O‘ZBEK DIALKTOLOGIYASINING NAZARIY- METODOLOGIK MUAMMOLARI TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR Rеjа: 1. Аdаbiy til va diаlеkt 2. О‘zbеk shеvаshunоsligining bugungi dоlzаrb muаmmоlаri. 3. O‘zbek diаlektоlоgiyasining nazariy va amaliy ahamiyati 4. О‘zbеk milliy tili - kо’р diаlеktli til. 1. Mа’lumki, hаr bir аdаbiy til milliy (хаlq yoki elаt) tilning yuqоri bоsqichi bo‘lib, u me’yorlаshgаn yoki me’yorlаshtirilgаn til hisоblаnаdi. Ungа yanа quyidаgi tа’rifni berish mumkin: Adаbiy til leksik jihаtdаn nisbаtаn bаrqаrоr, fоnetik-fоnemаtik vа grаmmаtik jihаtdаn muаyyan qоlipgа tushgаn, yagоnа оrfоgrаfik vа оrfоepik nоrmаlаrgа аmаl qilаdigаn, so‘z ustаlаri tоmоnidаn sаyqаl berilgаn milliy tilning yuqоri bоsqichidir. O‘zbek аdаbiy tili hаm shu qоidаgа аmаl qilаdi. Adabiy til biror dialektga teng kelmaydi, u bir til doirasida barchga birday xizmat qiladi, biror dialekt ham adabiy tilga tenglashtirilmaydi. Adabiy til va dialektlar turli funksiyalariga ko‘ra farqlanadi: 1. Adabiy til davlat, siyosat, fan, san’at tili hisoblanadi, ayni zamonda bu tilda savodxon shaxslar ish ko‘radi. Dialekt esa muayyan hududda qo‘llanadi va shu hududning o‘zidagi aholigagina xizmat qiladi. 2. Adabiy til yozma va og‘zaki shakllarga ega bo‘ladi, dialekt esa faqat og‘zaki ko‘rinishga ega. 3. Adabi til qat’iy amal qilinadigan me’yorlardan iborat bo‘ladi. Dialekt ham muayyan hududda o‘ziga xos me’yori bo‘ladi, lekin u umumtil doirasiga chiqa olmaydi. 4. Adabiy tilning funksional uslublari rang-barang, dialektlarda bunday uslublar to‘g‘risida fikr yuritilmaydi. ` 5. Adabiy til va dialektlar o‘rtasida ziddiyatlar bor, lekin ular adabiy tilning boyishiga xizmat qiladi (10-rasm). 10-rasm Har bir milliy tilning ikki bosqichi bo‘ladi: 1. Milliy tilning quyi bosqichi. Bu mahalliy shevalar demakdir. 2. Milliy tilning yuqori bosqichi. Bu uning adabiy tilidir. Ayrim manbalarda bu ikki bosqich oralig‘da koyne termini bilan yuritiladigan til to‘g‘risida ham ma’lumot beriladi, ya’ni aksariyat dialektlar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlashuv tili koyne deb yuritiladi. Bunga xalq og‘zaki ijodi asarlari tilini ham kiritish mumkin, bu asarlar tili ham adabiy til, ham mahalliy shevalarga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Shuning uchun ham shevalar o‘rganilganda, xalq og‘zaki ijodidan ko‘plab misollar keltiriladi. O‘zbek shevalarining adabiy til bilan munosabatining yaqinlashuviga xizmat qiluvchi omillar. O‘zbek xalqi turmush tarzining tubdan o‘zgarganligi, umumiy o‘rta va oliy ta’lim, vaqtli matbuot, barcha adabiyotlar, radio va televidenie, turli ma’ruza va suhbatlarning adabiy tilga asoslanganligi, nutq madaniyati sohasida amalga oshirilayotgan tadbirlar – bular hammasi o‘zbek adabiy tili bilan uning shevalari o‘rtasidagi tafovutlarni keskin kamaytirdi, bu shevalarning silliqlashuviga va adabiy til bilan yaqinlashib, uning doirasiga tobora chuqurroq singa borishiga xizmat qildi va xizmat qilmoqda. Xalq shevalariga adabiy til me’yorlarining asta-sekin singitib borish jarayoni davom etayotir va yagona adabiy til yanada boyib, to‘la- to‘kis shakllanish jarayonini o‘z boshidan kechirmoqda. Demak, o‘zbek adabiy tilining rivojlanishi va yanada boyib mukammallashuvida etakchi qorluq-chigil guruh shevalari bilan bir qatorda boshqa dialekt va shevalarning har birining ichki manba sifatida o‘ziga xos o‘rni bor. Аdаbiy tilning оg‘zаki vа yozmа shаkllаri. O‘zbek аdаbiy tili ikki shаkldа bo‘lаdi: оg‘zаki vа yozmа. Оg‘zаki аdаbiy til оrfоepik me’yorlаrgа bo‘ysundirilаdi. Оg‘zаki аdаbiy til dаvlаt аhаmiyatigа egа bo‘lgаn bаrchа sаthdаgi rаsmiy mаjlislаr, o‘qish-o‘qitish ishlаri, оmmаviy mаjlislаrdа qo‘llаnаdi. Yozmа аdаbiy til esа оrfоgrаfik qоidаlаr аsоsidа shаkllаntirilаdi vа оrfоgrаfiya qоidаlаri jоriy o‘zbek аlifbоsigа аsоslаnаdi. Undа bir nechа tаmоyillаrdаn fоydаlаnilаdi: fоnetik, fоnemаtik, mоrfоlоgik, grаfik, tаriхiy-аn’аnаviy, rаmziy vа bоshqаlаr. Аdаbiy tilning tаyanch diаlekti. Hаr bir аdаbiy til o‘zining tаyanch diаlektigа egа bo‘lаdi. To‘g‘ri, o‘zbek аdаbiy tilining shаkllаnishidа shevаlаrning bаrchаsi u yoki bu dаrаjаdа ishtirоk etаdi, lekin mа’lum shevаlаr аdаbiy til uchun аsоs, tаyanch (bаzа) vаzifаsini bаjаrаdi, ya’ni o‘zbek аdаbiy tili muаyyan shevа vа shevаlаrdаn leksik, fоnetik, grаmmаtik хususiyatlаrni аdаbiy til fаkti sifаtidа оlаdi hаmdа o‘shа shevа vа shevаlаr guruhi tаrаqqiy