O‘ZBEK BOLALAR ADABIYOTI Reja: 1. XI – XIX asrlar bolalar adabiyoti. 2. XX asrning 20-30 yillapri bolalar adbiyoti. 3. Urush davri va urushdan keyingi davr bolalar adabiyoti. 4. Hozirgi davr bolalar adabiyoti. Tayanch tushunchalar: Qadimgi davr bolalar adabiyoti, 20-30 yilar bolalar adabiyoti, urush davri bolalar adabiyoti, urushdan keyingi davr bolalar adabiyoti, hozirgi davr bolalar adabiyoti. Bolalar she’riyati, nasri, dramaturgiyasi, bolalar kitobxonligi. Darsning maqsadi: Qadimgi davr bolalar adabiyoti, 20-30 yilar bolalar adabiyoti, urush davri bolalar adabiyoti, urushdan keyingi davr bolalar adabiyoti, hozirgi davr bolalar adabiyoti o‘zbek bolalar adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida talabalarga ma’lumot berish. Darsning metodik ta’minoti. DTM, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, slaydlar. Foydalanish uchun adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: “O‘zbekiston”, 1997. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. 3. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. –T.: 1994. 4. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti va folklor. –T.: 2006. 5. http: www.ziyo.net.uz. 6. http: www.pedagog.uz Darsning mazmuni 1. Oldingi ma’ruzalarda ko‘rib o‘tganimiz xalq og‘zaki ijodi tajribalari yozma adabiyotning maydonga kelishi va rivojlanishida boy manba bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda yana bir narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, badiiy adabiyotning taraqqiyoti jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Bu jihatdan Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘ati turk” asarini eslab o‘tish o‘rinlidir. XI asrning buyuk tilshunos olimi o‘zining bu kitobida bizga ko‘p ma’lumotlar beradi. Unda avvalgi zamonlarda paydo bo‘lib, og‘izdan-og‘izga, avloddan-avlodga ko‘chib yurgan qo‘shiq va lirik she’rlardan namunalar ham keltirilgan. Kitobda, ayniqsa, mehnat, qahramonlik, marosim, mavsum qo‘shiqlari haqida batafsil ma’lumot beriladi. Shuningdek, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” (“Saodatga yo‘llovchi bilim”), Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar arg‘umoni”) dostonlarida hamda Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniylarning asarlarida til, axloq-odob masalalari qamrab olinadi. Haydar Xorazmiy, Qutb, Durbek, Sakkokiy, Lutfiy singari shoirlarning adolatsizlik va zulmni qoralash, oddiy insonning og‘ir ahvoliga achinish, orzu-armonlarini qisman bo‘lsa-da yoritishga qaratilgan asarlari tarixda muhim rol o‘ynaydi. Atoiy, Sakkokiy va Lutfiy g‘azallari timsolida XV asr o‘zbek she’riyati hayotiy voqeylikni aks ettirish sohasida katta badiiy tajriba to‘pladi. Bu tajriba Alisher Navoiydek buyuk san’atkorning voyaga etishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni tayyorladi. Alisher Navoiy butun faoliyati va ijodini insonning baxt-saodati uchun kurashga, xalqning osoyishtaligiga, o‘zaro urushlarning oldini olishga, obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san’at va adabiyot ahllariga homiylik ko‘rsatdi, ko‘plab shogirdlar etishtirdi. XV-XVI asrlarda yashab ijod etgan Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” memuarida o‘sha davr hayotiga doir tarixiy voqealar bilan birga, ilm- fanga doir qimmatli ma’lumotlar berilgan, turli xalqlarning urf-odatlari, tili, san’ati va adabiyoti yoritilgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida yashab ijod etgan ikki buyuk shoir – Muhammadniyoz Nishotiy va Muhammad Sharif Gulxaniylar ijodi mumtoz adabiyotimiz tarixida alohida ajralib turadi. Nishotiyning xalq og‘zaki ijodi asosida yaratgan, “Husnudil”dostoni ishq-muhabbat, aql-farosat, axloq-odobga bag‘ishlangandir. Shu narsa diqqatga loyiqki, dostonda har biri mustaqil asar bo‘la oladigan “Shohboz va bulbul”, “Gul va Daf”, “Nay va Shamshod”, “Kosai Chin va Nargis”, “Binafsha va Chang” kabi masallar ham berilgan. Bu masallarning barchasida el-yurtga foyda keltirish, maqtanchoq bo‘lmaslik, ortiqcha kibr-havoning zarari yoritilishi bolalar uchun har jihatdan ibratlidir. Gulxaniy ham “Zarbulmasal” asarida o‘zining muhim ijtimoiy qarashlarini, el-ulus taqdiriga munosabatini qiziqarli masallar orqali ifodaladi. Munis mehnatkash xalqning og‘ir ahvoliga qattiq achindi, ilm-fan va adabiyot ahlining xor-zorligidan qayg‘urdi. Shoir kishilarni bilim olishga, kitob o‘qishga, johil va yomonlardan uzoq bo‘lishga chaqirdi. Munis “Savodi ta’lim” risolasi orqali bolalarni o‘qitish va tarbiyalash ishiga katta hissa qo‘shdi. Uning ma’rifatparvarlik g‘oyalari o‘zidan keyin yashagan Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‘tar kabi shoirlar ijodiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ma’rifatparvarlikni bayroq qilib ko‘targan Abdulla Avloniy, Hamza, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Munavvarqorilar tomonidan yozilgan darslik va qo‘llanmalarda bolalar hayoti, o‘qishi, axloq-odobi haqida materiallar beriladi. Abdulla Avloniy (“Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Maktab gulistoni”, “Tukiy guliston yohud axloq”), Hamza Hakimzoda Niyoziy (“Engil adabiyot”, “Axloq hikoyalari”, “Qiroat kitobi”), Sadriddin Ayniy (“Tahzib-us- sibyon”, “Qiz bola yoki Holida”) asarlarida yangi davr nafasi ufura boshladi. 