlida zahmat chekuvchi siymo sifatida tasvirlaydi. Oybek ozgina boʻlsada, oʻz kuchini dramaturgiyada ham sinab koʻrdi. U urush yillarida Chingizxon istilosiga qarshi koʻtarilgan xalq harakatlaridan biriga murojaat etib vatandoshlarida fashizmga qarshi kurash maylini ragʻbatlantiruvchi „Mahmud Torobiy“ operasi librettosini yozdi (1944) va shu mavzu boʻyicha drama teatrlari uchun „Gʻalvirchi“, rus adibi va adabiyotshunosi A. Deych bilan hamkorlikda esa rus tilida „Xalq qalqoni“ pyesalari ustida ishladi. Oybek bu asarlarida ham tarixiy jarayon qonuniyatlarini yaxshi bilgan, tarixga xalq manfaatlari nuqtai nazaridan yondashuvchi yirik olim sifatida namoyon boʻldi. Oybek adabiy faoliyatining muhim qismini adabiyotshunoslikka oid tadqiqot va maqolalar tashkil etadi. Oʻzbek xalqi tarixi va oʻzbek mumtoz adabiyotining Ilmiybaza.uz eʼtiborga loyiq. Adib mazkur romanini garchand Gʻarbiy frontga qilgan safaridan qaytiboq yoza boshlagan boʻlsada, urush toʻgʻrisidagi dahshatli haqiqatni aytish iloji boʻlmagani uchun, uni 50-yillarda — xastalik paytida yozib tugatdi. Oybek Bektemir va uning ikki jangovar doʻstining obrazini yaratish orqali Sovet davlatining urushga tayyorgarliksiz kirgani va sarkardalarning qoʻpol xatolari tufayli millionlab kishilar, shu jumladan, oʻzbek jangchilarining „toʻp yemi“ boʻlayotgani haqidagi haqiqatni badiiy mujassamlantirib berdi. Adib „Oltin vodiydan shabadalar“ (1949) romanida urushdan keyingi davr qahramoni obrazini, „Qutlugʻ qon“ romanining davomi sifatida yozilgan „Ulugʻ yoʻl“ (1967) asarida esa Yulchi va Gulnorlarning 20-yillardagi izdoshlari obrazini yaratishga intildi. Oybek qalamiga mansub roman va qissalar qaysi davr hayotidan olingan boʻlmasin, adib shu davr hayotini mukammal oʻrgangan, ayniqsa, tarixiy davr va tarixiy shaxs hayoti bilan birlamchi manbalar asosida yaqindan tanishgan yozuvchi sifatida namoyon boʻladi. Oybekning nasriy asarlariga xos muhim xususiyatlardan yana biri shundaki, u asar qahramoni yoki tarixiy shaxsni Vatan va xalq manfaatlari yoʻlida kurashuvchi, mehnatkash xalq orzu-armonlarining roʻyobga chiqishi yoʻlida zahmat chekuvchi siymo sifatida tasvirlaydi. Oybek ozgina boʻlsada, oʻz kuchini dramaturgiyada ham sinab koʻrdi. U urush yillarida Chingizxon istilosiga qarshi koʻtarilgan xalq harakatlaridan biriga murojaat etib vatandoshlarida fashizmga qarshi kurash maylini ragʻbatlantiruvchi „Mahmud Torobiy“ operasi librettosini yozdi (1944) va shu mavzu boʻyicha drama teatrlari uchun „Gʻalvirchi“, rus adibi va adabiyotshunosi A. Deych bilan hamkorlikda esa rus tilida „Xalq qalqoni“ pyesalari ustida ishladi. Oybek bu asarlarida ham tarixiy jarayon qonuniyatlarini yaxshi bilgan, tarixga xalq manfaatlari nuqtai nazaridan yondashuvchi yirik olim sifatida namoyon boʻldi. Oybek adabiy faoliyatining muhim qismini adabiyotshunoslikka oid tadqiqot va maqolalar tashkil etadi. Oʻzbek xalqi tarixi va oʻzbek mumtoz adabiyotining Ilmiybaza.uz ulkan bilimdoni Oybek oʻzining adabiy-tanqidiy faoliyatida adabiyotimizning eng qadimgi davridan to oʻtgan asrning 60-yillariga qadar kechgan shakllanish va taraqqiyot yoʻliga bagʻishlangan koʻplab maqolalar eʼlon qildi. Bu maqolalarning katta bir qismi Alisher Navoiy yashagan davr, shoir hayoti va ijodini oʻrganishga bagʻishlangan boʻlib, ular keyinchalik Oybekning „Navoiy gulshani“ maqolalar toʻplamini tashkil etdi. Bu maqolalar navoiyshunoslikning oʻzbek adabiyotshunosligining muhim bir sohasi sifatida shakllanishi va rivojlanishiga hissa boʻlib qoʻshildi. Shu bilan birga Oybek Yozuvchilar uyushmasi va Fanlar akademiyasi gumanitar boʻlimining raisi sifatida Navoiyning 500 yillik yubileyini tashkil etish va oʻtkazishga rahbarlik qildi. A. Deych bilan birga rus tilida Navoiyga bagʻishlangan turkum maqolalar chop etdi (bu maqolalar mualliflarning 1968-yilda nashr etilgan „Alisher Navoiy. Literaturno-kriticheskiy ocherk“ kitobidan oʻrin olgan). Yirik adabiyotshunos Oybek „Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli“ (1935) monografiyasi va boshqa maqolalarida 20-asr oʻzbek adabiyotining taraqqiyoti muammolarini,Alexander Pushkin, Lev Tolstoy va Maksim Gorkiy singari rus adabiyoti namoyandalarining oʻzbek yozuvchilariga taʼsiri masalalarini yuqori ilmiy-nazariy saviyada oʻrgandi. Mumtoz va zamonaviy oʻzbek adabiyoti yutuqlarini qardosh xalqlarga tanishtirishda Oybekning rus tilidagi