O‘ZBEK MATNSHUNOSLIGI: SHAKLLANISHI VA TARIXIY TAKOMILI. O‘ZBEK KITOBAT TARIXI. ILK KITOBLAR.

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

130,0 KB


O‘ZBEK MATNSHUNOSLIGI: SHAKLLANISHI VA TARIXIY TAKOMILI. O‘ZBEK KITOBAT TARIXI. ILK KITOBLAR. REJA: 1. Matnshunoslik va manbashunoslik fanlarining ahamiyati. 2. Matnshunoslik matn tarixi va ijod jarayonini o‘rganuvchi fan sifatida. Ma’lumki, har qanday asardagi ijodkor ifodalagan fikr, niyat va adib mahorati masalalari bilan adabiyotshunoslik shug‘ullanadi. Badiiy asar esa, bevosita matnda o‘z aksini topadi, muhrlanadi. Asarning matnda ifodalanishi, ushbu asarning vujudga kelishi jarayonidagi matn bilan bog‘liq jarayonlar adabiyotshunoslikning uzviy bir qismi bo‘lgan matnshunoslik fanida o‘rganiladi. O‘tmishda asarlar qo‘lda ko‘chirilgan va ijodkor merosining nusxalari – dastxatlar bizgacha kamdan-kam hollarda yetib kelgan. Ko‘pincha, asarlar davrlar o‘tishi bilan turli kotiblar tomonidan qayta- qayta ko‘chirilib, asliyatdan uzoqlasha borgan. Asarni tahlil etish, yozuvchi ijodiga ob’ektiv baho berish uchun esa uning asl matni, hech bo‘lmaganda, asl matniga yaqin turgan nusxa mavjud bo‘lish kerak. Shu o‘rinda asliyat matniga yaqin matnni yaratish va mazkur jarayondagi ilmiy faoliyat uchun matnshunoslik sohasi yordamga keladi. Yozuvchi va shoir yaratgan asl matnga imkon qadar yaqin matnni tiklash ishini amalga oshiradi. O‘ZBEK MATNSHUNOSLIGI: SHAKLLANISHI VA TARIXIY TAKOMILI. O‘ZBEK KITOBAT TARIXI. ILK KITOBLAR. REJA: 1. Matnshunoslik va manbashunoslik fanlarining ahamiyati. 2. Matnshunoslik matn tarixi va ijod jarayonini o‘rganuvchi fan sifatida. Ma’lumki, har qanday asardagi ijodkor ifodalagan fikr, niyat va adib mahorati masalalari bilan adabiyotshunoslik shug‘ullanadi. Badiiy asar esa, bevosita matnda o‘z aksini topadi, muhrlanadi. Asarning matnda ifodalanishi, ushbu asarning vujudga kelishi jarayonidagi matn bilan bog‘liq jarayonlar adabiyotshunoslikning uzviy bir qismi bo‘lgan matnshunoslik fanida o‘rganiladi. O‘tmishda asarlar qo‘lda ko‘chirilgan va ijodkor merosining nusxalari – dastxatlar bizgacha kamdan-kam hollarda yetib kelgan. Ko‘pincha, asarlar davrlar o‘tishi bilan turli kotiblar tomonidan qayta- qayta ko‘chirilib, asliyatdan uzoqlasha borgan. Asarni tahlil etish, yozuvchi ijodiga ob’ektiv baho berish uchun esa uning asl matni, hech bo‘lmaganda, asl matniga yaqin turgan nusxa mavjud bo‘lish kerak. Shu o‘rinda asliyat matniga yaqin matnni yaratish va mazkur jarayondagi ilmiy faoliyat uchun matnshunoslik sohasi yordamga keladi. Yozuvchi va shoir yaratgan asl matnga imkon qadar yaqin matnni tiklash ishini amalga oshiradi. Matnshunoslik asar matni tarixini o‘rganadi yoki bu matn ustida tadqiqot olib boradi. Bu asar yo aniq fanlarga, yo tarixga oid yoki badiiy asar bo‘lishi mumkin. Matn tarixini o‘rganish asarning g‘oyaviy-badiiy talqin va tahlili xolisona olib borilishini ta’minlaydi. Faqat mustahkam asos – ilmiy-tanqidiy matn yaratilgan taqdirdagina asarning har tomonlama mukammal tahlilini amalga oshirish mumkin bo‘ladi. O‘tmish va hozirgi davr adabiyoti uchun matnshunoslikning maqsadlari farqlanadi. Yangi davr – XX asr adabiyotida