O‘ZBEK BOLALAR ADABIYOTI FANI, UNING MAQSADI VA
VAZIFALARI
Reja:
1.O’zbek bolalar adabiyoti istilohi va uning paydo bo’lishi.
2. O’zbek bolalar adabiyotining fan sifatida shakllanish bosqichlari.
3. Fanning maqsad va vazifalari.
MAVZUGA DOIR TAYANCH TUSHUNCHALAR:
istiloh, qo’llanma,xrestomatiya, omil, genezis, folklor, bolalar adabiyoti, bolalar
kitobxonligi, adreslilik, olam, so’qma so’z, munaqqid, nasr, nosir, nashr, noshir, muharrir,
musavvir, matbuot, kitobatchilik, xarakter, tur, janr, dinamika, emotsionallik, komiks,
animal kitob, lirik mayl, komik mayl, matbaa, realistik adabiyot, mushtaraklik, mazmun,
shakl, obraz, voqelik, ilmiylik, psixologiya, pedagogika, nazariya, voqelik, tasvir,
munosabat, idrok, mohiyat, hodisa, tasnif...
Bolalar adabiyoti istilohi haqida. XX asrning arafasi va boshlarida o’zbek
bolalari uiuchun ixtisoslashgan maxsus badiiy adabiyot yaratish harakati yuzaga kelib,
izchil tusga kira boshlagan esa-da, mazkur hodisani bolalar adabiyoti atamasi bilan
ifodalash, asosan, 20-yillarning boshlarida sodir bo’ldi. O’zbek matbuotida bu istiloh ilk
bor Sirojiyning 1921-yili «Maorif va o’qitg’uvchi» jurnalining 3-sonida bosilgan
«Bolalar adabiyoti to’g’risida bir fikr» (30-31-b). «Zarafshon» gazetasining 1924-yil 21-
iyundagi 157-sonida bosilgan «Qizil o’zbek matbuotida bolalar adabiyoti», Bashirning
«Turkiston» gazetasining 1923-yil 27-aprelidagi sonida bosilgan «Bolalar adabiyoti
kerak», /ozi Olim Yunusovning 1925-yil «Maorif va o’qitg’uvchi» jurnalining 3-
sonidagi «Bolalar adabiyoti haqida» va Shokir Sulaymonning 1926 yili «Qizil
O’zbekiston» gazetasining 30 -sentabrdagi 224-sonida bosilgan «Bolalar adabiyoti
nashr qilish kerak» maqolasida uchraydi va qaror topa bordi. Shuni ta’kidlash joizki, bu
istiloh ruscha «detskaya literatura» iborasining aynan tarjimasi tarzida emas, balki o’zi
voqelikka aylangan o’zbek bolalariga mo’ljallanib yaratila boshlangan ixtisoslangan
adabiy hodisani ifodalagan holda dunyoga keldi. Asrimiz boshlarida jadid
ma’rifatparvarligi bag’rida navqiron avlodda rus mustamlakachiligiga qarshi fikr
uyg’otish va uni o’zligini anglash, o’z erki, Vatan ozodligi yo’lida istiqol jangchisi
sifatida shakllanishi uchun ma’rifat asoslarini egallashga chorlovchi yangi adabiy hodisa
tarzida paydo bo’lgan o’zbek bolalar adabiyoti endilikda o’zbek xalqining o’ziga xos
milliy boyligiga aylandi. Garchi uning g’oyaviy-badiiy saviyasiga hamon ahyon-
ahyonda shubha bilan qarovchilar topilsa-da, u allaqachon umumjahon bolalar adabiyoti
o’zanidan munosib joy egallay oldi. Talay namunalari mamlakatimiz sarhadlaridan
tashqarida sevilib o’qilayotir. Bir asrdirki, o’zbek bolalar adabiyoti yosh naslning
ma’naviy sog’lom o’sishida muhim omillardan biriga aylanib xizmat qilayotir.