2. 20-yillarda Fitrat, Cho‘lpon, Usmon Nosir, G‘ofur G‘ulom, G‘ayratiy, Shokir Sulaymon, Oybek va boshqalarning katta yoshdagi bolalar uchun yozgan asarlarida ilm va mehnatga chaqiriq keng o‘rin oladi. Keyinchalik bu safga Z.Diyor, D.Oppoqova, M.Fayziev, I.Muslim, A.Rahmat, Sh.Sa’dulla, S.Jo‘ra, M.Oqilova, Q.Muhammadiy, H.Nazirlar kelib qo‘shildi. Ular bolalarni yaxshi o‘qishga, ilm-fan nurlaridan bahraman bo‘lishga, davrning haqiqiy o‘g‘il-qizlari bo‘lib kamol topishga targ‘ib etdilar. 30-yillarda o‘zbek bolalar adabiyoti har tomonlama yuksaldi. Bu davrda Zafar Diyorning “Qo‘shiqlar” (1933), “Tantana” (1936), “She’rlar” (1939), “Muborak” (1940), “She’r va hikoyalar” (1940), Adham Rahmatning “Dum” (1938), “Baxtli yoshlik” (1939), “Zavqli allalar” (1940), “She’rlar” (1940), “Hiylagar tulki” (1940), Sulton Jo‘raning “Fidokor” (1940), Ilyos Muslimning “Usuv” (1932), “Zaharhandalar” (1932), Shukur Sa’dullaning “Hayqiriq” (1933) to‘plamlari bosilib chiqdi. Bu davrda qardosh halqlar adabiyotidan juda ko‘plab asarlar o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Buning natijasida o‘zbek bolalar adabiyoti har tomonlama boyib bordi. Ayniqsa, “Yosh turkistonliklar”, “Bolalar yo‘ldoshi”, “Bolalar dunyosi”, “O‘zgarishchi yoshlar”, “Yosh kuch” kabi oynomalar nashrini yo‘lga qo‘yilishi bolalar adabiyotining har tomonlama rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Xullas, bolalar adabiyotining mavzu doirasi kengaya bordi. Yoshlik, maktab hayoti, ona-yurt tabiati, xalqlar do‘stligi, ilm, hunar va texnikaga muhabbat mavzulari bolalar adabiyotidan keng o‘rin oldi. 3. Xalqimizda: “Ona yurting omon bo‘lsa, rang-ruying somon bo‘lmas”, degan naql bor. Mamlakatimizga nemis-fashist bosqinchilarining hiyonatkorona bostirib kirishi o‘z baxtini, kelajagini halol mehnati bilan bunyod etayotgan xalqning oromini buzdi. Urushning birinchi kunlaridanoq, Oybek, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Sobir Abdulla, Uyg‘un, Maqsud Shayxzoda, Zafar Diyor, Amin Umariy, Sulton Jo‘ra, G‘ayratiy, Mirtemir, Ilyos Muslim va boshqalar g‘alabaga komil ishonch g‘oyasi bilan yo‘g‘rilgan asarlar yaratdilar. Urushning birinchi kunlaridanoq yaratilgan Uyg‘unning “Hayrlashuv”, Zafar Diyorning “Kichkina jangchi”, Ilyos Muslimning “Yovni tutday to‘kamiz”, Sulton Jo‘raning “Tekstil kombinanti to‘quvchilari”, Ra’no Uzoqovaning “Talpin, yurak” she’rlari bolalar adabiyotida urushni la’natlovchi dastlabki asarlardan bo‘ldi. Bu davr adabiyotining asosiy mavzusini urush davridagi xalq qahramonlarining fashist bosqinchilariga qarshi jasoratlarga to‘la kurashi tashkil etdi. “Moskvani men bilaman”, “Xat” (Hamid Olimjon), “Men yaxudiyman”, “Sen etim emassan” (G‘ofur G‘ulom), “Vatan haqida”, “Yigitlarga” (Oybek), “Kurash nechun”, “Kapitan Gastello” (Maqsud Shayxzoda), “Vatan haqida qo‘shiq” (Uyg‘un), “Vatan”, “Chavandoz” (Temur Fattoh), “Bugun bayram” (Zafar Diyor), “To‘pchi Muhammad” (Sulton Jo‘ra), “Onamning aytganlari” (Adham Rahmat), “Biz engamiz” (Hasan Said) kabi asarlar shu davr mahsulidir. 1941-yilning iyul oyidayoq “O‘lim yovga” adabiy to‘plami bosilib chiqdi. To‘plamdagi she’rlarda g‘alabaga bo‘lgan komil ishonch jo‘shib kuylandi. “Vatan uchun” to‘plami ham shu yilda yuzaga keldi. Undagi she’rlar ona vatanga sadaqat g‘oyasi bo‘rttirilganligi bilan harakterlidir. Ayniqsa, Zafar Diyor yaratgan qahramonlar yosh bo‘lishiga qaramay juda qasoskor. Ular tinchlik, osoyishtalik shaydolari, nemis-fashist bosqinchilarini qattiq qahr-g‘azab bilan la’natlaydilar. Binobarin, ona vatanni sevish, ardoqlashning o‘zi etmaydi, uni munosib o‘g‘lon bo‘lib himoya qilish zarur degan muqaddas g‘oya bilan nafas oladilar. Shuning uchun ham shoir qahramonlari nemis-fashist bosqinchilari ustiga qo‘lda qurol bilan sherday hamla qilishga tayyor. Z. Diyor “Qurol bering menga ham!” she’rida lirik qahramon tilidan shunday misralarni bitadi: Meni kichikdemangiz, Kamsitmangiz kuchimni, Bosqinchidan olgumdir Xalq qasosi – o‘chimni! O‘sha bahor,gulim deb, Bulbulim deb,uyim deb, Jang qilamanmardona, Bosqinchiga – o‘lim deb. Nemis-fashist bosqinchilari barcha qatori yosh bolalarning ham osuda hayotini buzadi, ularni daryo, ko‘llar bo‘yida baliq tutib hordiq chiqarishdan, bilim olib, quvnoq o‘yin-kulgi bilan yashashdan mahrum etdi. Shuning uchun ham yosh vatanparvar butun xalq bilan bir tan, bir jon bo‘lib, qo‘lida qurol bilan dushmandan o‘ch olishga shaylanadi: Qurol bering menga ham, Qurol bering menga ham. Razil nemis boshiga Men ham solay katta g‘am, - deya shijoat ko‘rsatishi bilan diqqatni tortadi. Vatan urushi davri bolalar adabiyotida front orqasini mustahkamlish ishi ham alohida mavzu bo‘lib qolgan edi. Zafar Diyorning “Maktab – sening fronting”, “Poezd ketar frontga”, “Temurchilar minbari”, Shukur Sa’dullaning “Yoshlik”, “Sen nima qilding?” kabi asarlarida bolalarning front orqasini mustahkamlashdagi jangovor mehnatlari namoyon bo‘ladi. “Sen nima qilding?” she’rining qahramonlari o‘zlariga ham, o‘zgalarga ham talabchan bolalar. Har bir kun, har bir daqiqani mehnat muvaffaqiyati bilan o‘tkazishni o‘z oldilariga qat’iy maqsad qilib qo‘yganlar. Shuning uchun ham ular bir-birlariga jiddiy savol beradilar: - Front uchun ne qilding? Navbat senga! So‘yla, qani, Nimalarni ep bilding?! Javob ham aniq: ... O‘ylab topdim: uyga kirdim, Kezdim har yonni bir-bir. Bog‘lar oshdim, ko‘p yo‘l yurdim, Yig‘dim tersagu temir. “Bular front uchun!”