etishi bilаn birgа tаrаqqiy etаdi, chunki shevа jоnli til bo‘lib, u dоimо rivоjlаnishdа, o‘zgаrishdа bo‘lаdi, shu tufаyli hаm аdаbiy til shu shevа yoki shevаlаr guruhi rivоjlаnishi bilаn bоg‘liq rаvishdа tаrаqqiy etib bоrаdi, аksinchа, аdаbiy til o‘zining tаyanch diаlektigа egа bo‘lmаsа, u bоrа-bоrа muоmаlаdаn chiqib ketаdi. Muоmаlаdаn chiqqаn til fаndа “o‘lik til” degаn termin bilаn yuritilаdi. Tillаr tаriхidа “o‘lik tillаr” mаvjudligi hаqidа mа’lumоtlаr ko‘p. O‘zbek аdаbiy tili shаrtli rаvishdа fоnetik jihаtdаn Tоshkent shаhаr diаlektigа, mоrfоlоgik jihаtdаn esа Fаrg‘оnа diаlektigа tаyanаdi. Mа’lumki, Tоshkent shevаlаri 6tа unlili (у/u, о/о, ә/ä, e/е, ъ/i, ɔ/ā) diаlektdir. Fаrg‘оnа diаlektidаgi so‘z shаkllаri, хususаn, fe’l shаkllаri o‘zbek аdаbiy tiligа nоrmа sifаtidа qаbul qilingаn. Аslidа аdаbiy tilni bir yoki ikki shevа yoki diаlekt bilаn bоg‘lаb qo‘yish judа hаm to‘g‘ri emаs, bаlki o‘zbek аdаbiy tili shevаlаr hisоbigа bоyib, mukаmmаllаshib bоrаdi. O‘zbek adabiy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil lahjasi hamda unga qarashli bo‘lgan ayrim sheva va dialektlar o‘zbek adabiy tilining tayanch sheva va dialektlari deb hisoblanadi. Bunda ularning talaffuz me’yorlarini belgilashdagi roli, ko‘pincha atamalarning ularda ilgaridan shakllanganligi, bu sheva vakillarining ko‘p jihatdan milliy madaniyat va leksik an’analarimizni boshqarishda o‘zlariga xos xizmatlari borligi asosga olingan. Ma’lumki qorluq-chigil lahjasiga Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Qo‘qon, Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marпg‘ilon, Jalolobod va boshqa shaharlarning shevalari kiradi. Ba’zi olimlar o‘zbek adabiy tilining me’yorlarini belgilashda Toshkent shevasini fonetik jihatdan, Andijon, Farg‘ona shevalarini mofologik jihatdan tayanch sheva deb hisoblaydilar. Toshkent shevasi poytaxt shahar shevasi sifatida leksik tomondan ham o‘zining ko‘pgina elementlarini adabiy tilga kiritgan va kiritmoqda. Lekin aslida, A.K. Borovkov qayd qilganidek, o‘zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Chunki o‘zbek tilining hamma dialekt va shevalari adabiy til taraqqiyotiga ma’lum bir hissa qo‘shgan, ikkinchi tomondan ularning har birida juda ko‘p o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, Andijon,Farg‘ona shevalari o‘zbek adabiy tiliga eng ko‘p tarqalgan grammatik shakllardan birini – hozirgi zamon fe’lining –yap affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan. Bundan tashqari, Andijon va Farg‘ona shevalari o‘zbek adabiy tilining asosiy talaffuz bazasi sifatida ham xizmat qiladi. Bu shevalarning adabiy tilimizga o‘zlarining fonetik xususiyatlari bilan ham maksimal darajada yaqinlashuvi shu bilan izohlanadi. Bu shevalar o‘zbek adabiy tiliga o‘zlarining leksik boyligi, uslubiy imkoniyatlari hamda boshqa til vositalari bilan ham hissa qo‘shgan. Shu mа’nоdа shevаlаr аdаbiy tilning bоyish mаnbаi bo‘lib qоlаdi. Garchand, adabiy tilda qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasining unsurlari ko‘p uchrasa-da, shunisi diqqatga sazovorki, bir qarashda o‘zbek adabiy tilidan birmuncha uzoqroq turgandek ko‘ringan qipchoq shevalari ham o‘zbek adabiy tiliga juda ko‘p leksik boyligi, uslubiy imkoniyatlari hamda boshqa grammatik vositalari bilan hissa qo‘shgan. Masalan, o‘zbek adabiy tilidagi qaratqich kelishigining to‘liq shakli qipchoq shevalaridan qabul qilingan. Adabiy tilimizdagi hozirgi zamon fe’lining –-yotir affiksi vositasida yasaluvchi shakli ham qipchoq va o‘g‘uz dialektlariga xos shakldir va hokazo… Qipchoq shevalarining adabiy tili leksikasini, xususan undagi chorvachilik atamalarini rivojlantirishda, adabiy tilning uslubiy imkoniyatlarini kengaytirishda ham o‘ziga xos hissasi bor. Masalan, qirqim, to‘l, qo‘ton, oqsoqol, sarimoy, tuyoq(farzand maonosida), bosma, qirqlik singari umumiy va chorvachilik atamalari; quyruq-bovur, to‘qiz- tovoq, g’ilmindi, oq patir, kulchatoy kabi pazandachilik atamalari va otni qamchilamoq, jilovini bo‘sh qo‘ymoq, ot izini toy bosadi, otni toblamoq, uloqni olib chiqmoq, yaxshi otga bir qamchi kabi iboralar va frazeologizmlar qipchoq shevalarining hammasida ham keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga adabiy tildagi jun, jo‘natmoq, jo‘ni, jo‘nalish so‘zlari qipchoq lahjasiga xosdir. unda qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining xususiyatlari ham norma sifatida ishtirok etgan