maqolalari ayriqcha ahamiyatga molik.9 Serqirra ijod sohibi Oybek jahon va rus adabiyotining eng yuksak namunalarini oʻzbek tiliga tarjima qilib, Choʻlpon va Abdulla Qodiriy asos solgan oʻzbek tarjima maktabini oʻzining yuksak darajadagi tarjimalari bilan boyitdi. Oʻzbek kitobxoni Oybek tarjimasi orqali Rim adabiyoti namunalari, J.B. Molyerning „Tartyuf“, Alexander Pushkinning „Yevgeniy Onegin“ va yana bir qancha Mixail Lermontovning „Maskarad“, „Dovud Sosunli“ arman eposi, G. 9 Qoʻshjonov M. Oybek mahorati. – T : Oʻzadabiynashr, 1965 Ilmiybaza.uz ulkan bilimdoni Oybek oʻzining adabiy-tanqidiy faoliyatida adabiyotimizning eng qadimgi davridan to oʻtgan asrning 60-yillariga qadar kechgan shakllanish va taraqqiyot yoʻliga bagʻishlangan koʻplab maqolalar eʼlon qildi. Bu maqolalarning katta bir qismi Alisher Navoiy yashagan davr, shoir hayoti va ijodini oʻrganishga bagʻishlangan boʻlib, ular keyinchalik Oybekning „Navoiy gulshani“ maqolalar toʻplamini tashkil etdi. Bu maqolalar navoiyshunoslikning oʻzbek adabiyotshunosligining muhim bir sohasi sifatida shakllanishi va rivojlanishiga hissa boʻlib qoʻshildi. Shu bilan birga Oybek Yozuvchilar uyushmasi va Fanlar akademiyasi gumanitar boʻlimining raisi sifatida Navoiyning 500 yillik yubileyini tashkil etish va oʻtkazishga rahbarlik qildi. A. Deych bilan birga rus tilida Navoiyga bagʻishlangan turkum maqolalar chop etdi (bu maqolalar mualliflarning 1968-yilda nashr etilgan „Alisher Navoiy. Literaturno-kriticheskiy ocherk“ kitobidan oʻrin olgan). Yirik adabiyotshunos Oybek „Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli“ (1935) monografiyasi va boshqa maqolalarida 20-asr oʻzbek adabiyotining taraqqiyoti muammolarini,Alexander Pushkin, Lev Tolstoy va Maksim Gorkiy singari rus adabiyoti namoyandalarining oʻzbek yozuvchilariga taʼsiri masalalarini yuqori ilmiy-nazariy saviyada oʻrgandi. Mumtoz va zamonaviy oʻzbek adabiyoti yutuqlarini qardosh xalqlarga tanishtirishda Oybekning rus tilidagi maqolalari ayriqcha ahamiyatga molik.9 Serqirra ijod sohibi Oybek jahon va rus adabiyotining eng yuksak namunalarini oʻzbek tiliga tarjima qilib, Choʻlpon va Abdulla Qodiriy asos solgan oʻzbek tarjima maktabini oʻzining yuksak darajadagi tarjimalari bilan boyitdi. Oʻzbek kitobxoni Oybek tarjimasi orqali Rim adabiyoti namunalari, J.B. Molyerning „Tartyuf“, Alexander Pushkinning „Yevgeniy Onegin“ va yana bir qancha Mixail Lermontovning „Maskarad“, „Dovud Sosunli“ arman eposi, G. 9 Qoʻshjonov M. Oybek mahorati. – T : Oʻzadabiynashr, 1965 Ilmiybaza.uz Geyne, I. A. Krilov, V. G. Belinskiy, E. Verharn va boshqalarning asarlari bilan tanishdi. Bilamizki, XX asr boshlarida hali uy va koʻchalarni elektr chiroqlari yoritmas, xonadonlarda shamchiroq, qorachiroqlardan foydalanishgan. Koʻchalarga fanorlar ilinar, ular elektr toki bilan emas, kerosin bilan yondirilardi. Fanorlarning moyini, shisha koʻzlarini almashtirish uchun maxsus xizmatchilar biriktirib qoʻyilardi. Oybek hikoyasining asosiy voqealari mana shunday fanorlardan biri tevaragida kechadi. Tursunqul aka degan kishining darvozasi ustiga ilingan chiroqqa shu atrofda yashaydigan bolalar dastidan tinchlik yoʻq. Ayniqsa, battol Qosim choʻloq har kuni bir zararkunandalikni oʻylab topadi. Sheriklarini fanor koʻzlarini sindirishga, shu yoʻl bilan keksa Fanorchi otaning gʻashiga tegishga da’vat etadi. Fanorchi ota esa unga ham yangi koʻzoynak taqib ketishdan zerikmaydi. Bolalarga cholning bu yuvoshligi, indamasligi sira yoqmasdi. Ularga qolsa, voqea yana davom etgani yaxshi, ya'ni chol bolalarni tutib olish uchun poylasa, hatto birortamizni tutib ursa ekan, deb orzu qilishadi. Biroq Fanorchi ota, xuddi atay qilgandek, biror marta ularga tish qayramaydi... Fanorchi otaning qalbi shafqatga, mehrga, bir soʻz bilan aytganda, insoniy hislarga limmo-lim toʻla. Uning uzoq vaqt bolalarning bema'ni qiliqlariga chidab kelgani ham aynan shu fazilati bilan izohlanadi. Xayriyatki, bu hislar hozirgina beboshlik qilib, keksa kishining urinishlaridan kekkayib turgan, hatto uning ustidan “piq-piq” kulayotgan bolalar koʻngliga ham koʻchadi, ularni insof, shafqat koʻchasiga yetaklaydi. Endi battol Qosim choʻloqning gapini choʻrt kesib tashlaydigan, faqat fanor emas, Fanorchi ota himoyasiga ham dadil chiqa oladigan, “kim endi sindirsa, shuni tutib beramiz otamga”, deya oladigan Ahmad singari mardona bolalar