-deya Eltdim maktabim sari. Har bir bolaning qo‘shgan ulushi besh o‘rtoq o‘rtasida muhokama qilinadi. Va nihoyat ular: “Bundan o‘qu tank bo‘ladi!” deya o‘z ishlaridan qanoat hosil qiladilar. She’rda har bir bolaning fikri-o‘yi, orzu-umidi ishonarli tarzda ifoda etiladi. O‘zbek halqi avvaldan mehnatkash xalq. Ishchanlik bizga ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan. Q. Muhammadiyning “Etik”, “Buvimning hikoyasi”, H. Yoqubovning “Sirdaryo oftobi”, Shukur Sa’dullaning “Hovlimizning bolalari”, “Dastyor qiz”, “Bog‘bon qiz”, Ilyos Muslimning “Oyxon va rayhon”, “Ishchan asalarilar”, “Sening sovg‘ang”, Po‘lat Mo‘minning “Dalalarga qarasam”, “Oftob chiqdi olamga”, Qudrat Hikmatning “Bobo va nabira”, “Jo‘jam, yurma laqillab”, Tolib Yo‘ldoshning “Vaqt qadri”, Yusuf Shomansurning “Baraka”, “Tikuvchi”, Tursunboy Adashboevning “Shanbalik”, Rauf Tolibning “Bobo xursand, Nodir xafa”, Qambar Otaning “Mehnatdan zavq olaman” she’rlari bevosita mehnatga bag‘ishlangan. Iste’dodli shoir Qambar Ota uzoq yillardan beri bolalarni mehnatsevarlikka chorlab she’rlar yozibkeladi. Uning “Mehnatdan zavq olaman” asari shulardan biri. Asarning lirik qahramoni sog‘lom va tetik bola. Buning asosiy sababi uning mehnatkashligida. Bola ishlashni, ayniqsa, kattalarning yumushlariga yordam berishni yaxshi ko‘radi. Lirik qahramonning mehnati, orzu-hayoli yosh kitobxonning ezgu-niyatiga mos tushadi: Sog‘lom, quvnoq, bolaman, Mehnatdan zavq olaman. Agarda ish qilmasam, Tez zerikib qolaman. Kattalarga dastyorman, Xizmatiga tayyorman. Foydam tegsa birovga Men tengsiz baxtiyorman. Hozir maktab bolaman. Mehnatdan zavq olaman. Katta bo‘lsam, ko‘rasiz, Halol odam bo‘laman. Mehnat – baxt. O‘sha baxtni qo‘lga kiritish, mehnat unumdorligini oshirish uchun esa eng avvalo ilm-fanni puxta o‘zlashtirib olish kerak. Q. Muhammadiy “Kichkina michurinchilar” she’rida mehnatning zoe ketmasligini alohida ta’kidlaydi: Ilmini bilib olsang, Mo‘ljaling xato ketmas. Mehnat dunyoda buyuk ish. Kimki bu buyuk ishning etagini tutsa, u hech qachon kam bo‘lmaydi. Shoirlarimiz o‘z asarlarida bolalarni mehnatkash bo‘lishga, mehnat ahlini hurmat qilishga, ularning peshona terlari evaziga bunyod etilgan narsalarni e’zozlashga, asrab-avaylashga da’vatkor she’rlari bilan kitobxon mehrini qozonmoqdalar. Bolalarni bog‘cha yoshidan boshlaboq tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash muhim ishlardan biri. Bolalar ijodkorlari bu masalaga alohida e’tibor beradi. “Kichkina bog‘bon haqida doston”, “Suv bilan suhbat”, “Yuksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘g‘lon haqida qissa” (Zafar Diyor), “To‘rt fasl” (Sh. Sa’dulla), “Bizning boqqa kelinglar”, “Ola buzoq” (G‘ofur G‘ulom), “Boychechak”, “G‘uncha” (Uyg‘un), “O‘rik gullaganda”, “Lola” (Hamid Olimjon), “Yurtimiz tabiati”, “Tilla qo‘ng‘iz” (I. Muslim), “Tabiat alifbesi”, “Qanotli do‘stlar” (Q.Muhammadiy), “Bahor”, “Tog‘ manzarasi”, “Suv” (Q.Hikmat), “Toshbaqa” (Yu. Shomansur), “Bir cho‘ntak yong‘oq” (M. A’zam), “Baholar”, “Maqtanchoq chumoli” (T. Adashboev), “Bahor va men”, “Qushcha so‘zi” (R. Tolib), “Kamalak afsonasi” (O. Matjon) va boshqalar shular jumlasidandir. Bular orasida Shukur Sa’dullaning “Kichkina qushcha” asari alohida ajralib turadi. Unda bolalarning qushlarga bo‘lgan mehri, g‘amxo‘rligi misralar qatiga chuqur singdirilgan: Hay, hay chumchuq - jajji qush, Chirqillaysan izlab don, Shoxda turma, pastga tush! Mana chumchuq, senga non! Erta-yu kech tinmaysan, Qorning to‘ysa aytasan, Charchamoqni bilmaysan. So‘ng uyingga qaytasan! G‘afur G‘ulom (“Kaptar uchar, g‘oz uchar”, “Tinchlik archasi”), Quddus Muhammadiy (“Urushga yo‘l bermaymiz”), Shukur Sa’dulla (“Tinchlik qushi haqida men o‘qigan she’r”), Ilyos Muslim (“Do‘stlik”), Qudrat Hikmat (“Tinchlik haqida qo‘shiq”), Shuhrat (“Tinchlik allasi”, “Do‘stlik guli”), Mardonqul Muhammadqulov (“Uch kaptarim, uch!”), YUsuf SHomansur (“Orzular bir”), Safar Barnoev (“Biz bolalar...”), Tursunboy Adashboev (“Do‘stlik”) kabi shoirlar tinchlik va do‘stlik mavzusidagi asarlari bilan bolalar va yoshlarni tinchlik va do‘stlik ruhida tarbiyalashga xissa qo‘shdilar. Quddus Muhammadiyning “Urushga yo‘l bermaymiz” she’ri bolalarning sevimli asarlaridandir. Shoir unda tinchliksevar insonlarning asosiy maqsadi tinchlik va osoyishtalik ekanligini bolalarga tushuntirgach, ularni tinchlik uchun kurashga chaqiradi. Deysan, tanda jonim bor, Tinchlik uchun kurashay, Urushga hech yo‘l bermay, Vatan, xalqim yashnatay. Quddus Muhammadiy bu bilan chegaralanib qolmay, tinchlik tarafdorlarining engilmas kuch-qudratini, astoydil harakat qilinsa, tinchlik urushni engishi muqarrar ekanligini shunday ifodalaydi: Tinchlik bo‘lsin hamma yoq, Buning uchun hamma vaqt, Kurashar jam bo‘lib xalq. Urushga yo‘l bermaymiz, Tinchlik engar, tinchlik haq. Bolalarning uyukli shoirlaridan biri bo‘lgan Qudrat Hikmat “Do‘stlar, bering qo‘lga qo‘l” she’rida Quddus Muhammadiyning fikrini davom ettirib, shunday yozadi: Tinchlik doim