o‘rinlar mavjud. Masalan, Bu so‘zlarning ayrim qarluq- chigil-uyg‘ur lahjasiga oid shevalarida йүн, йөнəт, йөнъ (и:шнънг йөнънъ бъл - Turkiston), йөнəлъш ~ jün, jönät, jöni, jönäliš variantlari bor. Adabiy tilni rivojlantirishga o‘zbek tilining boshqa dialekt va shevalari ham, jumladan, o‘g’uz dialektlari ham ma’lum hissa qo‘shgan,masalan, adabiy tildagi kelajak, bo‘lajak, o‘laroq, kelasi kabi soz shakllari aslida o‘g‘uz lahjasi shevalariga xosdir. Shu narsani ham alohida qayd qilib o‘tish kerakki, xalq shevalari bilan adabiy tilning o‘zaro munosabati haqida fikr yuritganda, bugungi kunda ular o‘rtasida juda katta integratsiya hodisasining yuz berganligini, bu hodisaning hozir ham jadal ravishda davom etayotganligini hisobga olish lozim. Badiiy adabiyot va dialektizm. Badiiy adabiyotda shevaga oid fonetik, morfologik va leksik xususiyatlarning aks etishi dilektizm deyiladi. Bunda shevadagi qaysi yarusning aks ettirilishiga qarab dialektizmlar ham fonetik dialektizm, morfologik dialektizm va leksik dialektizm turlariga ega bo‘ladi. Leksik dialektizm shevaga oid so‘zlarning badiiy asarlarda qo‘llanishidir. Masalan, dаrpanmangla (bezovtalanmanglar (Xorazm), …kelinbiyning biror marta noroziligini eshitgan emasman (Qo‘nalg‘a). Toshkentdagi axtiqlarini (nevaralarini) o‘zlari Urganchga kelganlari-dayam ko‘raveramiz (Qo‘nalg‘a). Fonetik dialektizm badiiy asarda muayyan shevaga oid fonetik xususiyatlarning aks etishidir. Rozi bo‘ldi, palakat (Qo‘nalg‘a), galdi (“Xorazm”). Bormasangiz bo‘lmiydi (“Qo‘nalg‘a”). …zeykash (zaxkash) tomonga enib…(Avaz K. “Qo‘nalg‘a”)1. Morfologik dialektizm badiiy asarda shevaga xos morfologik elementlarning qo‘llanishidir. Masalan, Shаttа(shu yerda,“Qora ko’zlar”). Dim (juda) gech galdingiz (“Xorazm”).Qarindoshim bilan bir maishat qilali (Qo‘nalg‘a). Sintaktik-stilistik dialektizmlar gap qurilishida shevaga xoslikda ko‘rinadi: Shukur, odamga o‘xshab so‘zlab bilar ekansiz ( “Qo‘nalg‘a”). Alni na, o‘n marta yuvamilar (“Qo‘nalg‘a”). Badiiy adabiyot tili xalq (millat) tili boyliklarining qayta ishlangan ko‘rinishidir. Shu jarayonda badiiy so‘z ustalarining voqea yoki qahramon sarguzashtlari o‘tadigan shevaga murojaat qilishlari e’tirof etib kelinadi. Adabiyotda mahalliy kolorit degan tushuncha bor. Bu esa adiblarga mahalliy kechinmalarni ifodalashda sheva xususiyatlaridan keng foydalanishga imkoniyat yaratadi. Badiiy adabiyotda adib dialektizmlardan ikki o‘rinda foydalanadi, ya’ni: 1) dialogik nutqda qahramonning muayyan sheva vakili ekanligini ko‘rsatish, mahalliy koloritni berish maqsadida; 2) adabiy tilda sinonimi bo‘lmagan so‘zlarni majburan qo‘llaydi. Masalan, yozuvchi Komil Avaz “Qo‘nalg‘a” asarida sazaq (o‘simlik nomi), tuncha (mis qumg‘on), kalchayа (qumlikning taqir joyi), itdunak (yovvoyi qovun turi) va h.k. Hatto butun boshli badiiy asarda mahalliy sharoit, mahalliy mentalitetni, ruhiyatni ifodalashda to‘lig‘icha sheva xususiyatlaridan foydalangan holda tasvirlanadi. Bunga J. Sharipovning 1 Badiiy asarlardan olingan misollar lotin yozuviga ushbu asar muallifi tomonidan o‘girildi – A.S. “Xorazm”, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asarlarini keltirish mumkin. Dialektal so‘zlarni badiiy adabiyotda qo‘llashda yozuvchilar turli usullardan foydalanadilar. Ayrim mualliflar shevaga oid so‘zni izohsiz ishlatib ketsalar, ayrimlari sahifa tegida uning ma’nosini keltirib boradilar (masalan, “Xorazm” romanida). Dialektal so‘zning ma’nosini izohlashda yana quyidagicha usullardan foydalanilgan: - dialogik nutqdagi dialektal so‘z nuallif gapida reallashtiriladi: - Buvijon, - dedi u onasining mayus yuziga termilib. – Shirmon xoladan qarz olib tursangiz bo‘lmasmikan (Farg‘ona tong otguncha). - dialogik nutqda ayni bir yoki turli personajlar nutqidagi shevaga xos va adabiy tildagi variantlarni keltirish bian izohlangan: - Ugra osh qilsak ham bo‘ladi, manjuza qilsak ham bo‘ladi. Lag‘monga go‘sht kerak (Farg‘ona tong otguncha). - Polvon, nega anqayyapsan. Xiva shahrini ko‘rmaganmiding? – dedi. – Katta qal’a, hamma yerini go‘rib boladimi, - dedi Polvon (Xorazm). - shevaga xos so‘zlar juft soz tarkibida (antonim, sinonim tarzida) keltirilgan: Uzoq-yovuqdan ancha odamlar keldi (“Oltin vodiydan shabadalar”). … barcha xalq bel, kapcha ko‘tarib, yop-anhor, daryo bo‘yi sohil tomon yo‘l oldi (Xorazm)2. Ayniqsa, dialektal so‘zlardan hazil, kinoya sifatida ham foydalanilgan: Miraziz A’zamga Bolalarcha kasha yeb, Bolalarga yozadir. Shuytib, sakson yoshda ham Bolalardek tozadir. (O‘zbek adabiyoti va san’ati, 2015 yil 1-yanvar) 2 Bu faktlar B. Fayzullayev va O. Xidirovlarning “Dialektizm va kontest” maqolasidan olindi. Shuni ta’kidlash lozimki, dialektlar adabiy tilning boyishi uchun tabiiy manbalardan biri bo‘lib qoladi. Dialektizmlarning adabiy tilga singib ketish jarayoni dastlab qiyin kechadi, lekin badiiy adabiyotning ta’sirchan kuchi orqali bir asarda qo‘llangan dialektizm keyingi asarlarga o‘tadi va shu tariqa umumxalq mulkiga aylanadi va adabiy tilda o‘zlashib ketishi mumkin. Autonomy and heteronomy A useful concept in looking at the relationship between the notions of a ‘language’ and ‘dialect continuum’ is the concept of heteronomy. Heteronomy is simply the opposite of autonomy, and thus refers to dependence rather than independence. We say, for example, that certain varieties on the West Germanic dialect continuum are dialects of Dutch while others are dialects of German because of the relationship these dialects bear to the respective standard languages. The Dutch dialects are heteronomous with respect to standard Dutch, and the German dialects to standard German. This means, simply, that speakers of the Dutch dialects consider that they are speaking Dutch, that they read and write in Dutch, that any standardizing changes in their dialects will be towards Dutch, and that they in general look to Dutch as the standard language which naturally corresponds to their vernacular varieties. Fig. 1-3 is an attempt to represent this diagrammatically by showing how the superposed autonomous varieties, standard Dutch and German, have been imposed over the dialect continuum. Avtonomiya va geteronomiya. 3 Getereologiya- heteros- boshqa, logos-ta’limot tushunchasini ifodalaydi. Getereologiya – bir xalq tilining turli davlat hududlarida alohida-alohida mustaqil rivojlanishi va 3 J.K.Chamers, Piter Trudgill. Dialectology. –Cambridge. 2004. 9 p. yozuvdagi farqlar, adabiy me’yorlarning o’ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Bu esa, o’z navbatida, tillarning avtonomiyasini keltirib chiqaradi. Ma’lumki, o’zbek adabiy tili nafaqat O’zbekiston Respublikasi hududida, balki qo’shni Respublikalarda ham amal qiladi va bunda barcha shevalar o’zbek adabiy tili atrofiga birlashadi. Lekin Afg’onistondagi o’zbek shevalari ko’p yillardan beri adabiy tilimizdan uzilgan holda mustaqil rivojlanmoqda. Adabiy til O’zbekiston va Afg’onistonda o’ziga xos tarzda taraqqiy etmoqda. Bu esa o’zbek tilining har ikki davlatdagi o‘zaro mustaqilligini ta’minlaydi. О’zbеk shеvаshunоsligining bugungi dоlzаrb muаmmоlаri Har bir tilning shevalarini o‘rganuvchi fan tasviriy dialektologiya deb yuritiladi. O‘zbek dialektologiyasi hozir tasviriy dialektologiya bosqichidadir. Bu fan boshqa fanlarni, shu jumladan til tarixini o‘rganishda zaruriy manba ekanligini hisobga olsak, bu jarayonda tarixiy dialektologiya to‘g‘risida ham fikr yuritish lozim bo‘ladi. Tilning rivojlanishi ayni o‘rinda shevalarning ham tarixiy rivojlanishi hisoblanadi. Bu esa tarixiy dialektologiyaning tekshirish obyektidir. O‘zbek tilshunosligida tarixiy dialektologiya endigina shakllanib kelmoqda. Tarixiy dialektologiya tilning dialektal xususiyatlari bilan birga shu xususiyatlarning kelib chiqishi, rivojlanishi, turli davrlarda o‘zgarishi, qardosh tillar bilan munosabati va shu shevalarning tashkil topishida boshqa tillarning ishtirokini aniqlash kabilarni ham o‘rganadi, lahja va shevalarni lingvo-geografik usullar bilan o‘rganish ham, birinchi navbatda, tarixiy maqsadlarni ko‘zda tutadi. Shevalarni o‘rganish til tarixi uchun ham, xalq tarixi uchun ham boy va qimmatli ma’lumotlar beradi. Adabiy tilda allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan yoki ma’lum darajada o‘zgarib ketgan leksik elementlar va ayrim grammatik shakllar mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘ishi Мuammo: Shevalarni o‘rganishning ahamiyati mumkin. Bu jihatdan dialektologiya til tarixini o‘rganish uchun juda ahamiyatlidir. а) Shеvа fаktlаrini ishоnchli tаrzdа, izchil tо’рlаsh, sаrаlаsh; b) hаr bir shеvаning lеksik, fоnеtik vа grаmmаtik хususiyatlаrini jiddiy о’rgаnish; v) о’zbеk shеvаlаrini hududiy kаrtаlаshtirish; g) ulаrning turli tiрdаgi аtlаslаrini yarаtish mаsаlаsi; d) о’zbеk shеvаlаrining bir nеchа tоmlik lug’аtini