asar matnining dastlabki qoralama nusxalaridan tortib, to ijodkor hayotligida yaratilgan eng so‘nggi nusxasi yuzaga kelgungacha bo‘lgan davrdagi o‘zgarishlarni o‘rganish mumkin. O‘tmish adabiyoti bilan bog‘liq matnshunoslik uchun matn yaratilgan davrdan to bugungi kungacha bo‘lgan oraliqdagi o‘zgarish va asar nusxalari orasidagi tafovutlar ahamiyatlidir. Chunki o‘tmishda yaratilgan asarlar ijodkoriga tegishli dastxat nusxalari kamdan-kam holdagina saqlanib qolgan bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, matnshunoslik fani o‘tmish adabiyoti bilan shug‘ullanganda adib yaratgan matnga iloji boricha yaqinroq matnni tiklashga urinadi. Bundagi maqsad asar ilmiy- tanqidiy matnini nashrga tayyorlash bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, o‘tmish matnshunosligi uchun matn tarixini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki matn tarixi vositasida asarga bo‘lgan munosabat, kitobxonlar tomonidan uning qabul qilinishi va badiiy didlar tarixini o‘rganish imkoniyati paydo bo‘ladi. Yangi davr adabiyoti matnshunoslik ob’ektiga aylanganida, mavjud material va nusxalar ko‘pligi – bir asarning dastxat, bir necha variant va nashrlarining mavjud bo‘lishi tadqiqot imkoniyatlarini kengaytiradi. Bunda matnshunoslik asarning ijodkor hayotligidagi oxirgi nusxasini tayanch matn sifatida nashrga tayyorlashidan tashqari, bu matn vujudga kelgungacha bo‘lgan ijodiy jarayon, muallif kechinmalarini ham, qaysidir Matnshunoslik asar matni tarixini o‘rganadi yoki bu matn ustida tadqiqot olib boradi. Bu asar yo aniq fanlarga, yo tarixga oid yoki badiiy asar bo‘lishi mumkin. Matn tarixini o‘rganish asarning g‘oyaviy-badiiy talqin va tahlili xolisona olib borilishini ta’minlaydi. Faqat mustahkam asos – ilmiy-tanqidiy matn yaratilgan taqdirdagina asarning har tomonlama mukammal tahlilini amalga oshirish mumkin bo‘ladi. O‘tmish va hozirgi davr adabiyoti uchun matnshunoslikning maqsadlari farqlanadi. Yangi davr – XX asr adabiyotida asar matnining dastlabki qoralama nusxalaridan tortib, to ijodkor hayotligida yaratilgan eng so‘nggi nusxasi yuzaga kelgungacha bo‘lgan davrdagi o‘zgarishlarni o‘rganish mumkin. O‘tmish adabiyoti bilan bog‘liq matnshunoslik uchun matn yaratilgan davrdan to bugungi kungacha bo‘lgan oraliqdagi o‘zgarish va asar nusxalari orasidagi tafovutlar ahamiyatlidir. Chunki o‘tmishda yaratilgan asarlar ijodkoriga tegishli dastxat nusxalari kamdan-kam holdagina saqlanib qolgan bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, matnshunoslik fani o‘tmish adabiyoti bilan shug‘ullanganda adib yaratgan matnga iloji boricha yaqinroq matnni tiklashga urinadi. Bundagi maqsad asar ilmiy- tanqidiy matnini nashrga tayyorlash bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, o‘tmish matnshunosligi uchun matn tarixini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki matn tarixi vositasida asarga bo‘lgan munosabat, kitobxonlar tomonidan uning qabul qilinishi va badiiy didlar tarixini o‘rganish imkoniyati paydo bo‘ladi. Yangi davr adabiyoti matnshunoslik ob’ektiga aylanganida, mavjud material va nusxalar ko‘pligi – bir asarning dastxat, bir necha variant va nashrlarining mavjud