saqlanar, Qasd qilgan majaqlanar. Do‘stlar, bering qo‘lga qo‘l, Urushga hech bermang yo‘l! Hozirgi zamon o‘zbek bolalar adabiyotida tinchlikning asosiy garovi bo‘lmish do‘stlik mavzusi tobora kengayib bormoqda. Bu mavzuda ayniqsa, S. Jabbor, E. Raimov, R. Tolib, A. Obidjon, H. Imonberdiev va boshqalar ta’sirchan asarlar yaratmoqdalar. Bugungi o‘zbek bolalar she’riyati haqida gap ketar ekan, maktab hayotini aks ettiradigan asarlar haqida alohida to‘xtalib o‘tish kerak. Hamma narsa o‘qishga, maktabga bog‘liq. Maktab mavzusida yozilgan she’rlarda ozoda maktablar, unda qaynayotgan baxtli hayot, bolalarning ilm-fan nurlaridan bahramand bo‘lishga intilishdek ijobiy fazilatlari ifodalanadi. Ilyos Muslimning “Maktabim”, “Kitobcham” she’rlari kichik maktab yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan. “Maktabim”ni o‘qigan bolada o‘qishga, ilm-fan nurlaridan bahramand bo‘lishga intilish yanada o‘sadi: Ona kabi mehribon – Ilm-fanlarga makon, Yayrab o‘qiyman har on, Qadrdonim maktabim! Senda darslar xilma-hil, Ongim o‘sar yilma-yil. Sevinchlarga to‘lar dil, Qadrdonim maktabim! A’lochi o‘quvchining maqsad va niyati ham a’lo darajada. Uning maqsadi o‘sib, ulg‘ayib, xalq uchun, ona o‘lka uchun haqiqiy farzand bo‘lib voyaga etish: A’lo o‘qishdir burchim, Sarf etaman bor kuchim, Ishlayman xalqim uchun, Qadrdonim maktabim! Po‘lat Mo‘minning “Xoh o‘qishda, xoh ishda”, “Yer chopildi – javob topildi”, “Sinfimiz qo‘shig‘i”, “Ustozlar”, Rauf Tolibning “Katta tanaffusda”, “O‘rtog‘imiz yo‘qoldi”, “Uy vazifasi”, Ergash Raimovning “Endi katta bo‘laman” kabi asarlarida shu kunning nafasi sezilib turadi. Bolalar rostgo‘y, halol, poklikni yaxshi ko‘rishadi. Aldamchilik, yolg‘onchilik, xushomadgo‘ylik ularning xarakterlariga to‘g‘ri kelmaydi. Rauf Tolib bolalardagi bunday xususiyatni “O‘rtog‘imiz yo‘qoldi” she’rida yaxshi yoritgan. Valijon o‘zining engiltakligi, yolg‘onchi va xushomadgo‘yligi bilan, faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish ko‘rishi bilan sinfda obro‘sini yo‘qotgan: O‘z foydasin o‘ylar u Do‘st bo‘lsin qandoq? Oramizdan yo‘qoldi, Eh, bitta o‘rtoq ... 4. Bugungi kun bolalar she’riyatida harbiy-vatanparvarlik ishlari ham ancha mukammal. Vatan urushi davri she’riyati tasvir markazida turgan jangovarlik, fashist bosqinchilariga kuchli nafrat, ona-Vatan himoyasiga chaqiriq, baynalmilal do‘stlik g‘oyalari so‘nggi davr she’riyatida ham asosiy mavzulardan biriga aylandi. Ammo endi davr bilan bog‘liq ravishda tasvir uslubining birmuncha o‘zgarganini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, urush davri she’riyatida lirik qahramonning bevosita jang maydonlaridagi kechinmalari ifodalansa, keyinchalik jang qahramonlarining esdaliklari yoki u haqda boshqalarning taassurotlari, tinchlik uchun kurash g‘oyasi, urushning faqat halokatli oqidatlarini ifoda etish birinchi o‘ringa chiqarildi. Bu hol she’riyatda harbiy-vatanparvarlik tuyg‘usining, tushunchasining tobora kengayib, yangi-yangi qirralari namoyon bo‘layotganligini, davr talabi asosida ijldiy an’ananing davom etayotganini, boyitilayotganini ko‘rsatadi. Urushdan keyingi harbiy-vatanparvarlik she’riyati xarakterli xususiyatlar – urush qahramonlari jasoratining ko‘proq ikkinchi shaxs tilidan hikoya qilinishida ham ko‘zga tashlanadi. Urushga munosabatning bu shaklini Uyg‘un (“Mening akam”), Asqad Muxtor (“Tinchlik soldati”) kabi keksa avlod vakillaridan tortib, Tursunboy Adashboev (“O‘g‘limga”), Safar Barnoev (“Dadamning qo‘llari”) singari keyingi avlod qalamkashlari ijodida ham uchratish mumkin. O‘zbek bolalar she’riyatining urushdan so‘nggi davrda yaratilgan namunalari ko‘zdan kechirilganda, harbiy-vatanparvarlik mavzusiga turlicha yondoshilganini ko‘rish mumkin. Jumladan, Mavlon Ikrom “Yosh partizan” poemasida qrimlik yosh partizan Viktor Korobkovning jasoratiga oid hujjatlardan foydalansa, Quddus Muhammadiy, Tolib Yo‘ldoshlar urush sababchisi bo‘lgan fashistlarni folklordagi ya’juj-ma’jujlar sifatida tasvirlash orqali urushni la’natlaydilar. Vatan urushi qatnashchilari Ilyos Muslim va Shuhratlar fashistlarning kirdikorlarini o‘sha voqealarning bevosita shohidlari sifatida hayotiy, ta’sirchan gavdalantirsalar, Tursunboy Adashboev, Qambar Ota, Aziz Abdurazzoq, Shamsi Odil, Rauf Tolib, Qutbi Nosirova va boshqalar ko‘proq otalar va bolalarning achchiq xotiralari tarzida qalamga oladilar. Tolib Yo‘ldoshning “Bobom ertak aytsalar” she’ri bevosita urush qatnashchisining nevaralariga jang-jadallar haqidagi ertagi tarzida bitilgan. Bolalarga ertak tuyulgan bu voqealar aslida ertak emas, oddiy jangchining ko‘rgan- kechirganlaridir. “Qilich botir”, “Alpomish”, “Aldar ko‘sa” dostonlarini jon qulog‘i bilan tinglagan bolalarning fashist bosqinchilari to‘g‘risidagi hikoyadan vujudlari larzaga keladi. Bobo o‘z gapini Gitlerning ta’rifidan boshlaydi: Qo‘ng‘izmo‘ylov, chalabosh Gitler degan alvasti Qilgan mudhish jinoyat, Hech yoddan chiqmas asti. Tag-tugi yo‘q bu mahluq, Odamxo‘r ekan bilsak, Nimalar qilmas edi, Erkiga qo‘yib bersak!. Bobo nutqidagi nozik o‘xshatishlar, ayniqsa, Gitlerning odamxo‘rligi, tashqi ko‘rinishining beo‘xshovligi bolalar qulog‘ini ding qiladi. She’rda bolalarni hayratga solgan narsa Gitlerning ko‘rinishigina emas, balki