tuzish; е) о’zbеk shеvаshunоsligining nаzаriy- mеtоdоlоgik muаmmоlаri: аksiоmаtikа - shеvаning о’zbеk аdаbiy tiligа sо’zsiz аsоs bо’lishi; mеtоdоlоgik rеflеksiya - аdаbiy tilning shеvаgа tа’siri; shеvаlаrning о’zаrо tа’sir mаsаlаsi; shеvа, lаhjа, diаlеkt tushunchаlаri, ulаrning tа’rifi; trаnskriрsiya; раsроrtlаshtirish; shеvа vа аdаbiy til munоsаbаti; аdаbiy til bilаn shеvаlаrning fаrqlаnish jihаtlаri; shеvаning mа’lum til dоirаsining nоrаsmiy hududiy til kо’rinishi ekаnligi; о’zbеk tilining shеvаlаrgа bоy ekаnligi; buning sаbаblаri; shеvаni о’rgаnishning dаrаjаsi, hоlаti kаbilаr. Tarixiy dialektologiya esa tilning dialektal xususiyatlari bilan birga shu xususiyatlarning kelib chiqishi, rivojlanishi, turli davrlarda o‘zgarishi, qardosh tillar bilan munosabati va shu shevalarning tashkil topishida boshqa tillarning ishtirokini aniqlash kabilarni ham o‘rganadi, lahja va shevalarni lingvo-geografik usullar bilan o‘rganish ham, birinchi navbatda, tarixiy maqsadlarni ko‘zda tutadi. Shevalarni o‘rganish til tarixi uchun ham, xalq tarixi uchun ham boy va qimmatli ma’lumotlar beradi. Adabiy tilda allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan yoki ma’lum darajada o‘zgarib ketgan leksik elementlar va ayrim grammatik shakllar mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin. Bu jihatdan dialektologiya til tarixini o‘rganish uchun juda ahamiyatlidir. Shuningdek, o‘zbek dialektologiyasi ham o‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganish, uning ayrim noaniq masalalarini yoritish uchun asosiy manbadir. Qadimiy o‘zbek yozma yodgorliklarining biz uchun noaniq bo‘lgan ayrim xususiyatlarini xozirgi zamon o‘zbek shevalarini o‘rganish bilan ( shu sheva materiallari yordamida )aniqlashimiz to‘ldirishimiz mumkin. Dialektlarni o‘rganish ham ilmiy, ham amaliy ahmiyatga ega. Shevalarni o‘rganish o‘zbek adabiy tilining fonetik leksik-grammatik me’yorlarini belgilash uchun, shuningdek, o‘zbek orfografiya va orfoepiyasini mo‘tadillashtirish uchun ham katta yordam beradi. O‘zbek diаlektоlоgiyasi o‘zbek tili vа аdаbiyoti o‘qituvchisi uchun hаm nаzаriy, hаm аmаliy аhаmiyatgа mоlik bo‘lgаn fаndir. Bu fаn bo‘yichа оlingаn nаzаriy bilimlаr, yuqorida ta’kidlanganidek, keyingi kurslаrdа o‘tilаdigаn fаnlаrgа nаzаriy аsоs bo‘lib хizmаt qilsа, аyni zаmоndа, til vа аdаbiyot o‘qituvchilаrini o‘zbek diаlektоlоgiyasi bilimlаri bilаn qurоllаntirib, o‘z pedagogik fаоliyatidа diаlektаl хаtоlаr ustidа ishlаshga ham tayyorlaydi, ya’ni o‘quvchilаrning yozmа vа оg‘zаki nutqidа uchrаydigаn diаlektаl хаtоlаrning mаnbаlаrini aniqlash va to‘g‘ri yo‘l tutishigа yordаm berаdi. O‘zbek shevalarning asosiy xususiyatlarini yaxshi bilish o‘qituvchilar, ayniqsa, ona tili o‘qituvchisi uchun juda zarur. Hozirgi kunda sheva xususiyatlari adabiy til ta’sirida juda tez birlashib, tekislanib borayotganiga qaramay, bu xususiyatlar faqat qishloqlarda emas hatto shaharlarda ham maolum darajada saqlanib turibdi. Shu sababli o‘qituvchilar nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari yozuvida uchraydigan xatolar sheva taosirida sodir bo‘lmoqda. Shuning uchun o‘qituvchilar, ayniqsa, ona tili o‘qituvchisi, o‘zbek adabiy tili me’yorlarini yaxshi bilishi, bu me’oyorlarni o‘quvchilarga o‘rgatishi, ularning yozma va og‘zaki nutq madaniyatini o‘stirish ustida tinimsiz mashulot olib borishi zarur hamda o‘quvchilar nutqida uchraydigan kamchiliklarni (sheva taosiri) tuzatmoq uchun barcha o‘zbek shevalariga xos hususiyatlarni yaxshi bilmoi kerak. Masalan, o‘quvchilarning nutqida fonetik (aynalmoq//adabiy tilda aylanmoq; esna//adabiy tilda ensa), morfologik (qaratqich kelishigining o‘rnida tushum kelishigi affiksini ishlatish: (nonni ushoi//adabiy tilda nonning ushoi). Jo‘nalish va o‘rin-payt kelishiklarini farqlamaslik: Buxoroga turadi//adabiy tilda Buxoroda turadi; leksik (adabiy tilda chaqaloq o‘rnida buvak, bobak, adabiy tilda chumoli o‘rnida: mo‘rcha, qarinja ) kabi sheva xususiyatlari uchrab turadi. O‘quvchilar nutqida uchraydigan bunday xatolarni tuzatish uchun o‘qituvchi shu xatolarning kelib chiqish sababini bilmoi kerak. O‘zbek milliy tili- ko‘p dialektli til. O‘zbek milliy tili ko‘p dialektik tillardan hisoblanadi. Bu hol uning o‘ziga xos murakkab tarixiy rivojlanish sharoit va o‘zbek millatining o‘tmishdagi xilma-xil etnik tarkibi bilan izohlanadi. O‘zbek shevalarining tarqalish chegaralari o‘zbek xalqining tarqalishi