Оғзаки тарих методи ва унинг шаклланиши

Yuklangan vaqt

2024-03-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

22,2 KB


Оғзаки тарих методи ва унинг шаклланиши Оғзаки тарих (Oral history) – XX аср ўрталаридан бошлаб шаклланиб келаётган ёш илмий фан соҳаларидан бири бўлишига қарамай, унинг асослари узоқ ўтмишга бориб тақалади. Ушбу ёш илмий йўналишни таърифлашда бир қатор мунозарали саволларга дуч келиш мумкин. Жумладан, оғзаки тарихни мустақил фан сифатида намоён бўлишига аниқлик киритилмаган: кимдир оғзаки тарихни турли кўринишлардаги оғзаки маълумотлар сифатида қабул қилса, яна кимдир уни тарихий тадқиқотларнинг янги методи сифатида тан олади, айримлар эса уни тарихий тадқиқотлардаги янги йўналиш ёки мустақил фан сифатида кўришади. Қолаверса, унинг ўрганиш предметини аниқ кўрсатиш мураккаблигидадир. Маълумотларни оғзаки тарзда етказиш анъанаси шубҳасиз инсондан- инсонга, авлоддан-авлодга маълумотларни етказишнинг энг қадимги шакли ҳисобланади. Оғзаки манба тадқиқотчилик амалиётида қўлланилган дастлабки тарихий манба бўлган. Тарихий воқеалар шоҳидларининг гувоҳликларини амалиётда қадимги юнон ва рим тарихчилари: Геродот, Фукидид, Плиний, Тацит ва бошқалар, шунингдек, Бухоро тарихи бўйича муҳим манба бўлган “Тарихи Бухоро” асари муаллифи Абу Бакр Муҳаммад Наршахий ҳам ўз ишларида самарали қўллашган. Аммо кейинчалик, яъни, ёзувнинг ва ёзма манбаларнинг вужудга келиши, китоб чоп этилиши ва архивларнинг пайдо бўлиши билан маълумотларни оғзаки тарзда етказиш анъанасининг аҳамияти йўқолиб, оғзаки манбалар иккинчи даражага ўтиб кетди, айрим ҳолларда умуман инобатга олинмади. Ҳозирда оғзаки тарих – тарихий тадқиқотлар ичида янги йўналишлардан бири бўлиб, бугунги кунда бир қатор хорижий давлатларда мазкур услубдан кенг фойдаланилган ҳолда, турли замонавий йўналишлар бўлмиш локал тарих Оғзаки тарих методи ва унинг шаклланиши Оғзаки тарих (Oral history) – XX аср ўрталаридан бошлаб шаклланиб келаётган ёш илмий фан соҳаларидан бири бўлишига қарамай, унинг асослари узоқ ўтмишга бориб тақалади. Ушбу ёш илмий йўналишни таърифлашда бир қатор мунозарали саволларга дуч келиш мумкин. Жумладан, оғзаки тарихни мустақил фан сифатида намоён бўлишига аниқлик киритилмаган: кимдир оғзаки тарихни турли кўринишлардаги оғзаки маълумотлар сифатида қабул қилса, яна кимдир уни тарихий тадқиқотларнинг янги методи сифатида тан олади, айримлар эса уни тарихий тадқиқотлардаги янги йўналиш ёки мустақил фан сифатида кўришади. Қолаверса, унинг ўрганиш предметини аниқ кўрсатиш мураккаблигидадир. Маълумотларни оғзаки тарзда етказиш анъанаси шубҳасиз инсондан- инсонга, авлоддан-авлодга маълумотларни етказишнинг энг қадимги шакли ҳисобланади. Оғзаки манба тадқиқотчилик амалиётида қўлланилган дастлабки тарихий манба бўлган. Тарихий воқеалар шоҳидларининг гувоҳликларини амалиётда қадимги юнон ва рим тарихчилари: Геродот, Фукидид, Плиний, Тацит ва бошқалар, шунингдек, Бухоро тарихи бўйича муҳим манба бўлган “Тарихи Бухоро” асари муаллифи Абу Бакр Муҳаммад Наршахий ҳам ўз ишларида самарали қўллашган. Аммо кейинчалик, яъни, ёзувнинг ва ёзма манбаларнинг вужудга келиши, китоб чоп этилиши ва архивларнинг пайдо бўлиши билан маълумотларни оғзаки тарзда етказиш анъанасининг аҳамияти йўқолиб, оғзаки манбалар иккинчи даражага ўтиб кетди, айрим ҳолларда умуман инобатга олинмади. Ҳозирда оғзаки тарих – тарихий тадқиқотлар ичида янги йўналишлардан бири бўлиб, бугунги кунда бир қатор хорижий