ham paydo boʻladi... “Fonarchi ota” hikoyasini sinchiklab, hafsala bilan tahlil qilinsa, undan yana koʻp-koʻp ma'no-mazmunlar, didaktik tamoyillar topishimiz mumkin. Jumladan, oʻquvchi hikoya obrazlaridan biri battol Ahmadga oʻxshamaslikka, undagi salbiy Ilmiybaza.uz Geyne, I. A. Krilov, V. G. Belinskiy, E. Verharn va boshqalarning asarlari bilan tanishdi. Bilamizki, XX asr boshlarida hali uy va koʻchalarni elektr chiroqlari yoritmas, xonadonlarda shamchiroq, qorachiroqlardan foydalanishgan. Koʻchalarga fanorlar ilinar, ular elektr toki bilan emas, kerosin bilan yondirilardi. Fanorlarning moyini, shisha koʻzlarini almashtirish uchun maxsus xizmatchilar biriktirib qoʻyilardi. Oybek hikoyasining asosiy voqealari mana shunday fanorlardan biri tevaragida kechadi. Tursunqul aka degan kishining darvozasi ustiga ilingan chiroqqa shu atrofda yashaydigan bolalar dastidan tinchlik yoʻq. Ayniqsa, battol Qosim choʻloq har kuni bir zararkunandalikni oʻylab topadi. Sheriklarini fanor koʻzlarini sindirishga, shu yoʻl bilan keksa Fanorchi otaning gʻashiga tegishga da’vat etadi. Fanorchi ota esa unga ham yangi koʻzoynak taqib ketishdan zerikmaydi. Bolalarga cholning bu yuvoshligi, indamasligi sira yoqmasdi. Ularga qolsa, voqea yana davom etgani yaxshi, ya'ni chol bolalarni tutib olish uchun poylasa, hatto birortamizni tutib ursa ekan, deb orzu qilishadi. Biroq Fanorchi ota, xuddi atay qilgandek, biror marta ularga tish qayramaydi... Fanorchi otaning qalbi shafqatga, mehrga, bir soʻz bilan aytganda, insoniy hislarga limmo-lim toʻla. Uning uzoq vaqt bolalarning bema'ni qiliqlariga chidab kelgani ham aynan shu fazilati bilan izohlanadi. Xayriyatki, bu hislar hozirgina beboshlik qilib, keksa kishining urinishlaridan kekkayib turgan, hatto uning ustidan “piq-piq” kulayotgan bolalar koʻngliga ham koʻchadi, ularni insof, shafqat koʻchasiga yetaklaydi. Endi battol Qosim choʻloqning gapini choʻrt kesib tashlaydigan, faqat fanor emas, Fanorchi ota himoyasiga ham dadil chiqa oladigan, “kim endi sindirsa, shuni tutib beramiz otamga”, deya oladigan Ahmad singari mardona bolalar ham paydo boʻladi... “Fonarchi ota” hikoyasini sinchiklab, hafsala bilan tahlil qilinsa, undan yana koʻp-koʻp ma'no-mazmunlar, didaktik tamoyillar topishimiz mumkin. Jumladan, oʻquvchi hikoya obrazlaridan biri battol Ahmadga oʻxshamaslikka, undagi salbiy Ilmiybaza.uz xislatlarni oʻzida shakllantirmaslikka intiladi. Shu bilan birga battol soʻzi salbiy boʻyoqdor ma'noga ega ekanligini bilib, qisqa qilib aytganda, battol boʻlmaslikka harakat qilishi tayin.10 Bir zumlik koʻngilhushlik qilish, turli zararkunandalik oʻyinlari bilan shugʻullanish salbiy oqibatlari oʻsha davr ruhi bilan oʻquvchiga ta'sirli qilib bayon etilgan. Zero, bu tasvirni bugungi kunda ham uchratishimiz amrimahol emas. Masalan, yoʻl chetlariga qoʻyilgan harakat belgilarini sindirish, bekatlardagi oʻrindiqlarni buzish, chiqindilar uchun qilingan qutilarni agʻdarib ketish va dam olish maskanlardagi oʻtirish uchun moʻljallangan stollarga turli "san'at asarlarini" chizish kabi holatlar yoshlarimiz tomonidan qilinayotgani sir emas. "Fanorchi ota" hikoyasi orqali oʻquvchilarga buday ishlarning jamiyatga juda katta ziyon keltirayotganini uqtirish mumkin. Hikoyada xalq hayotini uning oʻzi hikoya qiladi. Shuning uchun oʻquvchilar hikoyani oʻqish bilan ma'lum davrdagi xalq hayotini, oʻylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Hikoya oʻquvchilar nutqini oʻstirishda ham katta ahamiyatga ega. Hikoya matni bogʻlanishli nutqni oʻstirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi oʻquvchilar uni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarini, oʻziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar. Matn bilan ishlashda ham tanlab oʻqish, savollarga javob berish, oʻquvchilarning oʻzlari savol tuzib, javob berishlari, soʻz bilan va grafika, rasm chizish, reja tuzish, qayta hikoyalash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Oʻquvchilarining nutqini rivojlantirishda hikoyalardan foydalanish oʻquvchilarni mehnatsevarlik, vatanparvarlik, qahramonlik va kishilarga nisbatan hurmat-ehtirom ruhida tarbiyalaydi. Muhimi, hikoyalarning mazmunan va matn qurilishiga koʻra oddiydan murakkabga qarab ketma-ket oʻrgatilishi ta'lim va tarbiya jarayonining uzviyligini ta'minlashga xizmat qiladi.11 10 Ahmedov S, Qosimov B, Qoʻchqorov S, Rizayev Sh. ADABIYOT. Umumiy oʻrta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T : Sharq, 2020. 