bilan bog’liq. O‘zbeklar, demak, o‘zbek shevalari ham asosiy ko‘pchiligi O‘zbekistonda, Qozo g’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston va Tojikiston hamda Shimoliy Afg’oniston hududlarida tarqalgan. Demak, shu yerlarda o‘zbek shevalari qadimdan shakllangan va hozirgacha turlicha rivojlanish bosqichlarini kechirib kelmoqda. Qadimda odamlarning urug‘, qabila bo‘yicha yoki o‘zlariga biron tomondan (masalan,ishlab chiqarish va xo‘jalikning biror sohasi bo‘yicha) yaqin bo‘lgan qavmlar bilan birga qishloq-qishloq bo‘lib, shaharlarda esa mahalla-mahalla tarzida joylashganligini ham hisobga olish kerak. Shu tarzdagi joylashish va o‘troqlashish ham davrlar o‘tishi bilan ma’lum bir kichik-kichik shevalarning yoki o‘sha hududda umumiy bo‘lgan fonetik yoki morfologik xususiyatlarning paydo bo‘lishiga olib kelgan, albatta. Мuammo: O‘zbek milliy tilining uchta katta ichki manbai. Qadimgi viloyatlar joylashgan bugungi ana shu hududlar ham bir-birlaridan sheva va dialekt tiplarining tarqalishiga ko‘ra o‘zaro farq qiladilar. Masalan, qadimgi Xorazm hududida hozir o‘g’uz va qipchoq shevalari tarqalgan bo‘lsa.Qadimgi Shosh hududida esa bir- biriga o‘xshash Toshkent tip shevalarining mavjudligini ko‘ramiz yoki qadimgi Davon erlarida bugun o‘zbek adabiy tiliga morfologik xususiyatlari bilan asos hisoblangan Andijon, Farg’ona va shu tipdagi shevalar tarqalgan. Qadimgi So‘g’d hisoblangan o‘lkaning bugungi yerlarida esa shunday manzarani ko‘ramiz: Samarqand, Kattaqo‘ron, Urgut, Payshanba, Qarnob, Qarshi, Beshkent, Shahrisabz, Kitob hududlaridagi o‘zbek shevalarining o‘zaro fonetik-morfologik xususiyatlariga ko‘ra yaqinligi va ularning Buxoro shevalariga o‘xshash tomonlari faqat bugungi kun bilan , ya’ni bular orasidagi hozirgi aloqa va adabiy ta’sir bilan emas, balki tarixan bir yaxlit hududda shakllangani va tashkil topgani bilan , ularning etnogenezida qatnashgan, ishtirok etgan umumiy etnik, etnografik va lingvistik omillar bilan izohlanishi mumkin. O‘zbek milliy tilining uchta katta ichki manbai-uchta dialektlar guruhi bor. Bular 1) qorluq- chigil-uyur lahjasi: 2) qipchoq lahjasi: 3) og’‘uz lahjasi: Bularning har biri o‘z navbatida bir qancha dialekt va shevalarga bo‘linadi. O‘zbek tilining ko‘p dialektli murakkab til ekanligini nazarda tutib, E. D. Polivanov: «O‘zbek tili (o‘zbek dialektlarining bir butun yiindisi sifatida) yagona sistemaning, hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek bobo tilining dialektologik parchalanish yo‘li bilan emas, balki til sistemalarining birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan»-deb yozgan edi. O‘zbek tilining dialekt va shevalari uzoq o‘tmishda o‘zbek xalqining tarixiy sharoiti bilan bog‘liq ravishda o‘zaro umumiylik kasb etib, yagona o‘zbek umumiy xalq tili bo‘lib birika borgan va uning ajralmas qismiga va quyi shakliga aylanib qolgan, lekin o‘zbek tilining lahjalari va ayrim shevalar orasidagi ko‘pgina farqlar hozirgi vaqtgacha ham saqlanib qolmoqda. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq shevalari singarmonizm xususiyatining to‘liq saqlanib qolganligi, 9 ta unli fonemaning mavjudligi, so‘z boshida, ko‘pincha, y tovushi o‘rnida j tovushning qo‘llanilishi, f tovushining, deyarli, qo‘llanmasligi, x tovushining ko‘pchilik shevalarda q tarzida qo‘llanilishi, so‘z o‘rtasida va oxirida, ko‘pincha, b tovushining v tovushiga o‘tishi ba’zi hollarda so‘z oxirida q, k tovushlarining tushib qolishi, ba’zan esa o tovushining a sifatida aytilishi (jay, chay, chach kabi), ba’zan l tovushining so‘z o‘rtasida tushib qolishi (bo‘sa, kesa, osa), boshqa hollarda o yoki a tovushining i tovushi bilan almashishi (masalan, bordimi> bordia kabi) yana e tovushining o ga o‘tishi (tepa>toba, bedana>bodana, belanchak>bolanchak) kabi; morfologik jihatdan qaraganda, II shaxs o‘tgan zamon fe’lida oddiy va hurmat shakllarining to‘liq saqlanib qolganligi, o‘tgan zamon fe’lining III shaxs ko‘plik shakli (o‘qiydilar) ning deyarli ishlatilmasligi: leksik tomondan qaraganda, qipchoq shevalarda: checha (yanga), bo‘la (xolavachcha), jelak (xotin-qizlarning boshga yopinadigan buyumi), qoonoq (uvuzning qotgan turi yoki palla), uvuz (qo‘y va sigirlarning tuqqandan keyingi dastlabki quyuq suti), tulup (junli issiq po‘stin), bosma (junli issiq chakmon), lochira , g‘ilmindi, kulchatoy, janchmich (ovqatning turlari) singari ko‘plab o‘ziga xos qadimiy