Biroq hanuzgacha bolalar adabiyoti istilohi asosida ham adabiy hodisa, ham bolalar
adabiyoti haqidagi fan-ilmiy hodisa tushunib kelinmoqda. Holbuki, bolalar
adabiyotining paydo bo’lish omillari, taraqqiyot tamoyillari va qonuniyatlari, g’oyaviy-
badiiy xususiyatlarini ilmiy asosida izchil va yaxlit tizim sifatida o’rganadigan fan-
o’zbek bolalar adabiyoti tarixidir. Bu fan umumadabiyotshunoslik qonuniyatlariga amal
qilsa-da, bolalar adabiyoti estetik mohiyatiga aloqador xususiyatlarini o’rganishi va
umumlashtirishi jihatidan o’ziga xos ilmiy hodisa sanaladi. O’zbek bolalar adabiyoti
tarixi umumadabiy jarayon tarixiga omuxta tarzda rivojlansa-da, o’zgagina xos
taraqqiyot tamoyillariga ham egadir. Binobarin, o’zbek bolalar adabiyoti tarixini ham
bolalar adabiyotining o’zi singari alohida mustaqil hodisa sifatida etirof e’tishga to’g’ri
keladi.
O’zbek bolalar adabiyoti haqidagi fan XX asr boshlarida ilg’or marifatparvarlar
pedagoglar, adabiyotshunoslar yozgan maqolalardan yuzaga kela boshlagan esa-da, XX
asrning o’rtalariga kelib dastlabki xrestomatiyalar va o’quv qo’llamalarni tuzish harakati
tufayli shakllanish jarayoniga kira bordi. Pedagogika bilim yurtlari talabalariga
mo’ljallanib 1953-yilda I.Ahmedov A.Suyumovlar tomonidan ilk bor tartib berilib,
1967-1978-yillarda qayta takomillashtirib nashr ettirilgan «Bolalar adabiyoti»
xrestomatiyasi va 1957-yilda elon qilingan «Bolalar adabiyoti» o’quv materiallari
qo’llanmasi shu harakatning dastlabki natijalar edi. Keyinchalik A.Suyumov tomonidan
maxsus o’rta o’quv yurtlari uchun yozilib, 1973-yilda chop etilgan «Bolalar adabiyoti»
qo’llanmasi o’zbek bolalar adabiyoti tarixini yaratish yo’lidagi dastlabki qadam bo’ldi.
Bu qo’llanma M.Jumaboev bilan hamkorlikda qayta ishlanib, 1995-yilda yana nashr
etildi.
Bu
oraliqda
pedagogika
oliy
o’quv
yurtlari
talabalariga
mo’ljallanib
P.Shermuhamedov, J.Tursunov, O.Safarov va X.Egamovlar yaratgan «O’zbek bolalar
adabiyoti» darslik-xrestomatiyasi (1976) yuzaga keldi. Unda bolalar adabiyotining
nazariy asoslari, taraqqiyot bosqichlari, xususiyatlari va navqiron avlod adabiyoti
namoyondalari ijodiy biografiyalariga oid materiallar bilan birga eng sara asarlaridan
namunalar berilgan edi. Shu xususiyatga ko’ra o’zbek bolalar adabiyoti tarixini
yaratishga ta’sir ko’rsatdi. Nihoyat O’zR FAsi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot
instituti huzuridagi «Bolalar adabiyoti» bo’limi (1969-1989-yil) xodimlari joylardagi
bolalar adabiyoti tadqiqotchilari bilan hamkorlikda «O’zbek sovet bolalar adabiyoti
tarixi ocherki» (1973), «Bolalar adabiyoti va zamonaviylik» (1981), «O’zbek bolalar
adabiyoti va adabiy jarayon» (1989) singari uch manografiyani yaratib, o’zbek bolalar
adabiyotining ilmiy tarixini bunyod etish yo’lida dastlabki qadam qoyildi. Shunga
qaramay, o’zbek bolalar adabiyoti nazariy asoslari, taraqqiyot tamoyillari va bolalar
kutobxonligining ijtimoiy mohiyatini o’zaro uyg’unlikda ifodalagan va estetik tahlil
etgan ilmiy tarix hanuzgacha yaratilgani yo’q. Hukmingizga havola qilingan ushbu
qo’llanma shu vazifani qisman ado etishga mo’ljallangan.