unga hikoyachining nafratli munosabati hamdir. Boboning Gitler boshliq fashistlar haqida hikoya qilayotib, g‘azabdan rang-yuzlarining oqrib, o‘zgarishi tinglovchilarida ham, kitobxonda ham Gitlerga nisbatan naftar uyg‘otadi. Yuqorida Vatan posbonlarining jasorati ko‘proq o‘zga shaxs, xususan, otalar, ukalar va bolalar tilidan hikoya qilinishiga to‘xtalgan edik. Ota-onalarning farzandlari yoxud farzandlarning ota-onalari, ukalarning akalari bilan faxrlanishi, o‘zlarini ular jasorati uchun qay jihatdandir daxldor hisoblashlari tabiiy holdir. Ammo bu an’ana so‘nggi yillar yoshlar she’riyatida negadir o‘zini oqlamayapti. Anvar Hojining “Men akamni kuzatdim”, Habib Rahmatning “Askar ukasi”, Fayzi Shohismoilning “Botir askar” she’rlarida akalarini harbiy xizmatga kuzatgan bolalarning ularga havasi; Shamsi Odilning “Ota meros”, Rauf Tolibning “Ota izidan” she’rlarida bolalarning sodiqligi to‘g‘risidagi ahdu paymonlari quruq bayon qilinadi. Harbiy xizmatni o‘tash har bir yigitning muqaddas burchi. Kichkintoylarning buni orziqib kutishi hech kimga sir emas. Binobarin, kichik qahramonlarning akalari bilan faxrlanishi, quyidagi parchalarda bayon etilgani kabi, tezroq katta bo‘lib, harbiy kiyimni kiyishni orzu qilishlari kishiga g‘ayritabiiy tuyulmaydi. Men ham ulg‘ayib bir kun, Akamlarga etgayman. Bo‘lib Vatan askari, O‘z burchimni o‘tayman. (“Men akamni kuzatdim”) Vatanimni, Xalqimni Ko‘z qoramdek saqlayman. Askar akamga o‘xshab El ishonchin oqlayman. (“Askar ukasi” ) Deyman tez-tez o‘tsaydi Imillamay yil, Kattakon bo‘lar edim Sizlardek qoyil. So‘ng Vatan xizmatiga Otlanib men ham, Bo‘lardim sizday botir – Askar chinakkam. (“Botir askar”) Bu erda biz aytmoqchi bo‘lgan gap uchta she’rdan olingan parchalardagi mazmunning o‘xshashligidagina emas, balki jajji qahramonlarning Vatan xizmatiga otlanishni orzu etishlariga sabab bo‘layotgan vositalarning ham aynan o‘hshashligidadir. Bizningcha, she’rlardagi kichkintoy qahramonlar akalarining harbiy qism safiga chaqirilishi yoki askarlarni ko‘rishini aytib, orzu qilishning o‘zi etarli emas. Qahramonlar qalbidagi sun’iy hissiyotning kitobxonga ko‘chmasligi sirini shundan izlash kerak. Vatan urushidan keyin o‘tgan davr ichida o‘nlab poemalar, ertak-dostonlar maydonga keldi. Oybekning “Zafar va Zahro”, “Bobom”, Q. Muhammadiyning “Dunyoda eng kuchli nima?”, “Solijon”, Shukur Sa’dullaning “Laqma it”, “Ikki donishmand”, Po‘lat Mo‘minning “O‘rinbosarlar”, “Eh, rosa shirin ekan”, “Xolning jiyron velosipedi”, “Oltin nay”, “Jalil eshitgan ertak”, Qudrat Hikmatning “Toshbaqalar hujumi”, “Bobo dehqon hangomasi”, “Chovkar”, “Chirchiq farzandi”, Ramz Bobojonning “Cho‘pon o‘g‘li”, Safar Barnoevning “Biz dehqon bolasimiz”, “Oltin shahar haqida afsona”, “Oltin oshiqlar”, Miraziz A’zamning “Aqlli bolalar” (“Asror”), “Bedananing buvisi”, Tursunboy Adashboevning “Dovonlar”, “Harflarning sarguzashti”, Qambar Otaning “G‘ildiraklar qo‘shig‘i”, Toshpo‘lat Hamidning “Asrorqulning qo‘chqori”, Ergash Raimning “Bir dona yaproq”, Rauf Tolibning “Sehrgar do‘stim bor”, “Maqtanchoq”, Azim Usmonning “G‘aroyib Ajdarho”, Kavsar Turdievaning “Toshkesaklar mamlakatida” kabi poema va ertak- dostonlari yaratildi. Shoir Po‘lat Mo‘min “Ko‘ngil istar yaxshilik” asarida bolalar o‘rtasidagi do‘stlik, birodarlik, o‘qituvchi va jonajon maktabga muhabbat, birlik, baynalmilallik masalalarini ilgari suradi. Bolalar hayotida sodir bo‘ladigan yutuq va kamchiliklar badiiy bo‘yoqlarda, qiziqarli epizodlarda chizib beriladi. Bir so‘z bilan aytganda, maktab o‘quvchilarining jozibali hayoti zavq-shavq bilan tasvirlanadi. Shoir eng avvalo yangi “mahallaning chiroyi” bo‘lgan jonajon maktab binosi haqiqatdan ham “bilim saroyi”ga aylanib ketganligini maroq bilan tasvirlaydi. Ana shundan keyingina o‘quvchini bu erda ta’lim –tarbiya olayotgan o‘z qahramonlari bilan tanishtiradi. Poemaning har bir sahifasida ezgulik, oliyjanob insoniy fazilatlar qabartirilgan holda yoritiladi. Asarning asosiy g‘oyasi chizig‘ini tashkil etgan O‘ktam obrazi yosh kitobxonni o‘ziga maftun etib oladi. U juda sho‘x, olov qalbli. Tomda varrak uchirib yiqilib tushgan, shuning uchun “miyasi sal lat egan”. Natijada asab kasaliga giriftor bo‘lgan. O‘ktam oqko‘ngil, rostgo‘y, haqiqatchi bola. U hayotga haqiqat ko‘zi bilan qaraydi, boshqalarning ham shunday bo‘lishini istaydi. Ammo o‘zi o‘qiydigan sinfda Tolibga o‘xshagan ba’zi o‘yinqaroq , tegajoq, shoir so‘zi bilan aytganda “olifta” bolalar uning jig‘iga tegadi, asabini buzadi, kasalini qo‘zg‘aydi, sinfdan-sinfga o‘tolmaganini yuziga soladi. Yaxshi gapning shaydosi bo‘lib qolgan O‘ktamning kasali qo‘zg‘ab yiqilib qolishi yosh kitobxonda O‘ktamga nisbatan chuqur achinish, Tolibga nisbatan esa kuchli nafrat xissini uyg‘otadi. Bir necha kundan so‘ng tuzalib kelgan O‘ktam o‘qishga sho‘ng‘ib ketadi. Tolib Shokir akaning kasal bo‘lib qolganini eshitib, xursand bo‘ladi, darrov o‘yin-kulgi, bekorchilik haqida og‘iz go‘pirtirib gap sotadi: Shokir akamiz bu gal, Yaxshiyam bo‘bdi kasal. Darsga kelmasmush ancha, O‘ynaymiz xohlagancha – deb ustozga achinish o‘rniga xursandligini bildiradi. Bu gap O‘ktamga qattiq botadi. Shunda u Tolibni yaxshilikka chaqiradi, o‘qituvchi-ustozga bunday munosabatda bo‘lmaslik