давлатларда мазкур услубдан кенг фойдаланилган ҳолда, турли замонавий йўналишлар бўлмиш локал тарих (local history), ижтимоий тарих (social history), оила тарихи (family history), кичик шаҳарлар тарихи, кундалик ҳаёт тарихи (daily history) каби йўналишларда тарихий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Оғзаки тарихнинг шаклланиши ва ривожланишига бир қанча омиллар сабаб бўлган. Жумладан, тарих фанлари соҳасидаги ўзгаришлар, янги ахборот технологияларни ривожланиши, маълумотларнинг етказиш ва сақлаш усулларининг ўзгариши ҳамда ривожланиши шулар жумласидандир. Шу билан бирга, ёзма манбаларнинг барчасини ишончлилик даражасининг юқори эмаслиги уларни оғзаки тарих услуби ёрдамида тўпланган манбалар билан қиёсий таҳлил қилишга туртки бўлди. Қолаверса, “XIX – XX аср жамоат арбоблари ўз фаолиятлари давомида катта миқдорда хизмат ва шахсий ёзишмаларни олиб борган бўлсалар, бугунги кундаги давлат ва жамоат арбоблари асосан телефондан фойдаланишади. Бу эса ёзишмаларни қисқа ёзилишига сабаб бўлмоқда, натижада ёзма манбаларда маълум бир тарихий жараённи очиб беришда узилишлар вужудга келади”. Мана шундай ҳолатларни олдини олиш мақсади ҳам, оғзаки тарих услубининг ривожланишига таъсир этган омиллардан ҳисобланади. Шу мақсадда Лондон иқтисодиёт мактабида 1980 йил сиёсат ва маъмурият тарихини ёритувчи Британ оғзаки архиви ташкил этилди. Оғзаки гувоҳликлар асосида йиғилган маълумотларни тарихни ёзишда қўллаш қадимги ва ўрта асрларга бориб тақалсада, унинг мустақил йўналиш ва манбаларни йиғиш ҳамда сақлаш технологияси сифатида АҚШ ва Ғарбий Европада Иккинчи жаҳон урушидан сўнг юзага келди. Нью-Мексика университети тадқиқотчиси бўлган америкалик Д. Дунавэй АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларида оғзаки тарихнинг шаклланиш ва ривожланишини тўрт босқичга бўлади: Биринчи босқич, XX аср 50-60-йилларига тўғри келиб, у кўзга кўринган давлат ва жамоат арбобларининг биографиясини тузиш мақсадида оғзаки маълумотларни тўплаш билан характерланади. (local history), ижтимоий тарих (social history), оила тарихи (family history), кичик шаҳарлар тарихи, кундалик ҳаёт тарихи (daily history) каби йўналишларда тарихий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Оғзаки тарихнинг шаклланиши ва ривожланишига бир қанча омиллар сабаб бўлган. Жумладан, тарих фанлари соҳасидаги ўзгаришлар, янги ахборот технологияларни ривожланиши, маълумотларнинг етказиш ва сақлаш усулларининг ўзгариши ҳамда ривожланиши шулар жумласидандир. Шу билан бирга, ёзма манбаларнинг барчасини ишончлилик даражасининг юқори эмаслиги уларни оғзаки тарих услуби ёрдамида тўпланган манбалар билан қиёсий таҳлил қилишга туртки бўлди. Қолаверса, “XIX – XX аср жамоат арбоблари ўз фаолиятлари давомида катта миқдорда хизмат ва шахсий ёзишмаларни олиб борган бўлсалар, бугунги кундаги давлат ва жамоат арбоблари асосан телефондан фойдаланишади. Бу эса ёзишмаларни қисқа ёзилишига сабаб бўлмоқда, натижада ёзма манбаларда маълум бир тарихий жараённи очиб беришда узилишлар вужудга келади”. Мана шундай ҳолатларни олдини олиш мақсади ҳам, оғзаки тарих услубининг ривожланишига таъсир этган омиллардан ҳисобланади. Шу мақсадда Лондон иқтисодиёт мактабида 1980 йил сиёсат ва маъмурият тарихини ёритувчи Британ оғзаки архиви ташкил этилди. Оғзаки гувоҳликлар асосида йиғилган маълумотларни тарихни ёзишда қўллаш қадимги ва ўрта асрларга бориб тақалсада, унинг мустақил йўналиш ва манбаларни йиғиш ҳамда