bo‘lishi tadqiqot imkoniyatlarini kengaytiradi. Bunda matnshunoslik asarning ijodkor hayotligidagi oxirgi nusxasini tayanch matn sifatida nashrga tayyorlashidan tashqari, bu matn vujudga kelgungacha bo‘lgan ijodiy jarayon, muallif kechinmalarini ham, qaysidir darajada, o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘la oladi. Yozuvchi va shoir – ijodkor shaxs. U bir yaratgan asarini vaqt o‘tgan sari, o‘z xohishi, davr talabiga ko‘ra o‘zgartirishi, tahrir qilishi mumkin. Hatto, uni nashr ettirgandan so‘ng ham mukammallashtirishi, keyinchalik butunlay o‘zgartirib, boshqa bir ko‘rinishda nashr qila oladi. Mana shu jarayonlarning barchasini tadqiq etishda matnshunoslik va adabiy manbashunoslik fanlari yordamga keladi. Adabiyotshunoslik fani e’tibordan chetga qoldirishi mumkin bo‘lgan o‘rinlarni manbashunoslik va matnshunoslik sohalari bevosita matn ustidagi tahlillar bilan amalga oshiradi. Adabiyotshunoslik sohasi o‘zi tadqiq etayotgan matnning manbashunoslik tahlilisiz, matnshunoslikka suyanmasdan tadqiqot olib bora olmaydi. Shu sababdan har bir adabiyotshunos olim manbashunoslik va matnshunoslik bo‘yicha tayyorgarlik bosqichidan o‘tishi shart. Adabiyotshunos olim tahlil etayotgan matn ishonchli bo‘lmas ekan, u chiqargan xulosalar ham bir yoqlama bo‘lishi mumkin. Shuning uchun avvalo tahlilga tortilayotgan matn ilmiy jihatdan asosli shaklini yaratib olish kerak bo‘ladi. Buning uchun esa aynan matnshunoslik va manbashunoslik fanlari yordamga keladi. Tayanch tushunchalar matn tarixi, matnni tiklash, ijodkor va matn Savol va topshiriqlar: 1. Matnshunoslik fanining ahamiyati nimada? 2. Matnshunoslik va manbashunoslik fanlari munosabatlarini aniqlang? darajada, o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘la oladi. Yozuvchi va shoir – ijodkor shaxs. U bir yaratgan asarini vaqt o‘tgan sari, o‘z xohishi, davr talabiga ko‘ra o‘zgartirishi, tahrir qilishi mumkin. Hatto, uni nashr ettirgandan so‘ng ham mukammallashtirishi, keyinchalik butunlay o‘zgartirib, boshqa bir ko‘rinishda nashr qila oladi. Mana shu jarayonlarning barchasini tadqiq etishda matnshunoslik va adabiy manbashunoslik fanlari yordamga keladi. Adabiyotshunoslik fani e’tibordan chetga qoldirishi mumkin bo‘lgan o‘rinlarni manbashunoslik va matnshunoslik sohalari bevosita matn ustidagi tahlillar bilan amalga oshiradi. Adabiyotshunoslik sohasi o‘zi tadqiq etayotgan matnning manbashunoslik tahlilisiz, matnshunoslikka suyanmasdan tadqiqot olib bora olmaydi. Shu sababdan har bir adabiyotshunos olim manbashunoslik va matnshunoslik bo‘yicha tayyorgarlik bosqichidan o‘tishi shart. Adabiyotshunos olim tahlil etayotgan matn ishonchli bo‘lmas ekan, u chiqargan xulosalar ham bir yoqlama bo‘lishi mumkin. Shuning uchun avvalo tahlilga tortilayotgan matn ilmiy jihatdan asosli shaklini yaratib olish kerak bo‘ladi. Buning uchun esa aynan matnshunoslik va manbashunoslik fanlari yordamga keladi. Tayanch tushunchalar matn tarixi, matnni tiklash, ijodkor va matn Savol va topshiriqlar: 1. Matnshunoslik fanining ahamiyati nimada? 2. Matnshunoslik va manbashunoslik fanlari munosabatlarini aniqlang? 