11 https://arxiv.uz › adabiyot Ilmiybaza.uz xislatlarni oʻzida shakllantirmaslikka intiladi. Shu bilan birga battol soʻzi salbiy boʻyoqdor ma'noga ega ekanligini bilib, qisqa qilib aytganda, battol boʻlmaslikka harakat qilishi tayin.10 Bir zumlik koʻngilhushlik qilish, turli zararkunandalik oʻyinlari bilan shugʻullanish salbiy oqibatlari oʻsha davr ruhi bilan oʻquvchiga ta'sirli qilib bayon etilgan. Zero, bu tasvirni bugungi kunda ham uchratishimiz amrimahol emas. Masalan, yoʻl chetlariga qoʻyilgan harakat belgilarini sindirish, bekatlardagi oʻrindiqlarni buzish, chiqindilar uchun qilingan qutilarni agʻdarib ketish va dam olish maskanlardagi oʻtirish uchun moʻljallangan stollarga turli "san'at asarlarini" chizish kabi holatlar yoshlarimiz tomonidan qilinayotgani sir emas. "Fanorchi ota" hikoyasi orqali oʻquvchilarga buday ishlarning jamiyatga juda katta ziyon keltirayotganini uqtirish mumkin. Hikoyada xalq hayotini uning oʻzi hikoya qiladi. Shuning uchun oʻquvchilar hikoyani oʻqish bilan ma'lum davrdagi xalq hayotini, oʻylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Hikoya oʻquvchilar nutqini oʻstirishda ham katta ahamiyatga ega. Hikoya matni bogʻlanishli nutqni oʻstirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi oʻquvchilar uni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarini, oʻziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar. Matn bilan ishlashda ham tanlab oʻqish, savollarga javob berish, oʻquvchilarning oʻzlari savol tuzib, javob berishlari, soʻz bilan va grafika, rasm chizish, reja tuzish, qayta hikoyalash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Oʻquvchilarining nutqini rivojlantirishda hikoyalardan foydalanish oʻquvchilarni mehnatsevarlik, vatanparvarlik, qahramonlik va kishilarga nisbatan hurmat-ehtirom ruhida tarbiyalaydi. Muhimi, hikoyalarning mazmunan va matn qurilishiga koʻra oddiydan murakkabga qarab ketma-ket oʻrgatilishi ta'lim va tarbiya jarayonining uzviyligini ta'minlashga xizmat qiladi.11 10 Ahmedov S, Qosimov B, Qoʻchqorov S, Rizayev Sh. ADABIYOT. Umumiy oʻrta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T : Sharq, 2020. 11 https://arxiv.uz › adabiyot Ilmiybaza.uz XULOSA Burun umrini oʻzbek adabiyoti va she’riyatiga bagʻishlagan adib Oybek hayoti va ijodi uchun adabiyotshunoslik uchun juda katta ahamiyatga molik boʻlgan buyuk maktab vazifasini oʻtagan. Adib xalq hayoti va orzu-tilaklarini, uning ruhiy olami, psixologiyasi, xarakteri, ma’naviyati, estetik didi va badiiy tafakkuri, boy tilini folklordan oʻqib oʻrgandi. Bir asrga yaqin davr mobaynida shakllangan oybekshunoslik oʻziga xos izlanish va yangilanish yoʻlini, taraqqiyot bosqichini bosib oʻtdi. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi oʻzgarishlar, tabiiyki, Oybek asarlarining tadqiqi va talqinida yangicha yondashuvlar zarurligini kun tartibiga qoʻydi. Oybek ijodini oʻrganish borasida shoʻro davri adabiyotshunosligidagi ulkan tadqiqiotlar hamda izlnishlardagi yutuqlarni yuqori baholagan holda, mafkuraviy cheklovlar natijasida biryoqlama yondashilgan asarlarga xolis va haqqoniy baho berish zaruriyatini ham yuzaga kelganligini ham unutmaslik kerak. Badiiy dostonchilikda Oybek ijodiga baho berish ijtimoiy-siyosiy voqelikning dolzarb masalalari talqiniga koʻra baholashdan badiiyat, mahorat, uslub masalalari, matnosti ma'nolarini oʻrganish uning turli variantlarini taqqoslash tomon yuz burdi. Ulugʻ shoirning dostonchiligimiz taraqqiyotidagi oʻrni xalq ogʻzaki ijodi, Sharq va Gʻarb adabiyoti an'analarini davom ettirish borasidagi mahoratini yoritish orqali koʻrsatib berildi Ilmiybaza.uz XULOSA Burun umrini oʻzbek adabiyoti va she’riyatiga bagʻishlagan adib Oybek hayoti va ijodi uchun adabiyotshunoslik uchun juda katta ahamiyatga molik boʻlgan buyuk maktab vazifasini oʻtagan. Adib xalq hayoti va orzu-tilaklarini, uning ruhiy olami, psixologiyasi, xarakteri, ma’naviyati, estetik didi va badiiy tafakkuri, boy tilini folklordan oʻqib oʻrgandi. Bir asrga yaqin davr mobaynida shakllangan oybekshunoslik oʻziga xos izlanish va yangilanish yoʻlini, taraqqiyot bosqichini bosib oʻtdi. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi oʻzgarishlar, tabiiyki, Oybek asarlarining tadqiqi va talqinida yangicha yondashuvlar zarurligini kun tartibiga qoʻydi. Oybek ijodini oʻrganish borasida shoʻro davri adabiyotshunosligidagi ulkan tadqiqiotlar hamda izlnishlardagi yutuqlarni yuqori baholagan holda, mafkuraviy cheklovlar natijasida biryoqlama yondashilgan asarlarga xolis va haqqoniy baho berish zaruriyatini ham yuzaga kelganligini ham unutmaslik kerak. Badiiy dostonchilikda Oybek ijodiga baho berish ijtimoiy-siyosiy voqelikning dolzarb masalalari talqiniga koʻra baholashdan badiiyat, mahorat, uslub masalalari, matnosti ma'nolarini oʻrganish uning turli variantlarini taqqoslash tomon yuz burdi. Ulugʻ shoirning dostonchiligimiz taraqqiyotidagi oʻrni xalq ogʻzaki ijodi, Sharq va Gʻarb adabiyoti an'analarini davom ettirish borasidagi mahoratini yoritish orqali koʻrsatib berildi Ilmiybaza.uz Ma’lumki, Oybek bir necha qissalar yozgan boʻlsa ham, ular oʻz ifoda tarzi, bayon usuli jihatidan bir-biriga oʻxshamaydi. . Shunga qaramasdan, yuqoridagi qissalarning barchasini bir-biri bilan jips birlashtiradigan oʻq tomir bor. Bu – insonning odamiyligi, mehr-shafqati, pok qalbi va mehnatsevarligi, chidam- bardoshliligini ochish,. shu insonni himoya etish, uning orzu-armoni uchun kurashish gʻoyasidir. Badiiy asarning mazmuni u yoxud bu shaklda ifodalanadi. Zotan, shakl mazmunning tashqi koʻrinishi oʻlaroq, asarga goʻzallik bagʻishlaydi. Mazmun va shakl mutanosibligi mukammallik garovidir. Peyzaj tasviri ham badiiy asarning tarkibiy uzvlaridan biri boʻlgan shakl hodisasi boʻlib, mazmun ifodasiga xizmat qiladi. Oybek va boshqa adiblarning oʻzbek madaniy va ma’naviy san’ati va adabiyotidagi oʻrni. Oʻzbek adabiyoti va soʻz san’ati uzoq tarixga borib taqalar ekan unda ijod qilgan buyuk mutafakkirlar, shoir, adiblar va soʻz ustalarini koʻrishimiz mumkin. Unda ijod qilganlarning asarlari oʻz davrida butun dunyoga dongʻi ketkani va bu asarlar hozirgi kungacha olim-u ulamolar tomonidan oʻrganilishi, dunyo xalqlari va san’atsevar adabiyotshunoslar tomonidan sevib oʻqilishi hammamizga ma’lum. Oʻzbek adabiyoti samosining eng porloq yulduzlaridan boʻlmish Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Nodirabegim, Sad’iy Sheroziy, Uvaysiy, Lutfiy va shu kabi adiblar qadimgi oʻzbek adabiyotida oʻchmas iz qoldirganlar.Ularning ijodi bizning iftixorimiz boʻlmish milliy oʻzbek tilimiz asos topishida ulkan poydevor boʻlgan desak mubolagʻa boʻlmaydi. XIX-XX asrlarga keladigan boʻlsak Oʻrta Osiyo tarixida boʻlgan voqealar yurtimiz adabiyot sohasiga ham oʻz ta’sirini oʻtkazmay qolmagan. Oʻsha davrlarda mamlakatimiz rus tuzumida boʻlishiga qaramay she’r, nazm va romanchilik yoʻnalishlarida ulkan yangi qadamlar tashlagan. Oʻz zamonasidagi ogʻir bosimga qaramay ijodkorlar milliy an’analarimiz, urfodatlarimiz, yurtimiz tarixiga oid turli adabiy asarlar yaratganlar. Abdulla Qodiriy, Behbudiy, Usmon Nosir, Fitrat, Muqimiy kabi adabiyotimizning yirik namoyondalari hozirgi kunga kelib bizning faxrimizga aylanganlar. Ularning bizga qoldirgan tuganmas ma’naviy merosi : roman, qissa, , she’riy talqinlari dostonlari, kitoblari qisqa qilib aytganda milliyligimizni oʻzida aks etkan adabiy Ilmiybaza.uz Ma’lumki, Oybek bir necha qissalar yozgan boʻlsa ham, ular oʻz ifoda tarzi, bayon usuli jihatidan bir-biriga oʻxshamaydi. . Shunga qaramasdan, yuqoridagi qissalarning barchasini bir-biri bilan jips birlashtiradigan oʻq tomir bor. Bu – insonning odamiyligi, mehr-shafqati, pok qalbi va mehnatsevarligi, chidam- bardoshliligini ochish,. shu insonni himoya etish, uning orzu-armoni uchun kurashish gʻoyasidir. Badiiy asarning mazmuni u yoxud bu shaklda ifodalanadi. Zotan, shakl mazmunning tashqi koʻrinishi oʻlaroq, asarga goʻzallik bagʻishlaydi. Mazmun va shakl mutanosibligi mukammallik garovidir. Peyzaj tasviri ham badiiy asarning tarkibiy uzvlaridan biri boʻlgan shakl hodisasi boʻlib, mazmun ifodasiga xizmat qiladi. Oybek va boshqa adiblarning oʻzbek madaniy va ma’naviy san’ati va adabiyotidagi oʻrni. Oʻzbek adabiyoti va soʻz san’ati uzoq tarixga borib taqalar ekan unda ijod qilgan buyuk mutafakkirlar, shoir, adiblar va soʻz ustalarini koʻrishimiz mumkin. Unda ijod qilganlarning asarlari oʻz davrida butun dunyoga dongʻi ketkani va bu asarlar hozirgi kungacha olim-u ulamolar tomonidan oʻrganilishi, dunyo xalqlari va san’atsevar adabiyotshunoslar tomonidan sevib oʻqilishi hammamizga ma’lum. Oʻzbek adabiyoti samosining eng porloq yulduzlaridan