сақлаш технологияси сифатида АҚШ ва Ғарбий Европада Иккинчи жаҳон урушидан сўнг юзага келди. Нью-Мексика университети тадқиқотчиси бўлган америкалик Д. Дунавэй АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларида оғзаки тарихнинг шаклланиш ва ривожланишини тўрт босқичга бўлади: Биринчи босқич, XX аср 50-60-йилларига тўғри келиб, у кўзга кўринган давлат ва жамоат арбобларининг биографиясини тузиш мақсадида оғзаки маълумотларни тўплаш билан характерланади. Иккинчи босқич, XX аср 60-70-йиллар ўрталарини ўз ичига олиб, бу даврда муқобил тарихни ҳамда ёзувга эга бўлмаган халқларнинг тарихини яратиш, жамиятнинг қуйи қатламларини тадқиқ қилиш кенг ўрин олади. Учинчи босқич, XX асрнинг 70-йилларининг ўрталари – 90-йилларнинг бошларига тўғри келиб, айни шу пайт оғзаки тарих янги йўналиш сифатида юзага чиқади. Тўртинчи босқич, XX асрнинг 90-йилларидан бошланиб то бугунги кунгача давом этиб келмоқда ва у техника воситаларининг рақамли инқилоби билан бевосита боғлиқдир. Айрим тадқиқотчилар эса, XX асрнинг иккинчи ярми “оғзаки тарих”ни тарихий фанларнинг мустақил тармоғи сифатида шаклланган даври сифатида баҳолашади. Ҳатто, айрим тарихчилар бу даврни “оғзаки тарих”нинг “қайта туғилиш” ёки “ренессанс” даври сифатида қарашади. Уни шаклланишида қатор сабаб, шароит ва омиллар ичида учта энг муҳимини ажратиб кўрсатишади: Биринчиси, аудио ва визуал маълумотларни ёзиб олиш ҳамда сақлашнинг пайдо бўлиши ва такомиллашуви. Зеро, XIX‒XX асрлар чегарасида фонографларнинг пайдо бўлиши, XX аср иккинчи ярмидан магнитафонларнинг оммавий ишлаб чиқарилиши, XX аср сўнггида рақамли аудио ва видео техниканинг оммалашуви оғзаки гувоҳликларни ёзиб олишни ишончлилик даражасини ортириб, барча тадқиқотчилар фойдаланишларига имконият яратиб берди. Шу билан бирга авваллари оғзаки маълумотларни қўлда қайд этиб борган тадқиқотчиларга бўлган ишончсизлик муаммоси ҳал этилди. Иккинчидан, гносеологик сабаб бўлиб, бу XX аср ўрталарида юзага келган позитив тарих инқирози ва XX аср иккинчи ярмида юзага келган ўзига хос фанлараро инқилоблар (лингвистик, социологик, антрапологик ва бошқ.) билан боғлиқ бўлиб, булар ўз навбатида тарихий тадқиқотларнинг предмети, методлари, тамойиллари, методологияси ва манбаларини қайта кўриб чиқишга Иккинчи босқич, XX аср 60-70-йиллар ўрталарини ўз ичига олиб, бу даврда муқобил тарихни ҳамда ёзувга эга бўлмаган халқларнинг тарихини яратиш, жамиятнинг қуйи қатламларини тадқиқ қилиш кенг ўрин олади. Учинчи босқич, XX асрнинг 70-йилларининг ўрталари – 90-йилларнинг бошларига тўғри келиб, айни шу пайт оғзаки тарих янги йўналиш сифатида юзага чиқади. Тўртинчи босқич, XX асрнинг 90-йилларидан бошланиб то бугунги кунгача давом этиб келмоқда ва у техника воситаларининг рақамли инқилоби билан бевосита боғлиқдир. Айрим тадқиқотчилар эса, XX асрнинг иккинчи ярми “оғзаки тарих”ни тарихий фанларнинг мустақил тармоғи сифатида шаклланган даври сифатида баҳолашади. Ҳатто, айрим тарихчилар бу даврни “оғзаки тарих”нинг “қайта туғилиш” ёки “ренессанс” даври сифатида қарашади. Уни шаклланишида қатор сабаб, шароит ва омиллар ичида учта энг муҳимини ажратиб кўрсатишади: Биринчиси, аудио ва визуал маълумотларни ёзиб олиш ҳамда сақлашнинг пайдо бўлиши ва такомиллашуви. Зеро, XIX‒XX асрлар чегарасида фонографларнинг пайдо бўлиши, XX аср иккинчи ярмидан магнитафонларнинг оммавий ишлаб чиқарилиши, XX аср сўнггида рақамли аудио ва видео техниканинг оммалашуви оғзаки гувоҳликларни