3. Matnning ijod jarayonini ko‘rsatuvchi vosita ekanligiga misollar izlang. Mustaqil ish mavzulari: 1. Matn – yozuvchi ijod jarayonini ko‘rsatuvchi ko‘zgu.9 2. Matnshunoslik – o‘tmishda yaratilgan matnni tiklash sohasi. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik. – T.: Sharq, 2016. 2. Lixachev D.S. Tekstologiya. – L., 1983. – 640 s. 3. Lixachev D.S. Tekstologiya. – M.–L.: 1964. – 101 s. 4. Madraimov A.A, G.S.Fuzailova. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2006. – 213 b. 5. Madraimov A.M. Manbashunoslik. – T.: Fan, 2007. – 187 b. 6. Mahmudov Q. Manbalarni qaytadan ko‘rmoq kerak // O‘zAS. –T., 1995. 28 avgust. – 6 b. 7. Osnovы tekstologii. // Pod redaksiey V.S.Nechaevoy. – M.: 1962. – 500 s. 8. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017. 9. Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik. Qisqacha kurs. – T., 2000. 10. Hakimov M. Sharq manbashunosligi lug‘ati. – T.: Davr press, 2013. – 496 b. 11. Hamidova M. Qo‘lyozma bayozlar – adabiy manba. – T., 1981. 12. Hasaniy M., Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslikning nazariy masalalari. O‘quv qo‘llanma. – T., 2012. 13. Chudakova M. Yu. Rukopis i kniga. Moskva, 1986. 14. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 15. Rafey N. A history of literary criticism: from Plato to the present. 3. Matnning ijod jarayonini ko‘rsatuvchi vosita ekanligiga misollar izlang. Mustaqil ish mavzulari: 1. Matn – yozuvchi ijod jarayonini ko‘rsatuvchi ko‘zgu.9 2. Matnshunoslik – o‘tmishda yaratilgan matnni tiklash sohasi. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik. – T.: Sharq, 2016. 2. Lixachev D.S. Tekstologiya. – L., 1983. – 640 s. 3. Lixachev D.S. Tekstologiya. – M.–L.: 1964. – 101 s. 4. Madraimov A.A, G.S.Fuzailova. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2006. – 213 b. 5. Madraimov A.M. Manbashunoslik. – T.: Fan, 2007. – 187 b. 6. Mahmudov Q. Manbalarni qaytadan ko‘rmoq kerak // O‘zAS. –T., 1995. 28 avgust. – 6 b. 7. Osnovы tekstologii. // Pod redaksiey V.S.Nechaevoy. – M.: 1962. – 500 s. 8. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017. 9. Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik. Qisqacha kurs. – T., 2000. 10. Hakimov M. Sharq manbashunosligi lug‘ati. – T.: Davr press, 2013. – 496 b. 11. Hamidova M. Qo‘lyozma bayozlar – adabiy manba. – T., 1981. 12. Hasaniy M., Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslikning nazariy masalalari. O‘quv qo‘llanma. – T., 2012. 13. Chudakova M. Yu. Rukopis i kniga. Moskva, 1986. 14. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 15. Rafey N. A history of literary criticism: from Plato to the present. Cambridge, MA: Blackwell Pub, 2005. 2 -mavzu FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI REJA: 1. Matnshunoslik va barcha ilm sohalaridagi matnlar. 