boʻlmish Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Nodirabegim, Sad’iy Sheroziy, Uvaysiy, Lutfiy va shu kabi adiblar qadimgi oʻzbek adabiyotida oʻchmas iz qoldirganlar.Ularning ijodi bizning iftixorimiz boʻlmish milliy oʻzbek tilimiz asos topishida ulkan poydevor boʻlgan desak mubolagʻa boʻlmaydi. XIX-XX asrlarga keladigan boʻlsak Oʻrta Osiyo tarixida boʻlgan voqealar yurtimiz adabiyot sohasiga ham oʻz ta’sirini oʻtkazmay qolmagan. Oʻsha davrlarda mamlakatimiz rus tuzumida boʻlishiga qaramay she’r, nazm va romanchilik yoʻnalishlarida ulkan yangi qadamlar tashlagan. Oʻz zamonasidagi ogʻir bosimga qaramay ijodkorlar milliy an’analarimiz, urfodatlarimiz, yurtimiz tarixiga oid turli adabiy asarlar yaratganlar. Abdulla Qodiriy, Behbudiy, Usmon Nosir, Fitrat, Muqimiy kabi adabiyotimizning yirik namoyondalari hozirgi kunga kelib bizning faxrimizga aylanganlar. Ularning bizga qoldirgan tuganmas ma’naviy merosi : roman, qissa, , she’riy talqinlari dostonlari, kitoblari qisqa qilib aytganda milliyligimizni oʻzida aks etkan adabiy Ilmiybaza.uz asarlari bizning haqiqiy boyligimizdir. Ushbu sanab oʻtkan adiblarimiz nafaqat tarix va qadriyatlarimizni balki boshqa keng mavzularni ham ommaga taqdim qilganlar. Ularda ezgulik va yovuzlik, haqiqat va yolgʻon, adolat, inson kechinmalari, oila va undagi muhit, xalqning dardi, xohish-istaklari kabi mavzular koʻtarilgan va oddiy soʻz yordamida keng yoritilgan. Ular ommaga taqdim qilgan asarlar va ularning mavzulari hatto hozirgi kunda ham muhim ahamiyatga ega boʻlib kelmoqda. Shuning uchun ham ushbu asarlar haligacha turli tillarga tarjima qilinmoqda, maktablarda, oʻquv kitoblarida yosh avlodga oʻrgatilmoqda. Oʻz romanlari, she’r, va tarjima asarlari bilan oʻzbek adabiyotida oʻchmas iz qoldirgan yozuvchi Oybek ham bundan mustasno emas. XX asr adabiyotshunosligimizga ulkan hissa qoʻshgan Oybek oʻzbek nasr va nazmini boyitibgina qolmay unag yangicha nafas va ruh olib kirdi. Oybek she’riyati nihoyatda goʻzal boʻlib, oʻzining sodda, ravon va ifodali tilda, boy va rangbarang tasviriy vositalarda yaratilganligi bilan alohida ajralib turadi. Oybek mohir shoir boʻlgani kabi yetuk romannavis ham edi. U yaratgan “Qutlugʻ qon”, “Navoiy”, “Ulugʻ yoʻl”, ‘Oltin vodiydan shabadalar”, “Quyosh qoraymas” kabi epik polotnolar oʻzbek realistik romanchiligi taraqqiyotida muhim bir davrni tashkil etadi. Oʻzbek xalqining 1916 yilgi milliyozodlik qoʻzgʻoloni yozuvchining “Qutlugʻ qon” romanida zoʻr mahorat bilan realistik ifodalangan boʻlsa, “Navoiy” romanida oʻzbek adabiyotida birinchi boʻlib, ulugʻ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy obrazini yaratdi. Uning “Oltin vodiydan shabadalar” asarida xalqimizning urushdan soʻnggi davr yaratuvchilik mehnati, “Quyosh qoraymas” romanida ikkinchi jahon urushi fojealari oʻz ifodasini topgan. Adibning “Ulugʻ yoʻl” asari esa “Qutlugʻ qon” romanining mantiqiy davomi boʻlib, unda yozuvchi xalq milliy ongining shakllanishini koʻrsatishga intilgan. Oybek 1949 yilda Pokistonga sayohat qilgan. Adib qardosh xalq hayotini, fikr va tuygʻularini, kurash va intilishlarini “Pokiston xotiralari” ocherklari, qator she’rlari, “Zafar va Zahro”, “Haqgoʻylar” dostonlarida, nihoyat, “Nur qidirib” qissasida tasvirlagan. Adibning avtobiografik qissasi — “Bolalik” 1963 yilda yaratilgan. Qissaning bosh qahramoni yosh Muso, ya’ni Oybekning oʻzidir. Oybek iste’dodli shoir, yirik nosir boʻlibgina qolmay, mashhur Ilmiybaza.uz asarlari bizning haqiqiy boyligimizdir. Ushbu sanab oʻtkan adiblarimiz nafaqat tarix va qadriyatlarimizni balki boshqa keng mavzularni ham ommaga taqdim qilganlar. Ularda ezgulik va yovuzlik, haqiqat va yolgʻon, adolat, inson kechinmalari, oila va undagi muhit, xalqning dardi, xohish-istaklari kabi mavzular koʻtarilgan va oddiy soʻz yordamida keng yoritilgan. Ular ommaga taqdim qilgan asarlar va ularning mavzulari hatto hozirgi kunda ham muhim ahamiyatga ega boʻlib kelmoqda. Shuning uchun ham ushbu asarlar haligacha turli tillarga tarjima qilinmoqda, maktablarda, oʻquv kitoblarida yosh avlodga oʻrgatilmoqda. Oʻz romanlari, she’r, va tarjima asarlari bilan oʻzbek adabiyotida oʻchmas iz qoldirgan yozuvchi Oybek ham bundan mustasno emas. XX asr adabiyotshunosligimizga ulkan hissa qoʻshgan Oybek oʻzbek nasr va nazmini boyitibgina qolmay unag yangicha nafas va ruh olib kirdi. Oybek she’riyati nihoyatda