ёзиб олишни ишончлилик даражасини ортириб, барча тадқиқотчилар фойдаланишларига имконият яратиб берди. Шу билан бирга авваллари оғзаки маълумотларни қўлда қайд этиб борган тадқиқотчиларга бўлган ишончсизлик муаммоси ҳал этилди. Иккинчидан, гносеологик сабаб бўлиб, бу XX аср ўрталарида юзага келган позитив тарих инқирози ва XX аср иккинчи ярмида юзага келган ўзига хос фанлараро инқилоблар (лингвистик, социологик, антрапологик ва бошқ.) билан боғлиқ бўлиб, булар ўз навбатида тарихий тадқиқотларнинг предмети, методлари, тамойиллари, методологияси ва манбаларини қайта кўриб чиқишга олиб келган. Эндиликда академик фанларнинг нуқтаи назари авваллари инкор этилган ўтмиш ҳаётнинг намоён бўлишига қаратилди. Жумладан, одамларнинг ҳаёт тарзи, уларнинг ахлоқи, ўхшашлиги, мансублиги, тасаввурлари, воқеликни баҳолаши, миш-мишлар, кундалик ҳаёт ва бошқалар. Ўз навбатида тадқиқотлар майдонининг кенгайиши ва мураккаблашуви фанлараро алоқани кучайишига, шу жумладан, тарих фанини бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар билан алоқасини кучайтириб юборди. Фанлараро тадқиқотлар технологияларининг ўзаро тўқнашуви ёки ушбу фанларнинг тадқиқот методларининг ўзлаштируви натижасида янги субдисциплиналар ёки тарихий тадқиқот йўналишлари вужудга келди. Зеро, Оғзаки тарих, тарих фанининг социология, лингвистика, маданий антропология фанлари билан аралашуви натижасидир. Учинчидан, тарихий тадқиқотларнинг манбавий асосидаги ўзига хос муаммолар ҳам оғзаки тарихни шаклланишидаги омиллардан саналади. Бир неча юз йилликлар давомида шаклланиб келган объектив ва субъектив сабаблар туфайли давлат архив сақловлари тарихчиларнинг янги сўровларига тайёр эмаслиги маълум бўлиб қолди. Бу биринчидан, уларда асосан давлат ҳаётини, иш юритувчи ҳужжатларни, давлат функцияларини, катта ижтимоий гуруҳ ва иқтисодий ривожланишлар ҳақидаги статистик маълумотларни сақловчи расмий манбалар билан бойитилган. Уларда тарихий ҳаётни тўлиқ тиклаш учун зарур бўлган “инсон омили” билан боғлиқ материаллар йўқ. Иккинчидан, совет архивлари тоталитаризм, волюнтаризм, партиявий-ғоявий цензура шароитида қаттиқ назорат қилинган. Кўплаб мавзуларда “бўшлиқлар”, “оқ доғлар” пайдо бўлди. Натижада ҳатто оммавий тарихий ҳодиса бўлган қулоқлаштириш ва репрессияга оид ҳужжатлар ҳам тарихий таҳлил қилишга яроқсиз бўлиб қолди. Уларнинг кўпчилиги ягона қолипда ёзилган бўлиб, фақатгина исм, фамилия, сана ва туғилган жойлари билан фарқланади. Шу ва бошқа бир қатор сабаблар оғзаки тарихни дастлаб тарихий ўтмишни ўрганишда янгича ёндашув сифатида, кейинроқ эса мустақил фан сифатида вужудга келишига сабаб бўлган. олиб келган. Эндиликда академик фанларнинг нуқтаи назари авваллари инкор этилган ўтмиш ҳаётнинг намоён бўлишига қаратилди. Жумладан, одамларнинг ҳаёт тарзи, уларнинг ахлоқи, ўхшашлиги, мансублиги, тасаввурлари, воқеликни баҳолаши, миш-мишлар, кундалик ҳаёт ва бошқалар. Ўз навбатида тадқиқотлар майдонининг кенгайиши ва мураккаблашуви фанлараро алоқани кучайишига, шу жумладан, тарих фанини бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар билан алоқасини кучайтириб юборди. Фанлараро тадқиқотлар технологияларининг ўзаро тўқнашуви ёки ушбу фанларнинг тадқиқот методларининг ўзлаштируви натижасида янги субдисциплиналар ёки тарихий тадқиқот йўналишлари вужудга келди. Зеро, Оғзаки тарих, тарих фанининг социология, лингвистика, маданий антропология фанлари билан аралашуви натижасидир. Учинчидан, тарихий