2. Matnshunoslikning maqsad va vazifalari nimalardan iborat. Biz uchun badiiy asar yozuvchi tomonidan go‘yo bir marotabada yozib tugatilganday ko‘rinadi. Vaholanki, shu darajaga yetguncha ijodkor badiiy asarni bir necha nusxa, qoralamalarda, o‘zgartirish va tuzatishlar bilan o‘z nigohidan o‘tkazgan bo‘ladi. Muallif o‘z asarini eng so‘nggi, kitobxonlarga havola qilayotgan nusxadan o‘qishlarini istaydi. Lekin matnshunoslik asar ayni ko‘rinishga kelguncha qanday yo‘lni bosib o‘tganligi, ya’ni matn tarixini o‘rganadi, shu tariqa ijodkor laboratoriyasini, g‘oyalari va badiiyati olamini tekshiradi. Ammo o‘tmishda yashagan shoirlar ijodiy laboratoriyasini o‘rganish uchun imkoniyat ancha cheklangan. Chunki bu asarlar yaratilgandan to bugungi kungacha o‘tgan oradagi davr ko‘plab ijodkorlar asarlari bir qismining yo‘q bo‘lishi yoki butunlay yo‘qolib ketishiga olib kelgan. Biroq, ba’zida, mustasno holatlar ham uchrab turadi. Masalan, Alisher Navoiyning 1491-1498 yillarda o‘zi tuzgan, to‘rt kitobdan iborat «Xazoyin ul-maoniy» asari bizga yaxshi ma’lum. Lekin bu to‘plamga kirgan she’rlarning ichida dastlab Navoiy ixlosmandlari tomonidan 1464- 65 yillarda tuzilgan «Ilk devon» va 1471 yilda ko‘chirilgan «Oqqo‘yunli muxlislar devoni»larida mavjud bo‘lgan. So‘ng Navoiyning o‘zi tuzgan «Badoe’ ul-bidoya» (1470–1480 yillari tuzilgan) devonidan o‘rin olganlari ham bor. Yoki bo‘lmasa, Navoiy o‘zi tartib bergan «Navodir Cambridge, MA: Blackwell Pub, 2005. 2 -mavzu FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI REJA: 1. Matnshunoslik va barcha ilm sohalaridagi matnlar. 2. Matnshunoslikning maqsad va vazifalari nimalardan iborat. Biz uchun badiiy asar yozuvchi tomonidan go‘yo bir marotabada yozib tugatilganday ko‘rinadi. Vaholanki, shu darajaga yetguncha ijodkor badiiy asarni bir necha nusxa, qoralamalarda, o‘zgartirish va tuzatishlar bilan o‘z nigohidan o‘tkazgan bo‘ladi. Muallif o‘z asarini eng so‘nggi, kitobxonlarga havola qilayotgan nusxadan o‘qishlarini istaydi. Lekin matnshunoslik asar ayni ko‘rinishga kelguncha qanday yo‘lni bosib o‘tganligi, ya’ni matn tarixini o‘rganadi, shu tariqa ijodkor laboratoriyasini, g‘oyalari va badiiyati olamini tekshiradi. Ammo o‘tmishda yashagan shoirlar ijodiy laboratoriyasini o‘rganish uchun imkoniyat ancha cheklangan. Chunki bu asarlar yaratilgandan to bugungi kungacha o‘tgan oradagi davr ko‘plab ijodkorlar asarlari bir qismining yo‘q bo‘lishi yoki butunlay yo‘qolib ketishiga olib kelgan. Biroq, ba’zida, mustasno holatlar ham uchrab turadi. Masalan, Alisher Navoiyning 1491-1498 yillarda o‘zi tuzgan, to‘rt kitobdan iborat «Xazoyin ul-maoniy» asari bizga yaxshi ma’lum. Lekin bu to‘plamga kirgan she’rlarning ichida dastlab Navoiy ixlosmandlari tomonidan 1464- 65 yillarda tuzilgan «Ilk devon» va 1471 yilda ko‘chirilgan «Oqqo‘yunli muxlislar devoni»larida mavjud bo‘lgan. So‘ng Navoiyning o‘zi tuzgan «Badoe’ ul-bidoya» (1470–1480 yillari tuzilgan) devonidan o‘rin olganlari ham bor. Yoki bo‘lmasa, Navoiy o‘zi tartib bergan «Navodir un-nihoya» (1480- 1487) devonidagi she’riy merosini ham keyinchalik «Xazoyin ul-maoniy» tarkibiga kiritadi. Demak, Navoiyning ayrim she’rlari, ko‘pi bilan, taxminan, o‘ttiz yildan keyin yangi to‘plamga kiritilmoqda. Bu she’rlar so‘nggi devonga kiritilayotganda Navoiyning tahriridan o‘tib sayqal topgan. Bunday o‘zgarishlarning bir qismi Navoiy asarlari yigirma tomlik nashrining 20-tomida ko‘rsatildi1 . She’rlarning devondan devonga o‘tib borishidagi o‘zgarishlar ham adabiyot tarixi, ham matnshunoslik uchun ahamiyatli bo‘lib, shoirning ijodiy laboratoriyasi