so‘z va atamalarning saqlanib qolganligi yuqorida aytilgan fikrni tasdiqlaydi. Shunga o‘xshash xususiyatlar o‘zbek tilining, deyarli, har bir dialekti va shevasida ozmi-ko‘pmi saqlangan. Masalan, Toshkent shevasida singarmonizm qonuni buzilgan, 7-8 unli fonema saqlanib qolgan, shuningdek, h tovushi deyarli qo‘llanmaydi. Uning o‘rnida x tovushi qo‘llanadi. a tovushi esa e ga o‘tadi(qaytdimda qaytdimde, ayt>et), ba’zan a tovushi i ga o‘tadi. (bormaydi> bormiydi, bo‘lmaydi> bo‘miydi) o tovushi ba’zan ö tarzida, lablashgan holda qo‘llanadi,so‘z oxirida k tovushi, ko‘pincha, y ga o‘tadi (eshik-eshiy, o‘rdak-o‘rday), ba’zan esa v ga o‘tadi. (borduv, kelduv) Assimilyatsiya hodisasi juda ko‘p uchraydi. (bizni- bizzi, oshni- oshshi kabilar); morfologik jihatdan qaraganda, Toshkent shevasida, boshqa shahar shevalaridagi singari kelishik ko‘rsatkichlarining soni, asosan, beshta bo‘lib, asliga ko‘ra qisqarib qolgan, hozirgi kelasi zamon I shaxs ko‘plik shaklidagi shaxs- son affiksi –miz, –vuz tarzida qo‘llanadi. (boravuz, ishliyvuz, kelavuz): hozirgi zamon fe’l shakli –vot affiksi yordamida yasaladi: ishlavotti, kevotti, kabi. Samarqand, Buxoro shahar tipli shevalar tojik tilining kuchli ta’siriga uchragan. Ularda faqat 6 ta unli fonema saqlanib qolgan; til orqa o‘ (o) va q fonemalari, deyarli yo‘qolgan, kelishiklar soni ham to‘rttaga kelib qolgan; ularning leksik qatlamida esa arabcha, ayniqsa, forscha- tojikcha so‘zlar ko‘p. Bu xususiyatlardan ba’zilari, shubhasiz, dialektizm va shevachilikning ko‘rinishi sifatida adabiy tilga xizmat qilishdan uzoqda tursada, lekin ularning hammasi o‘zbek tilining tarixiy dialektologiyasini va umuman, til qonuniyatlarini, tildagi integratsiya va differensiatsiya hodisalarini o‘rganish uchun xizmat qiladi va dialektologik atlaslar yaratishda zarur bo‘ladi. Shuning uchun ham bu xususiyatlarning barchasi to‘planadi va qunt bilan o‘rganiladi. Lekin bunday o‘ziga xos tafovutlarga qaramay, o‘zbek tilining hamma dialekt va shevalari juda ko‘p o‘xshashliklar va umumiy tomonlarga ega bo‘lganligi bilan harakterlanadi. Ular o‘zbek adabiy tilini Мuаммо: O‘zbek adabiy tilininb tayanch dialekti диалекти. yanada boyitish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham ularga o‘zbek milliy tilining ichki rezervi sifatida qarash va ulardan unumli foydalanish talab qilinadi. O‘zbek adabiy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi hamda unga qarashli bo‘lgan ayrim sheva va dialektlar o‘zbek adabiy tilining tayanch sheva va dialektlari deb hisoblanadi. Bunda ularning talaffuz me’yorlarini belgilashdagi roli, ko‘pincha atamalarning ularda ilgaridan shakllanganligi, bu sheva vakillarining ko‘p jihatdan milliy madaniyat va leksik an’analarimizni boshqarishda o‘zlariga xos xizmatlari borligi asosga olingan. Ma’lumki qorluq lahjasiga Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Qo‘qon, Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marg‘ilon, Jalolobod va boshqa shaharlarning shevalari kiradi. Ba’zi olimlar o‘zbek adabiy tilining me’yorlarini belgilashda Toshkent shevasini fonetik jihatdan, Andijon, Farg‘ona shevalarini mofologik jihatdan tayanch sheva deb hisoblaydilar. Toshkent shevasi poytaxt shahar shevasi sifatida leksik tomondan ham o‘zining ko‘pgina elementlarini adabiy tilga kiritgan va kiritmoqda. Lekin aslida, A.K. Borovkov qayd qilganidek, o‘zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Chunki o‘zbek tilining hamma dialekt va shevalari adabiy til taraqqiyotiga ma’lum bir hissa qo‘shgan, ikkinchi tomondan ularning har birida juda ko‘p o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Masalan, Andijon,Farg‘ona shevalari o‘zbek adabiy tiliga eng ko‘p tarqalgan grammatik shakllardan birini – hozirgi zamon fe’lining –yap affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan. Bundan tashqari, Andijon va Farg‘ona shevalari o‘zbek adabiy tilining asosiy talaffuz bazasi sifatida ham xizmat qiladi. Bu shevalarning adabiy tilimizga o‘zlarining fonetik xususiyatlari bilan ham maksimal darajada yaqinlashuvi shu bilan izohlanadi. Bu shevalar o‘zbek adabiy tiliga o‘zlarining leksik boyligi, uslubiy imkoniyatlari hamda boshqa til vositalari bilan ham hissa qo‘shgan. Shunisi diqqatga sazovorki, bir qarashda o‘zbek adabiy tilidan birmuncha uzoqroq turgandek ko‘ringan qipchoq shevalari ham o‘zbek adabiy tiliga juda ko‘p leksik boyligi, uslubiy imkoniyatlari