тадқиқотларнинг манбавий асосидаги ўзига хос муаммолар ҳам оғзаки тарихни шаклланишидаги омиллардан саналади. Бир неча юз йилликлар давомида шаклланиб келган объектив ва субъектив сабаблар туфайли давлат архив сақловлари тарихчиларнинг янги сўровларига тайёр эмаслиги маълум бўлиб қолди. Бу биринчидан, уларда асосан давлат ҳаётини, иш юритувчи ҳужжатларни, давлат функцияларини, катта ижтимоий гуруҳ ва иқтисодий ривожланишлар ҳақидаги статистик маълумотларни сақловчи расмий манбалар билан бойитилган. Уларда тарихий ҳаётни тўлиқ тиклаш учун зарур бўлган “инсон омили” билан боғлиқ материаллар йўқ. Иккинчидан, совет архивлари тоталитаризм, волюнтаризм, партиявий-ғоявий цензура шароитида қаттиқ назорат қилинган. Кўплаб мавзуларда “бўшлиқлар”, “оқ доғлар” пайдо бўлди. Натижада ҳатто оммавий тарихий ҳодиса бўлган қулоқлаштириш ва репрессияга оид ҳужжатлар ҳам тарихий таҳлил қилишга яроқсиз бўлиб қолди. Уларнинг кўпчилиги ягона қолипда ёзилган бўлиб, фақатгина исм, фамилия, сана ва туғилган жойлари билан фарқланади. Шу ва бошқа бир қатор сабаблар оғзаки тарихни дастлаб тарихий ўтмишни ўрганишда янгича ёндашув сифатида, кейинроқ эса мустақил фан сифатида вужудга келишига сабаб бўлган. Оғзаки тарих методи билан танишиш жараёнида бу услубнинг мустақил илмий йўналишига айланишига нима сабаб бўлди, деган табиий савол туғилиши мумкин. Бунга жавобан айтиш мумкинки, “XX асрга келиб маълум бир танаффусдан сўнг оғзаки манбаларга тарихий билимларнинг муҳим бир бўғини сифатида қарай бошланди. Бу ўз навбатида қатор сабаблар билан изоҳланади: биринчидан, XX аср – бу тарихни шахслар эмас, балки, омма яратишини англаш даври бўлди. Иккинчидан, “яқин ўтмиш”ни ўрганиш билан боғлиқ муаммолар фаол ўрганила бошланди. Буларнинг барчаси оғзаки тарихни қайта жонланишига ва ўзининг вазифалари, усуллари ва имкониятлари билан мустақил илмий йўналишга айланишига олиб келди”. Оғзаки тарих атамаси 1852 йил Барбэд’Оревилли томонидан илк бор қўлланилган бўлсада, оғзаки тарих усулини янги техник воситалар асосида қулланилиш тарихига назар соладиган бўлсак, кўпчилик тарихчилар оғзаки тарихни фан сифатида вужудга келишини Колумбия университетида фаолият юритган ҳамда “оғзаки тарих” атамасини илмий муомалага олиб кирган Аллан Невинснинг тарихий аҳамиятга эга бўлган хотираларни йиғишга асосланган иши билан боғлиқ деб билишади. XX асрнинг 30-йиллариданоқ оғзаки тарихга оид ишларни кўришимиз мумкин. Жумладан, “чикаголик журналист тарихчи Стадс Теркел 1930 йил Американинг жанубида ёшлик даврида қулликни кўрган гувоҳлардан интервью тўплаганини” адабиётларда қайд этган. “Оғзаки тарих” концепцияларини яратилиши 1940 йилларда АҚШда америкалик журналист Жосеф Гулд (Joseph Ferdinand Gould) нинг фаолияти билан боғлиқ бўлиб, унинг “Бизнинг давримизнинг оғзаки тарихи” асари бутунлигича турли одамларнинг ҳикоя ва кўрсатмаларидан иборат бўлган. 1948 йил Колумбия университети қошида оғзаки тарих маркази очилади. Сал кейинроқ яъни 1967 йил АҚШ “оғзаки тарих” ассоцацияси ташкил этилди, икки йил ўтгач шу каби ташкилот Буюк Британияда ўз фаолиятини бошлади. 