goʻzal boʻlib, oʻzining sodda, ravon va ifodali tilda, boy va rangbarang tasviriy vositalarda yaratilganligi bilan alohida ajralib turadi. Oybek mohir shoir boʻlgani kabi yetuk romannavis ham edi. U yaratgan “Qutlugʻ qon”, “Navoiy”, “Ulugʻ yoʻl”, ‘Oltin vodiydan shabadalar”, “Quyosh qoraymas” kabi epik polotnolar oʻzbek realistik romanchiligi taraqqiyotida muhim bir davrni tashkil etadi. Oʻzbek xalqining 1916 yilgi milliyozodlik qoʻzgʻoloni yozuvchining “Qutlugʻ qon” romanida zoʻr mahorat bilan realistik ifodalangan boʻlsa, “Navoiy” romanida oʻzbek adabiyotida birinchi boʻlib, ulugʻ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy obrazini yaratdi. Uning “Oltin vodiydan shabadalar” asarida xalqimizning urushdan soʻnggi davr yaratuvchilik mehnati, “Quyosh qoraymas” romanida ikkinchi jahon urushi fojealari oʻz ifodasini topgan. Adibning “Ulugʻ yoʻl” asari esa “Qutlugʻ qon” romanining mantiqiy davomi boʻlib, unda yozuvchi xalq milliy ongining shakllanishini koʻrsatishga intilgan. Oybek 1949 yilda Pokistonga sayohat qilgan. Adib qardosh xalq hayotini, fikr va tuygʻularini, kurash va intilishlarini “Pokiston xotiralari” ocherklari, qator she’rlari, “Zafar va Zahro”, “Haqgoʻylar” dostonlarida, nihoyat, “Nur qidirib” qissasida tasvirlagan. Adibning avtobiografik qissasi — “Bolalik” 1963 yilda yaratilgan. Qissaning bosh qahramoni yosh Muso, ya’ni Oybekning oʻzidir. Oybek iste’dodli shoir, yirik nosir boʻlibgina qolmay, mashhur Ilmiybaza.uz olim, publitsist, tanqidchi va tarjimon, davlat va jamoat arbobi hamdir. Soʻzimizning isboti sifatida uning tarjimalariga qarashimiz mumkin. Oybekni asosan shoir sifatida e’tirof qilganlar. Uning ,,Mash’ala” jurnalida bosilgan ,,Globus” nomli hikoyasi koʻpchilikning yodidan allaqachon koʻtarilgan, ,,Gulnor” , ,,Fonarchi ota” , ,,geografiya muallimi” , ,,Musicha” , ,,Kurashchi yigit” singari uch toʻrtta hikoyasi esa umuman chop etilmagan. Shuning uchun ham mazkur roman ing paydo boʻlishi adabiy jamoatchilik uchun kutilmagan kashfiyot boʻlgan. Oʻzbekdek zulmga ham, xorlik-zorlikka ham, ochlik, yalongʻochlikka ham chidamli xalq boʻlmagan. U hatto yurtini egallab , nonini ,,tuya” qilib kelgan istelochilarini ham , oʻzbekona mehmonavozlik qonuniga koʻra boshiga qoʻyib kelgan. U faqat bir narsani – farzandlarini issiq bagʻrlaridan yulib olishlarini oʻziga ogʻir oladi. Farzand dogʻidek ogʻir dogʻ boʻlmaydi oʻzbekda. Shuning uchun ham xalq 1916- yilgi mardikorlikka qarsji yakdil boʻlib qoʻzgʻolon koʻtardi. ,,Qutlugʻ qon”da xuddi ana shu yillar voqealari tasvirga olinadi. Oybek qoʻzgʻolon arafasida xalqning turli qatlamlarga ajrlib chiqqanini, ana shu qatlamlanish milliy ozodlik harakatini keltirib chiqarganini koʻrgani uchun ham ana shunday tasvir uslubini yaratgan. Ushbu romanda mamlakat oʻtmishidagi hayot haqiqati mohirona koʻrsatilgan. Oʻzbek xalqining 1917- yildagi toʻntarish arafasidagi ogʻir hayoti, ozodlik yoʻlida olib brogan kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan. Romanning bosh qahramoni Yoʻlchi yangi hayot kurashchisi sifatida shakllana boshlagan oʻzbek mehnatkashi obrazidir. ,,Qutlugʻ qon” romanida xotin-qizlarning rang barang obrazlari berilgan ular orasida ayniqsa Gulnor timsoli alohida ajralib turadi. Adib Gulnor orqali xotin qizlarning achchiq taqdirini, fojeali qismatini umumlashtirib tasvirlab bergan. Romanda Shoqosim ,Qoratoy, Oʻroz, Shokir ota, Qambar, Yormat, Unsin kabi obrazlari ham jonli, toʻlaqonli boʻlib chiqqan. Romanda ayniqsa Mirzakarimboy obrazi puxta ishlanganini unung hissiyot va kechinmalari kitobxonga yaqqol ifodalanishini koʻrishimiz mumkin.12 Oybek mana shunday oʻlmas durdona asarlar yaratib kitobxonlar qalbidan oʻchmas iz qoldirdi. 12 in-academy.uz/index.php/yo Ilmiybaza.uz olim, publitsist, tanqidchi va tarjimon, davlat va jamoat arbobi hamdir. Soʻzimizning isboti sifatida uning tarjimalariga qarashimiz mumkin. Oybekni asosan shoir sifatida e’tirof qilganlar. Uning ,,Mash’ala” jurnalida bosilgan ,,Globus” nomli hikoyasi koʻpchilikning yodidan allaqachon koʻtarilgan, ,,Gulnor” , ,,Fonarchi ota” , ,,geografiya muallimi” , ,,Musicha” , ,,Kurashchi yigit” singari uch toʻrtta hikoyasi esa umuman chop etilmagan. Shuning uchun ham mazkur roman ing paydo boʻlishi adabiy jamoatchilik uchun kutilmagan kashfiyot boʻlgan. Oʻzbekdek zulmga ham, xorlik-zorlikka ham, ochlik, yalongʻochlikka ham