hamda boshqa grammatik vositalari bilan hissa qo‘shgan. Masalan, o‘zbek adabiy tilidagi qaratqich kelishigining to‘liq shakli qipchoq shevalaridan qabul qilingan. Adabiy tilimizdagi hozirgi zamon fe’lining –yotir affiksi vositasida yasaluvchi shakli ham qipchoq va o‘g‘uz dialektlariga xos shakldir va hokazo… Qipchoq shevalarining adabiy tili leksikasini, xususan undagi chorvachilik atamalarini rivojlantirishda, adabiy tilning uslubiy imkoniyatlarini kengaytirishda ham o‘ziga xos hissasi bor. Masalan, qirqim, to‘l, qo‘ton, oqsoqol, sarimoy, tuyoq(farzand maonosida), bosma, qirqlik singari umumiy va chorvachilik atamalari; quyruq-bovur, to‘qiz- tovoq, g‘ilmindi, oq patir, kulchatoy kabi pazandachilik atamalari va otni qamchilamoq, jilovini bo‘sh qo‘ymoq, ot izini toy bosadi, otni toblamoq, uloqni olib chiqmoq, yaxshi otga bir qamchi kabi iboralar va frazeologizmlar qipchoq shevalarining hammasida ham keng qo‘llaniladi. Adabiy tilni rivojlantirishga o‘zbek tilining boshqa dialekt va shevalari ham, jumladan, o‘uz dialektlari ham maolum hissa qo‘shgan,masalan, yoshulli,o‘lon, buyon,qayongacha, qaydin galdingiz, al(qo‘l maonosida),qorago‘z va boshqalar. Мuammо: O’zbek shevalarining adabiy til bilan munosabatining yaqinlashuviga xizmat qiluvchi omillar. Demak, o‘zbek adabiy tilining rivojlanishida barcha dialekt va shevalar manba bo‘lib xizmat qilgan. Lekin bunda qorluq lahjasiga oid dialekt va shevalar yetakchi manba rolini o‘ynagan. Shu narsani ham alohida qayd qilib o‘tish kerakki, xalq shevalari bilan adabiy tilning o‘zaro munosabati haqida fikr yuritganda, bugungi kunda ular o‘rtasida juda katta integratsiya hodisasining yuz berganligini, bu hodisaning hozir ham jadal ravishda davom etayotganligini hisobga olish lozim. O‘zbek xalqi turmush tarzining tubdan o‘zgarganligi, umumiy o‘rta va oliy ta’lim, vaqtli matbuot, barcha adabiyotlar, radio va televidenie, turli ma’ruza va suhbatlarning adabiy tilga asoslanganligi, nutq madaniyati sohasida amalga oshirilayotgan tadbirlar – bular hammasi o‘zbek adabiy tili bilan uning shevalari o‘rtasidagi tafovutlarni keskin kamaytirdi, bu shevalarning silliqlashuviga va adabiy til bilan yaqinlashib, uning doirasiga tobora chuqurroq singa borishiga xizmat qildi va xizmat qilmoqda. Xalq shevalariga adabiy til me’yorlarining asta-sekin singiib borish jarayoni davom etayotir va yagona adabiy til yanada boyib, to‘la-to‘kis shakllanish jarayonini o‘z boshidan kechirmoqda. Demak, o‘zbek adabiy tilining rivojlanishi va yanada boyib mukammallashuvida yetakchi qorluq guruh shevalari bilan bir qatorda boshqa dialekt va shevalarning har birining ichki manba sifatida o‘ziga xos o‘rni bor. NAZORAT SAVOLLARI: 1. Ob’ektni o‘rganish jihatidan dialektologiya fani qanday turlarga bo‘linadi? 2. Shevalarni o‘rganishdan maqsad nima? 3. O‘zbek tilini o‘qitishda dialektologiya fanining qanday ahamiyati bor? 4. Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi o‘zbek adabiy tilining shakllanishiga qanday hissa qo‘shgan? 5. Qipchoq shevalarining adabiy til leksikasida tutgan o‘rni haqida so‘zlab bering. 6. O‘g‘uz dialektidan adabiy tilga qanday so‘zlar o‘tgan? 7. Nima uchun Andijon, Farg‘ona shevalarining adabiy til uchun morfologik jihatdan asos sheva deb hisoblaydilar. ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Reshetov V.V., Shoabdurahmonov SH. O‘zbek dialektologiyasi. T., O‘qituvchi, 1978- yil. 2. Muhammadjonov Q. Janubiy Qozoistondagi o‘zbek shevalari. T., Fan, 1981- yil. 3. Rajabov N. O‘zbek shevashunosligi. T., O‘qituvchi, 1996- yil. 4. Abdullaev F. O‘zbek tilining o‘uz lahjasi. T., Fan, 1978 -yil. 5. Nosirov SH. O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi. T., Fan, 1980- yil. 6. Ibrohimov S. O‘zbek tilining Andijon shevasi. T., Fan, 1967 -yil. 7. O‘zbek shevalari leksikasi. T., Fan, 1991- yil. 8. Shoabdurahmonov SH. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. T., 1962-y. 9. O‘zbek xalq shevalari morfologiyasi. T., 1984- yil. 10.Nurmonov A., Mahmudov N. O‘zbek tilshunosligi tarixi. T., 2000 -yil. GLOSSARIY Аdаbiy til [literary language] – me’yorlаshgаn til. Аdаbiy tilning shаkllаri [forms of literary language] – аdаbiy tilning yozmа vа оg‘zаki shаkllаri. Tаyanch diаlekt [basic dialect] – аdаbiy tilgа birоr jihаtdаn, ya’ni fоnetik yoki mоrfоlоgik jihаtdаn аsоs bo‘lаdigаn diаlekt, shevа. O‘lik til [dead language] – muоmаlаdаn chiqqаn til.