Bolalar adabiyoti-xalq ma’naviy ehtiyojining hosilasi. U ajdodlarning bolalarni o’z
kelajaklari deb anglashlari, ananalarining vorisi va davomchisi deb tushunishlari,
qolaversa, shu an’analar ruhida tarbiyalash niyatlarining moddiylasha borishi zamirida
yuzaga kelgan. Shu ma’noda ijtimoiy voqelik xalq og’zaki ijodi, boy ananalar ega milliy
o’zbek adabiyoti va jahon adabiyoti tajribalarini o’zlashtirish o’zbek bolalar adabiyotini
yuzaga keltirgan bosh omillardir:
Ijtimoiy voqelik har qanday hodisaning, jumladan, ham og’zaki, ham yozma
adabiyotning doyasi bo’lganidek, bolalarga mo’ljalangan profesional badiiy
adabiyotning ham yuzaga kelishini ta’minlagan muhim omil sanaladi. Uzoq
o’tmishdayoq ibtidoiy ajdodlarimiz o’z farzandlariga ilk bor mehnat sabog’ini
berishganidan boshlab, to hozirgacha bolalarning kattalardan farq qiluvchi o’zgacha
olamlari borligini anglash juda murakkab kechdi. Monogam oilaning yuzaga kelishi
tufayli er va xotin o’rtasida sodir bo’lgan mehnat taqsimoti bu jarayonga kuchli ta’sir
ko’rsatdi. Endi ota-onasi aniq bo’lgan bolaga jinsiga qarab munosabat ko’rsatish, kasb-
hunar o’rgatish bir qadar izga tusha bordi. Patriaxat hukmronligi qaror topganligi tufayli
o’g’il bola tarbiyasiga e’tibor kuchaydi, qiz bolalarga nisbatan esa ayrim tahqirlovchi
munosabat uzoq muddat davomida saqlanib kelindi. Nihoyat jamiyat taraqqiy etgan
sayin bolalarning bolalik xuquqlarini anglash yo’lida olg’a intila borildi. Bolalarga kasb-
kor o’rgatishni davom ettirgan holda o’qish-o’qitish vositasida ularni hayotga tayyorlash
an’anasi yuzaga keldi. Natijada maktablar, madrasalar va ularda o’qitiladigan bitiklar
bunyodga keltirildi. Ishlab chiqarish jarayonlarining takomillasha boruvi tufayli bolalar
dunyoqarashini shakllantirish, hayotga estetik munosabatlarini takomillashtirish ehtiyoji
ham kuchaya bordi.
Qolaversa, XX asr boshlarida yuzaga kelib shakllanish jarayoniga kirgan tom
ma’nodagi yangi realistik o’zbek adabiyoti bag’rida nasr, dramaturgiya, adabiy tanqid
va adabiyotshunoslik qatorida bolalar adabiyoti ham rivojlana boshladi. Uni bunyodga
keltirishda dastlab jadid ma’rifatparvarlari sifatida tanilgan milliy uyg’onish harakati
namoyondalari Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1918), Abdulla Avloniy (1878-1934),
Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdurauf Fitrat (1886-1938) Hamza (1889-1929), /ulom
Zafariy (1889-1938) va boshqalar samarali ijodiy ishlar qildilar. To’la qat’iyat bilan
aytish mumkinki, o’tgan asrning 30-40-yillari davomida o’zbek bolalar adabiyoti,
asosan shakllanib ulgurdi va 50-yillaridan e’tiboran izchil taraqqiyot yo’liga kirib bordi.
Bunda /afur /ulom (1903-1966), Hamid Olimjon (1909-1944) va Oybek (1905-1968)
singari kattalar adabiyoti namoyondalarining bolalarga atab yaratgan asarlari ham