1971 йил Лондонда “Oral history” журнали чиқа бошлади, бу ўз навбатида “оғзаки тарих”нинг кенг оммалашганидан далолат берарди. Бунда англиялик Оғзаки тарих методи билан танишиш жараёнида бу услубнинг мустақил илмий йўналишига айланишига нима сабаб бўлди, деган табиий савол туғилиши мумкин. Бунга жавобан айтиш мумкинки, “XX асрга келиб маълум бир танаффусдан сўнг оғзаки манбаларга тарихий билимларнинг муҳим бир бўғини сифатида қарай бошланди. Бу ўз навбатида қатор сабаблар билан изоҳланади: биринчидан, XX аср – бу тарихни шахслар эмас, балки, омма яратишини англаш даври бўлди. Иккинчидан, “яқин ўтмиш”ни ўрганиш билан боғлиқ муаммолар фаол ўрганила бошланди. Буларнинг барчаси оғзаки тарихни қайта жонланишига ва ўзининг вазифалари, усуллари ва имкониятлари билан мустақил илмий йўналишга айланишига олиб келди”. Оғзаки тарих атамаси 1852 йил Барбэд’Оревилли томонидан илк бор қўлланилган бўлсада, оғзаки тарих усулини янги техник воситалар асосида қулланилиш тарихига назар соладиган бўлсак, кўпчилик тарихчилар оғзаки тарихни фан сифатида вужудга келишини Колумбия университетида фаолият юритган ҳамда “оғзаки тарих” атамасини илмий муомалага олиб кирган Аллан Невинснинг тарихий аҳамиятга эга бўлган хотираларни йиғишга асосланган иши билан боғлиқ деб билишади. XX асрнинг 30-йиллариданоқ оғзаки тарихга оид ишларни кўришимиз мумкин. Жумладан, “чикаголик журналист тарихчи Стадс Теркел 1930 йил Американинг жанубида ёшлик даврида қулликни кўрган гувоҳлардан интервью тўплаганини” адабиётларда қайд этган. “Оғзаки тарих” концепцияларини яратилиши 1940 йилларда АҚШда америкалик журналист Жосеф Гулд (Joseph Ferdinand Gould) нинг фаолияти билан боғлиқ бўлиб, унинг “Бизнинг давримизнинг оғзаки тарихи” асари бутунлигича турли одамларнинг ҳикоя ва кўрсатмаларидан иборат бўлган. 1948 йил Колумбия университети қошида оғзаки тарих маркази очилади. Сал кейинроқ яъни 1967 йил АҚШ “оғзаки тарих” ассоцацияси ташкил этилди, икки йил ўтгач шу каби ташкилот Буюк Британияда ўз фаолиятини бошлади. 1971 йил Лондонда “Oral history” журнали чиқа бошлади, бу ўз навбатида “оғзаки тарих”нинг кенг оммалашганидан далолат берарди. Бунда англиялик тарихчи Пол Томпсоннинг “Ўтмиш садоси” (The Voice of the Past) асари “оғзаки тарих” усулини ривожланиши ва тарғиб этилишида муҳим аҳамият касб этди. Оғзаки тарих методининг асосини “сўраб олиш технологияси” ташкил этади. Шу сабабдан мазкур методнинг бошқа услублардан ўзига хос фарқи бу ўтмиш гувоҳларидан интервью тўплашдир. Шундан келиб чиқиб, АҚШ оғзаки тарих Ассоциацияси томонидан ушбу метод тарих фанининг тадқиқот услуби сифатида баҳоланган ва у учта муҳим тамойилларга асосланади: Биринчидан, сўровларнинг илмий-методик таъминланганлиги (илмий дастурлар, илмий лоийҳалар, илмий сўровномалар, илмий гепотезалар); Иккинчидан, мажбурий талабларни бажарилиши, бунда маълумотларни қайд қилиш ва сақлаш учун техник таъминланганлик; Учинчидан, тарихий интервьюларни ҳужжатлаштириш ва архивлаш, давлат стандартларига жавоб берувчи “оғзаки тарихий манбалар” ва “оғзаки архивлар”ни ташкил этиш ва ҳ.к. Оғзаки тарих методи ва оғзаки тарих асосида изланувчи тарихчининг тадқиқот предмети – бу тарихий жараёнларнинг бевосита гувоҳларининг ўтмиш ҳодисаларни идрок қилиши, тарихга индивидуал баҳо бериш ва ўтмишни субъектив тиклаш ёки субъектив намоён этишдир. Оғзаки тарих методи асосида тадқиқотларни олиб бориш жараёнида унинг назарий-методологик жиҳатларига, хусусан, интервьюга ҳозирлик кўриш, интервью олиш, таҳлил этиш, транскрибациялаш ва архивлаш жараёнларига алоҳида эътибор қаратиши лозим. Бу жараёнда таҳлил этишга алоҳида ёндошиш керак бўлади, чунки оғзаки тарзда тўпланган маълумотлар ёзма ҳужжатларга нисбатан қатъийроқ ва чуқур танқидий таҳлилни талаб этади. Мазкур тадқиқот босқичлари оғзаки тарихни аввало: - танқидий