kerakligini uqtiradi. Ammo janjalkash Tolib bu gaplarga quloq solish o‘rniga O‘ktamning jig‘iga tegadi, asabini buzadi, uni musht ko‘tarishga majbur qiladi. Sinfdagi ayrim o‘quvchilar Tolibni urib qochib ketdi, degan gap tarqatishadi. Faqat samimiy do‘st Qodirgina bu gapga ishonmaydi. O‘ktamning beozor, sofdil ekanligini isbotlashga urinadi. Tolib O‘ktam ustidan o‘qituvchi-ustozlarga arz qiladi. O‘ktamning uyiga otasini boshlab boradi. Lekin voqea davomida kitobxon Tolibning chaqimchi, o‘qishga xushi yo‘q, kekkayma bola ekanini bilib oladi. Dostonda jamoa tarbiyasining ahamiyati g‘oyatda chuqur ifodalangan. O‘ktam sog‘ayib o‘qishga qaytadi. O‘ktam va Tolib janjali muhokamasiga bag‘ishlanib o‘tkazilgan sinf majlisi dostonning eng avj nuqtasi hisoblanadi. Bu erda haqiqatgo‘ylik, a’lo o‘qish, do‘stlarni, kattalarni hurmat qilish, axloq-odobda boshqalarga o‘rnak bo‘lish kabi masalalar targ‘ib etiladi. Yolg‘onchilik, beodoblik, o‘zgalarni mensimay, xudbinlik qilish qoralanadi. Qodirning yig‘ilishdagi so‘zi ayniqsa, xarakterlidir. U haq gapni aytadi. O‘ktamning gunohsiz, Tolibning esa aybdor ekanligini, birma-bir isbotlaydi, hammani o‘z fikriga ishontira biladi. Natijada Tolib dakki eydi, o‘z qilmishini bo‘yniga olib, o‘rtog‘ini nojo‘ya xafa qilib yurgani uchun ichi achiydi. Asarning oxirida Tolib avvalgi gerdaygan, olifta, dimog‘dor bola emas, aksincha, oddiy, shirinsuxan o‘quvchiga aylanadi: Bir qarang-chi Tolibga Emas uncha olifta Gaplashsangiz agarda Ancha tushgan egardan. “Ko‘ngil istar yaxshilik” dostoni ba’zi nuqsonlardan qat’i nazar, qahramonlarning hayotiyligi, jonliligi, ularning olg‘a intilishlari, haqiqiy inson bo‘lib kamol topishga harakat qilishlari bilan qimmatlidir. Zotan, insonlarning turmush sharoitlari, ijtimoiy turmushlari o‘zgarishi natijasida ularning tasavvurlari, fikrlari, tushunchalari, qisqasi, onglari ham o‘zgarishi tabiiy ekanligi shu zaylda ochib beriladi. Hozirgi zamon o‘zbek bolalar adabiyotida she’riyat rivojlangani kabi nasrda ham salmoqli asarlar yuzaga keldi. Yozuvchilarning yangi-yangi avlollari kamol topdi. Ayniqsa, hikoyachilik o‘sdi. Bolalarning yoshi, qiziqishi, dunyoqarashiga to‘la javob bera oladigan hikoyalar bunyod etildi. Hakim Nazir, Yoqubjon Shukurov, Shukur Sa’dulla, Nosir Fozilov, Xudoyberdi To‘xtaboev, Turg‘unboy G‘oipov, Rahmat Azizxo‘jaev, Latif Maxmudov, Farhod Musajon, Sobir Yunusov, Oqiljon Husanov, Mahmud Murodov, Nodir Nazarov, Ergash Raimov, Safar Barnoev, Abdusaid Ko‘chimov, Rauf Tolib, Anvar Obidjon va boshqalarning faqat maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan o‘nlab hikoyalar to‘plami bosilib chiqdi. Bolalar she’riyatida ona-Vatan, go‘zal diyor, hur o‘lkamiz to‘g‘risida yaratilgan asarlar ichida Abdulla Oripovning “Dehqonbobo va o‘n ikki bolakay qissasi” she’ri bolalar adabiyotining keyingi yillarida qo‘lga kiritgan jiddiy yutuqlaridan bo‘ldi. O‘zbek bolalar she’riyatida O‘zbekiston haqida ko‘plab asarlar bor. A. Oripov ularni takrorlamasdan o‘ziga xos orginal asar yozgan. She’r qahramonlari o‘n ikki viloyatdan chiqqan a’lochi, jamoatchi o‘quvchi bolalar. Ular o‘z joylarining tarixini yaxshi biladilar. Poezdda o‘zlariga hamroh bo‘lgan boboning savollariga lo‘nda-lo‘nda qilib javob berishadi. O‘zbekistondagi har bir viloyatning o‘ziga xos boyligi, shaharlari, bag‘ri keng odamlari kitobxon ko‘z o‘ngida bir-bir gavdalanadi. O‘zaro suhbat asosiga qurilgan bu she’rda boboning yakuniy nutqi juda salmoqli. To‘rt misra she’r bilan tobora gullab-yashnab borayotgan, o‘ziga mustaqil bo‘lib, o‘z taqdirini bunyod etayotgan diyorimizning husn-jamoli, qudrati bir butunligicha ifoda etilgan. Siz atagan har bir joy Bitta bo‘ston bo‘ladi. Hammasini qo‘shsangiz, O‘zbekiston bo‘ladi. Juda ko‘p hikoyalarda kichkintoylarning hayotlari o‘z ifodasini topmoqda. Shodmonbek Otaboevning “Itolg‘i” hikoyasi qush, qurt-qumursqalarni sevish, ardoqlashga qaratilgan. Itolg‘i chumchuq va chug‘urchuqlarni tutib olib eydigan qush. Shukurali aka Itolg‘ini jiyani Shavkatga sovg‘a qiladi. Shavkat uzum qo‘riqlashada undan foydalanmoqchi edi. Ammo qush ularnikida o‘zini erkin sezmaydi. Buning sababini surishtirganda Shavkatning otasi bu maxluq ozod va erkinlikni qumsayotganligini tushuntiradi. Shavkat qushlarni yaxshi ko‘radigan, rahmdil bola. U itolg‘ini qafasda uch kun zo‘rg‘a ushlab turadi. Qafasda qush emas, o‘zi o‘tirgandek bo‘ladi va itolg‘ini qafasdan butunlay chiqarib yuboradi. Qushcha bolaga rahmat degandek erkin parvoz qilib ketadi. Bolalar qissachiligida ham ko‘plab yaxshi asarlar yaratildi, adiblarning yangi- yangi avlodlari kamol topdi. Oybek, G‘ofur G‘ulom, Abdulla Qahhordan tortib bugungi kunga qadar hisoblaydigan bo‘lsak, ularning safi nihoyatda o‘sdi. Bunga misol qilib, Hakim Nazir, Shukur Sa’dulla, Xudoyberdi To‘xtaboev, Habib Po‘latov, Latif Mahmudov, Nosir Fozilov, Farhod Musajon, Shukur Xolmirzaev, Oqiljon Husanov, Hojiakbar Shayxov, Anvar Obidjon, Abdusaid Ko‘chimov, Ergash Raimov va boshqalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Hakim Nazirning “Yonar daryo” qissasining asosiy qahramoni Damir. U otadan juda erta judo bo‘lgan. Adib boshda bolani ancha sho‘x, onaning gapiga quloq solmaydigan, yaxshi o‘qimaydigan, bir oz