chidamli xalq boʻlmagan. U hatto yurtini egallab , nonini ,,tuya” qilib kelgan istelochilarini ham , oʻzbekona mehmonavozlik qonuniga koʻra boshiga qoʻyib kelgan. U faqat bir narsani – farzandlarini issiq bagʻrlaridan yulib olishlarini oʻziga ogʻir oladi. Farzand dogʻidek ogʻir dogʻ boʻlmaydi oʻzbekda. Shuning uchun ham xalq 1916- yilgi mardikorlikka qarsji yakdil boʻlib qoʻzgʻolon koʻtardi. ,,Qutlugʻ qon”da xuddi ana shu yillar voqealari tasvirga olinadi. Oybek qoʻzgʻolon arafasida xalqning turli qatlamlarga ajrlib chiqqanini, ana shu qatlamlanish milliy ozodlik harakatini keltirib chiqarganini koʻrgani uchun ham ana shunday tasvir uslubini yaratgan. Ushbu romanda mamlakat oʻtmishidagi hayot haqiqati mohirona koʻrsatilgan. Oʻzbek xalqining 1917- yildagi toʻntarish arafasidagi ogʻir hayoti, ozodlik yoʻlida olib brogan kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan. Romanning bosh qahramoni Yoʻlchi yangi hayot kurashchisi sifatida shakllana boshlagan oʻzbek mehnatkashi obrazidir. ,,Qutlugʻ qon” romanida xotin-qizlarning rang barang obrazlari berilgan ular orasida ayniqsa Gulnor timsoli alohida ajralib turadi. Adib Gulnor orqali xotin qizlarning achchiq taqdirini, fojeali qismatini umumlashtirib tasvirlab bergan. Romanda Shoqosim ,Qoratoy, Oʻroz, Shokir ota, Qambar, Yormat, Unsin kabi obrazlari ham jonli, toʻlaqonli boʻlib chiqqan. Romanda ayniqsa Mirzakarimboy obrazi puxta ishlanganini unung hissiyot va kechinmalari kitobxonga yaqqol ifodalanishini koʻrishimiz mumkin.12 Oybek mana shunday oʻlmas durdona asarlar yaratib kitobxonlar qalbidan oʻchmas iz qoldirdi. 12 in-academy.uz/index.php/yo Ilmiybaza.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Normativ – huquqiy hujjatlar va metadologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, 2008 2. Mirziyoyev Sh.M. Insonparvarlik, ezgulik, bunyodkorlik – milliy gʻoyamizning poydevoridir. – Toshkent, 2021 II. Ilmiy – nazariy adabiyotlar 1) Milliy nashrlar 3. Mamajonov S. Uslub jilolari. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1972. 4. Yoqubov H. Adibning mahorati. – Toshkent , 1966 5. Karimov N. Oybek . – Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1985 6. Karimov N. Oybek va Zarifa. – Toshkent, 1990 7. Nazarov B. Bu sehrli dunyo. – Toshkent, 1979 2) Xorijiy nashrlar 8. Oʻzturk Z. Musa Aybek “ Kutlu kan ” fiyrati. – Anqara, 2020 III. Badiiy adabiyotlar 9. Saidnosirova Z. Oybegim mening. – Toshkent: Yangi asr avlodi , 2022 10. Oybek . Nur qidirib. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019 Ilmiybaza.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Normativ – huquqiy hujjatlar va metadologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, 2008 2. Mirziyoyev Sh.M. Insonparvarlik, ezgulik, bunyodkorlik – milliy gʻoyamizning poydevoridir. – Toshkent, 2021 II. Ilmiy – nazariy adabiyotlar 1) Milliy nashrlar 3. Mamajonov S. Uslub jilolari. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1972. 4. Yoqubov H. Adibning mahorati. – Toshkent , 1966 5. Karimov N. Oybek . – Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1985 6. Karimov N. Oybek va Zarifa. – Toshkent, 1990 7. Nazarov B. Bu sehrli dunyo. – Toshkent, 1979 2) Xorijiy nashrlar 8. Oʻzturk Z. Musa Aybek “ Kutlu kan ” fiyrati. – Anqara, 2020 III. Badiiy adabiyotlar 9. Saidnosirova Z. Oybegim mening. – Toshkent: Yangi asr avlodi , 2022 10. Oybek . Nur qidirib. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019 Ilmiybaza.uz 11. Said Ahmad. Yoʻqotganlarim va topganlarim. – Toshkent: Sano – standart, 2021 IV. Ilmiy toʻplam, jurnal va gazetadagi maqolalar 12. XX asr mening taqdirimda. Jahon adabiyoti. - Toshkent, 200 13. Said Ahmad. Bu kunlarga yetganlar bor, yetmaganlar bor. //Jahon adabiyoti. – Toshkent : 2001, № 9, 5b 14. Ergasheva M. //Yangi Oʻzbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, №5 V. Internet manbalari 15. ziyonet.uz 16. ilmiybaza.uz Ilmiybaza.uz 11. Said Ahmad. Yoʻqotganlarim va topganlarim. – Toshkent: Sano – standart, 2021 IV. Ilmiy toʻplam, jurnal va gazetadagi maqolalar 12. XX asr mening taqdirimda. Jahon adabiyoti. - Toshkent, 200 13. Said Ahmad. Bu kunlarga yetganlar bor, yetmaganlar bor. //Jahon adabiyoti. – Toshkent : 2001, № 9, 5b 14. Ergasheva M. //Yangi Oʻzbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, №5 V. Internet manbalari 15. ziyonet.uz 16. ilmiybaza.uz