ҳолатга келтиради (оғзаки гувоҳликларни далил ва маълумотлар тўплаш эмас, балки, интервьюларга манба сифатида танқидни талаб этиши); тарихчи Пол Томпсоннинг “Ўтмиш садоси” (The Voice of the Past) асари “оғзаки тарих” усулини ривожланиши ва тарғиб этилишида муҳим аҳамият касб этди. Оғзаки тарих методининг асосини “сўраб олиш технологияси” ташкил этади. Шу сабабдан мазкур методнинг бошқа услублардан ўзига хос фарқи бу ўтмиш гувоҳларидан интервью тўплашдир. Шундан келиб чиқиб, АҚШ оғзаки тарих Ассоциацияси томонидан ушбу метод тарих фанининг тадқиқот услуби сифатида баҳоланган ва у учта муҳим тамойилларга асосланади: Биринчидан, сўровларнинг илмий-методик таъминланганлиги (илмий дастурлар, илмий лоийҳалар, илмий сўровномалар, илмий гепотезалар); Иккинчидан, мажбурий талабларни бажарилиши, бунда маълумотларни қайд қилиш ва сақлаш учун техник таъминланганлик; Учинчидан, тарихий интервьюларни ҳужжатлаштириш ва архивлаш, давлат стандартларига жавоб берувчи “оғзаки тарихий манбалар” ва “оғзаки архивлар”ни ташкил этиш ва ҳ.к. Оғзаки тарих методи ва оғзаки тарих асосида изланувчи тарихчининг тадқиқот предмети – бу тарихий жараёнларнинг бевосита гувоҳларининг ўтмиш ҳодисаларни идрок қилиши, тарихга индивидуал баҳо бериш ва ўтмишни субъектив тиклаш ёки субъектив намоён этишдир. Оғзаки тарих методи асосида тадқиқотларни олиб бориш жараёнида унинг назарий-методологик жиҳатларига, хусусан, интервьюга ҳозирлик кўриш, интервью олиш, таҳлил этиш, транскрибациялаш ва архивлаш жараёнларига алоҳида эътибор қаратиши лозим. Бу жараёнда таҳлил этишга алоҳида ёндошиш керак бўлади, чунки оғзаки тарзда тўпланган маълумотлар ёзма ҳужжатларга нисбатан қатъийроқ ва чуқур танқидий таҳлилни талаб этади. Мазкур тадқиқот босқичлари оғзаки тарихни аввало: - танқидий ҳолатга келтиради (оғзаки гувоҳликларни далил ва маълумотлар тўплаш эмас, балки, интервьюларга манба сифатида танқидни талаб этиши); - тадқиқот натижаларини оммага етиб боришини таъминлайди (яъни бунда бошқа тадқиқотчиларга ва кенг жамоатчиликка интервьюга бевосита мурожат қилиш орқали муаллиф хулосаларининг адекватлилигини текшириш имконини беради). Ғарб мутахассислари оғзаки тарихни менталитет (тафаккур тарзи) билан боғлиқ тарих сифатида қабул қиладилар. Оғзаки тарихнинг социал аҳамиятига тўхталадиган бўлсак, “оғзаки тарих” кишилар фаолиятининг ўзи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бу кичик авлоднинг катта авлод вакиллари (оталари, боболар, катта бувалар)нинг ўзаро таъсирини ифодалайди. Тарихий фанларнинг методи сифатида оғзаки тарих: Биринчидан, бошқа тарихий фанлар тармоқлари бўлмиш тарихий антропология, тарихий психология, тарихий герменевтика каби фанларга керакли материаллар тақдим этади; Иккинчидан, тарихий ҳодисаларда бевосита иштрок этган ва расмий манбаларда статистик бирликларни ташкил этадиган ҳатто айрим пайтлар умуман унутиладиган “кичик одамлар”нинг гувоҳликларини сақлаб қолиш имконини беради; Учинчидан, қадриятлар тизими ва маданий-семантик кодларни авлоддан-авлодга ўтказиб беришни таъминлайди. Ушбу бўлимга хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Оғзаки тарих XX асрнинг 30-йилларидан бошлаб шаклланиб, тарихий фанлар тармоғига 1940 йилларда АҚШда америкалик журналист Жосеф Гулд (Joseph Ferdinand Gould) нинг фаолияти асосида кириб кела бошлади. Кейинчалик АҚШ ва Ғарбий Европа давлатларида кескин суратларда ривожланиб борди. Бугунги кунда оғзаки тарихга оид тадқиқотлар бутун дунёда амалга оширилмоқда. 