o‘zboshimcha qilib ko‘rsatadi. Bolaning bunday salbiy tomonlari quyidagi lavhada shundoqqina ko‘zga tashlanib turadi: “Buvim bilan oyim ayvondan turib ketishlari bilanoq, men “lip” etib o‘tinxonaga o‘tdim. U erda tovuq katagi bor edi. Mo‘ralab ko‘rdim. Tovuq tuxum qo‘yibdi-yu, chiqib ketibdi. Bir emas, ikkita tuxum. Ushlab boqsam, hali iliqqina. U yoq-bu yoqqa alanglab oldim-da, tuxumning ikki yog‘ini cho‘p bilan chumchuq ko‘ziday teshib, og‘zimga “xo‘p” etuvdim, liqqa ketdi. Qani endi ustidan yumshoq non bo‘lsa, eb yuborsang. Oyoq uchida oshxonaga kirdim-da, yarimta bulkachani cho‘ntakka urib chiqdim. Yana kelib stulimga o‘tirdim. Birdan hiqichoq tutib qoldi. Xiqichoq bosilarmikin deb vodoprovoddan bir hovuch suv ham ichib oldim. Qornim to‘yganga o‘xshadi. Endi daftardagi harflar, raqamlar uchishini qo‘yib, o‘z o‘rniga qo‘ndi. Lekin qo‘ngani bilan miyamga kirmadi. Negaki, uy ichidan oyimning yig‘i aralash ovozi eshitilayotgan edi. U buvimga derdi: - Bu meni kuydiradiganga o‘xshaydi. Tepasida haq deb tursangiz, ishga qaraydi, bo‘lmasa yo‘q. Peshonam sho‘r bo‘lmasa...” Yozuvchi Damir bilan uning o‘gay otasi – Sulton amaki munosabatlari tasviri orqali inson tarbiyasida ota-ona roliga alohida urg‘u beradi. Qissada Gazlidagi hayot, odamlarning turmushi, Bo‘ron va Qo‘ldoshlarning axloq-odoblari ham Damirning oyoqqa turib olishida asosiy sabab bo‘lib xizmat qilishi ko‘rsatiladi. Rustam Rahmonov “Changalzordagi sharpa” qissasi bilan Vatan urushi davri qishloq bolalarining tinib-tinchimas obrazlarini yaratib berdi. Axir urush dahshatlari uzoq Toshota qishlog‘ida ham aks-sado beradi-da! Toshotaliklar kechani-kecha, kunduzni-kunduz demay, dushman bilan g‘oyibona jang qiladilar. Ha, urush tashvishi kattaga ham, kichikka ham, baravar tushgan edi. Otash o‘jar, o‘z aytganidan qolmaydigan bola. Yozuvchi bu bola obraziga shunday izoh beradi: - O‘jar odamning, ayniqsa o‘jar bolaning tabiati qiziq. Undaylarning bir narsaga o‘chakishtirib bo‘lmaydi. Qilaman desa, qiladi, o‘laman desa, o‘ladi. Aytganini qilish uchun hech narsadan toymaydi. Bo‘lmasa, Otash onasining issiq bag‘rini hecham tark etmasam deydi. Lekin, o‘jarlik! Ha hammasiga uning shu o‘jarligi, shartkesarligi aybdor. Otash nega bunchalar o‘jar. Uning o‘jarligiga davr sababchi, urush sababchi. Bola otasini juda qattiq sog‘ingan. U otasini ko‘rmoqchi, nemis-fashistlarga qarshi kurashda otasiga ko‘maklashmoqchi. Ammo ota uzoqda. Unga eta olmagan bolaning fe’l-atvori juda boshqacha. Hamma kasallik mana shunda. Qishloq bolalarini to‘plab Rohat kampir juda ajoyib-g‘aroib ertaklar aytib beradi. U aytgan ertaklar orasida pahlavonlar, dovyuraklar, sehrgarlar, ishyoqmas u dangasalar, turli alvasti-yu jinlar bor. Otash bugun ajinalardan birini tutish hayoli bilan band. U chakalakzorga bormoqchi, bir ajinani tutib, uni yalintirib-yalintirib, keyin “bor, Gitlerni tutib kel deyman. Uni tutib keladi, o‘shanda Gitlerni uchastkavoy militsionerga beraman. Keyin, rosa qiynab o‘ldirishadi. O‘shanda urush hamp tugaydi. Hamma urushdan keladi, dadam ham... Keyin, ajinaning sochini qaytarib beraman...”, - demoqchi. Otash ana shunday o‘y-andishalar bilan Quturbuloq tomon yo‘l oldi. Bu chakalakzor to‘g‘risida Toshotada qanchadan-qancha afsonalar to‘qilmagan. “Chakalak” so‘zining o‘zi bolalarnigina emas, hatto kattalarni ham seskantirib, qo‘rquvga solib kelgan. Onalar injiq, yig‘loqi bolalarini “gapimga kirmasang, chakalakzorga eltib tashlayman” degan po‘pisa bilan tiyib kelishgan. Bu joy – alvastilar makoni; ins-jinslar ba’zim quradigan maydon! Bu erda jin-alvastilarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganlar bor, Toshotada, - deyishlariga qaramay, o‘z baxtini sinab ko‘rmoqchi. Bola bu daraxtli chakalakzor bag‘rida kechasi uzoq o‘tirdi, qorni och qoldi, sovqatdi. Ajinalarni kuta-kuta mijjalari qotib ketdi – kipriklari yumilsa ochilmaydi, ochilsa yumilmaydi. Shu payt allaqayoqdan dang‘ir-dung‘ir childirma chalishib, birgala yasangan qizlar kelib qolishdi, birpasta o‘rtaga gulxan yoqishib, atrofida o‘ynay ketishdi. Otash u yon – bu yoniga alanglab qarasa, chakalakzordan asar qolmabdi. Shu onda jajji qizchasini opichlab, ayasi kelib qolsa bo‘ladimi! U nuqul qah-qah urib kuladi. Kela solib alanga ustidan sakrab o‘tdi-da, o‘yinga tusha boshladi. Birdan boyagi qizlar serjun mahluqlarga aylanib, Otashning ayasini qurshab olishdi. Ukasini siltab-siltab tortishdi-da olovga uloqtirishdi. Ayasini bo‘lsa har biri panshaxaday panjalari bilan bo‘g‘a ketishdi. Otash ajinalar to‘dasiga tashlanib, onasini qutqarmoqchi bo‘ldi. Biroq, qarasa – oyoqlari yo‘q. Ovozining boricha qichqirsa ovozi chiqmaydi... Ha, bola uyqusida alahsirar edi. Endi u ajinalarning borligiga ishonmay qoldi. Chunki Rohat kampirning ertagi faqat afsona ekanligiga bugun zo‘rg‘a aqli etdi. Ammo Otash hayotda bo‘sh keladigan bolalardan emas. O‘zicha sirli bu chakalakzorni o‘zlashtirishga kirishdi. Bu ishda unga Obidaxon va Xurshidjonlar ko‘mak berishdi. Chakalakzor o‘rnida mo‘l-ko‘l paxta hosili bitdi. Bu esa urush davri bolalarining frontga katta sovg‘asi bo‘ldi. Bu davr bolalar qissachiligida sarguzasht, ilmiy-fantastika janrlari ham rivoj topdi. Xudoyberdi To‘xtaboev (“Sariq devni minib”, “Qasoskorning