1990 йилдан бошлаб Мексика ва Бразилияда миллий оғзаки тарих ассоциациялари фаолият юрита бошлади. Австралияда оғзаки тарих ассоциацияси 1970 йилдан бошлаб маҳаллий ижтимоий тарих ва антропология соҳаси мутахассислари сайи-ҳаракатлари билан ўз ишини бошлади. Унинг тараққий этиши аввало мазкур методнинг бир неча фанлар кесимида ишлатиш имконини мавжудлиги - тадқиқот натижаларини оммага етиб боришини таъминлайди (яъни бунда бошқа тадқиқотчиларга ва кенг жамоатчиликка интервьюга бевосита мурожат қилиш орқали муаллиф хулосаларининг адекватлилигини текшириш имконини беради). Ғарб мутахассислари оғзаки тарихни менталитет (тафаккур тарзи) билан боғлиқ тарих сифатида қабул қиладилар. Оғзаки тарихнинг социал аҳамиятига тўхталадиган бўлсак, “оғзаки тарих” кишилар фаолиятининг ўзи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бу кичик авлоднинг катта авлод вакиллари (оталари, боболар, катта бувалар)нинг ўзаро таъсирини ифодалайди. Тарихий фанларнинг методи сифатида оғзаки тарих: Биринчидан, бошқа тарихий фанлар тармоқлари бўлмиш тарихий антропология, тарихий психология, тарихий герменевтика каби фанларга керакли материаллар тақдим этади; Иккинчидан, тарихий ҳодисаларда бевосита иштрок этган ва расмий манбаларда статистик бирликларни ташкил этадиган ҳатто айрим пайтлар умуман унутиладиган “кичик одамлар”нинг гувоҳликларини сақлаб қолиш имконини беради; Учинчидан, қадриятлар тизими ва маданий-семантик кодларни авлоддан-авлодга ўтказиб беришни таъминлайди. Ушбу бўлимга хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Оғзаки тарих XX асрнинг 30-йилларидан бошлаб шаклланиб, тарихий фанлар тармоғига 1940 йилларда АҚШда америкалик журналист Жосеф Гулд (Joseph Ferdinand Gould) нинг фаолияти асосида кириб кела бошлади. Кейинчалик АҚШ ва Ғарбий Европа давлатларида кескин суратларда ривожланиб борди. Бугунги кунда оғзаки тарихга оид тадқиқотлар бутун дунёда амалга оширилмоқда. 1990 йилдан бошлаб Мексика ва Бразилияда миллий оғзаки тарих ассоциациялари фаолият юрита бошлади. Австралияда оғзаки тарих ассоциацияси 1970 йилдан бошлаб маҳаллий ижтимоий тарих ва антропология соҳаси мутахассислари сайи-ҳаракатлари билан ўз ишини бошлади. Унинг тараққий этиши аввало мазкур методнинг бир неча фанлар кесимида ишлатиш имконини мавжудлиги ва тарихда инсон омилининг таъсирига қизиқишни ошиши ва бошқа сабаблар туртки бўлди. Оғзаки тарих манбалари икки томонлама хусусиятга эга. Хусусан: Биринчидан, мавжуд социал тажрибани авлодларга етказишда ўз илдизлари билан узоқ ўтмишга бориб тақаладиган, архаик ҳодисаларни ифодаловчи мавжуд тарихий анъаналар; Иккинчидан, яқин ўтмишнинг гувоҳ ва иштирокчилари бўлган кишиларнинг хотираларидир. Ҳозирда оғзаки тарих – тарихий тадқиқотлар ичида янги йўналишлардан бири бўлиб, бугунги кунда бир қатор хорижий давлатларда мазкур услубдан кенг фойдаланилмоқда. ва тарихда инсон омилининг таъсирига қизиқишни ошиши ва бошқа сабаблар туртки бўлди. Оғзаки тарих манбалари икки томонлама хусусиятга эга. Хусусан: Биринчидан, мавжуд социал тажрибани авлодларга етказишда ўз илдизлари билан узоқ ўтмишга бориб тақаладиган, архаик ҳодисаларни ифодаловчи мавжуд тарихий анъаналар; Иккинчидан, яқин ўтмишнинг гувоҳ ва иштирокчилари бўлган кишиларнинг хотираларидир. Ҳозирда оғзаки тарих – тарихий тадқиқотлар ичида янги йўналишлардан бири бўлиб, бугунги кунда бир қатор хорижий давлатларда мазкур услубдан кенг фойдаланилмоқда.