oltin boshi”, “Shirin qovunlar mamlakatida”) ; Hojakbar Shayxov (“Samo mavqaridagi namoyish”, “Shom kamari”, “Ajdodlar xotirasi”); Mahkam Mahmudov (“Evropaning o‘g‘irlanishi”); Anvar Obidjon (“0099 nomerli yolg‘onchi”, “Dahshatli meshpolvon”); Olloyor (“Fazogir chumoli”); Oqiljon Husanov (“Tog‘da o‘sgan bola”) va boshqalar bu janrda samarali ijod qilmoqdalar. Bolalar tarbiyasida dramaturgiya janrida yaratilgan asarlar ham katta rol o‘ynaydi.Hakim Nazir, Adham Rahmat, Po‘lat Mo‘min, Mamarasul Boboev, Usmon Yusupov, Turg‘unboy G‘oyibov, Narimon Orifjonov, Latif Mahmudov, Farhod Musajon, Ravshan Yorievlarning pesalari o‘zining bolalarbopligi bilan kichkintoylar quvonchiga quvonch qo‘shib kelmoqda. So‘nggi yillar bolalar dramaturgiyasida Ravshan Yorievning “Oqbuloq” (bir pardali) pesasi alohida ajralib turadi. Asar qahramonlari Qudrat , Jasur, Gulshan, O‘rmonchi bobo, Go‘zal qiz, Olmaxon, Qora dev, Qari shayton, Maymoq shayton, Kichik shayton va boshqalar. Bolalar o‘rmonda karnaval o‘tkazishmoqchi. Hamma bu marosimga hozirlik ko‘rmoqda. Ammo ichi qora, qizg‘anchiq qora dev-u shaytonlar bunga qarshi, nima bo‘lganda ham karnavalni o‘tkazmaslik – odamlarga pand berish rejalarini tuzadilar. Shifobaxsh, hammaning dardiga malham bo‘ladigan ko‘zachadagi Oqbuloq suvini zaharli suvga almashtirib, bolalarni nobud qilmoqchi bo‘ladilar. Shu payt bolalarga Olmaxon yordam o‘lini cho‘zadi. Shaytonlar o‘zlari yasagan ko‘zadagi zaharli suvni ichib halok bo‘ladilar. O‘rmonda katta shodlik, o‘yin-kulgi boshlanib ketadi. Latif Mahmudovning “Ali bilan Vali”, “Eh, attang...”, “Muhim topshiriq”, “Sirli xat”, “Dangasaning sarguzashtlari” pesalari teatr sahnalarida qayta-qayta namoyish qilinmoqda. “Dangasaning sarguzashtlari” asarining qahramoni o‘zining ishyoqmasligi, qo‘rs-qo‘polligi bilan do‘stlaridan ajralib qolgan. Bola xomxayollik bilan yashaydi, o‘qish, izlanish, mehnat qilish, kattalarning yumushlariga ko‘maklashishni o‘ziga ep ko‘rmaydi. Asar so‘ngida Nusrat bobo Dadavoyga nisbatan juda o‘rinli gapni aytadi: Mehrin qo‘ysin mehnatga, Etar shunday niyatga! Ha, bu gap hammaga tegishli, hamma birdek mehnat qilsa, o‘qisa, o‘rgansa faqat foyda ko‘radi, murodi hosil bo‘ladi. Hozirgi zamon o‘zbek bolalar badiiy adabiyoti bilan birga bolalar adabiyotshunosligi va adabiy tanqid ham pog‘onama-pog‘ona o‘sdi, rivojlandi. Bir qator darslik, qo‘llanma, majmua, monografiya, kitoblar yozildi. O‘nlab nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Bu sohaning takomilida A.Suyumov, O‘.Rashid, S.Mamajonov, M. Qo‘shjonov, H. Abdusamadov, M. Yunusov, B. Imomov, P. Shermuhammedov, O. Safarov, X. Egamov, S. Irisxo‘jaeva, S. Matjonov, Q. Qahramonov kabi ko‘pgina adabiyotshunoslarning xizmatlarini alohida ta’kidlab o‘tishga to‘g‘ri keladi. Nazorat savollari: 1. O‘zbek bolalar adabiyoti tarixining tarixiy bosqichlari haqida fikrlaringizni ayting. 2. Urush davri she’riyati haqida gapiring. 3. Hozirgi davr bolalar adabiyoti ijodkorlaridan kimlarnini misol keltira olasiz? 4. Bolalar adabiyoti kattalar adabiyotidan qaysi jihatlari bilan farq qiladi? 5. Qanday asarlar bolalarga kuchli ta’sir etadi va alohida ahamiyat kasb etadi? 6. Bugungi kunda qudratli qurol bo‘lgan adabiyotdan keng foydalanmay turib yangi jamiyat quruvchisini har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash mumkinmi? 7. O‘zbek bolalar adabiyotining rivojlanishida qaysi yozuvchi va shoirlar o‘z hissalarini qo‘shishdi? Amaliy mashg‘ulot Quyidagi asarlarni janr xususiyatiga ko‘ra ajratib chiqing: “Bobom”, “Men akamni kuzatdim”, “Laqma it”, “Askar ukasi”, “Zafar va Zahro”, “Dehqonbobo va o‘n ikki bolakay qissasi”, “Bir dona yaproq”, “Jalil eshitgan ertak” “Shom kamari”, “Sariq devni minib”, “Aqlli bolalar”, “Oqbuloq”, “Botir askar”, “Ajdodlar xotirasi”, “Eh, rosa shirin ekan”, “Ali bilan Vali”, “Dahshatli meshpolvon”, “Ota meros”, “Toshbaqalar hujumi”, “Sehrgar do‘stim bor”, “Shirin qovunlar mamlakatida”, “Eh, attang...”, “Biz dehqon bolasimiz”, “Fazogir chumoli”, “Muhim topshiriq”, “Sirli xat”, “Ota izidan”, “Dangasaning sarguzashtlari” Bolalar adabiyotining janr xususiyatiga ko‘ra tasnifi Badiiy asarlar Bolalar she’riyati 1. 2. Bolalar nasri 1. 2. Bolalar dramaturgiyasi 1. 2. Talabaga topshiriq BLITS O‘YIN METODI: XI – XIX asrlar bolalaro‘zbek bolalar adabiyotidagi yetakchi xususiyatlarni aniqlang: XI – XIX asrlar bolalar adabiyotidagi yetakchi xususiyatlar Badiiy asarlar misolida 1. 1. 2. 2. 1. 2. 3. 1. 2. 4. 1. 2. Urush davri va urushdan keyingi davr bolalar adabiyotiga oid fikrlar: • Vatanga muhabbat • Da’vatkorlik • Tinchlikni tarannum etish • Tabiat mavzusini kuylash etakchilik qilgan • Urushga nafrat tuyg‘ularini ifodalash. Istiqlol davri o‘zbek bolalar adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib chiqing: • Asarlarda ta’lim - tarbiyaning o‘rniga badiiy tasvirning ustivorligi • Didaktik asarlarning etakchilik qilishi • Uslubiy izlanishlarning turli janrlarda izchillik bilan davom etishi • YAngi iste’dodlarning bolalar adabiyotiga dadil kirib kelishi • Mafkura ta’siri ostida sara asarlar yaratilishi Istiqlol davri ijodkorlarini aniqlang • D.Rajab • G‘.G‘ulom • R.Nazar • A.Akbar • A.Obidjon (Ushbu adiblardan… Istiqlol davrida ijod qilmagan)