haqida ma’lumot beradi. Hozirgi matnshunoslikning bosh metodik prinsipi asarning biror alohida qismini emas, balki hammasini yaxlit va to‘g‘ri o‘qishdan iborat. Matnshunoslikning vazifalari, asosan, quyidagilardan iborat: I. Asarning aniq matnini yaratish. Matnshunoslik fanining asosiy maqsadlaridan biri asarning aniq matnini yaratishdan iborat. Aniqroq qilib aytganda, tiklashdan iborat. Lekin bundagi aniqlik o‘tmish adabiyotiga tatbiqan olganda nisbiydir. Chunki ko‘plab qo‘lyozmalar asosida yaratilgan har qanday ilmiy-tanqidiy matn ham adibning asl matni bo‘la olmaydi. Shunga qaramay, matnshunoslik fani iloji boricha asar aniq matnini yaratishga qarab intiladi. Buning uchun asar matniga ega yangidan- yangi qo‘lyozma manbalarni izlash, topish va ularni nashr qilib borish kerak. 2. Matnni uyushtirish. Matnni uyushtirish turli maqsadlarga qarab amalga oshiriladi. Masalan, bir asar matni bolalarga, maktab o‘quvchilari, talaba yoki olimlarga mo‘ljallanganligiga qarab turlicha ko‘rinishda nashr etilishi mumikn. Bu vazifani matnshunoslar bajaradilar. Deylik, G‘afur G‘ulom mukammal asarlarining 10 tomlik nashri akademik, ya’ni ilmiy bo‘lib, asosan, olimlarga mo‘ljallangan. Bu nashrning 5-tomida «Shum bola» povesti berilgan. Ayni vaqtda, bu asarning ommabop, alohida 1 Улар Нодир Рамазонов томонидан амалга оширилган. un-nihoya» (1480- 1487) devonidagi she’riy merosini ham keyinchalik «Xazoyin ul-maoniy» tarkibiga kiritadi. Demak, Navoiyning ayrim she’rlari, ko‘pi bilan, taxminan, o‘ttiz yildan keyin yangi to‘plamga kiritilmoqda. Bu she’rlar so‘nggi devonga kiritilayotganda Navoiyning tahriridan o‘tib sayqal topgan. Bunday o‘zgarishlarning bir qismi Navoiy asarlari yigirma tomlik nashrining 20-tomida ko‘rsatildi1 . She’rlarning devondan devonga o‘tib borishidagi o‘zgarishlar ham adabiyot tarixi, ham matnshunoslik uchun ahamiyatli bo‘lib, shoirning ijodiy laboratoriyasi haqida ma’lumot beradi. Hozirgi matnshunoslikning bosh metodik prinsipi asarning biror alohida qismini emas, balki hammasini yaxlit va to‘g‘ri o‘qishdan iborat. Matnshunoslikning vazifalari, asosan, quyidagilardan iborat: I. Asarning aniq matnini yaratish. Matnshunoslik fanining asosiy maqsadlaridan biri asarning aniq matnini yaratishdan iborat. Aniqroq qilib aytganda, tiklashdan iborat. Lekin bundagi aniqlik o‘tmish adabiyotiga tatbiqan olganda nisbiydir. Chunki ko‘plab qo‘lyozmalar asosida yaratilgan har qanday ilmiy-tanqidiy matn ham adibning asl matni bo‘la olmaydi. Shunga qaramay, matnshunoslik fani iloji boricha asar aniq matnini yaratishga qarab intiladi. Buning uchun asar matniga ega yangidan- yangi qo‘lyozma manbalarni izlash, topish va ularni nashr qilib borish kerak. 2. Matnni uyushtirish. Matnni uyushtirish turli maqsadlarga qarab amalga oshiriladi. Masalan, bir asar matni bolalarga, maktab o‘quvchilari, talaba yoki olimlarga mo‘ljallanganligiga qarab turlicha ko‘rinishda nashr etilishi mumikn. Bu vazifani matnshunoslar bajaradilar. Deylik, G‘afur G‘ulom mukammal asarlarining 10 tomlik nashri akademik, ya’ni ilmiy bo‘lib, asosan, olimlarga mo‘ljallangan. Bu nashrning 5-tomida «Shum bola» povesti berilgan. Ayni vaqtda, bu asarning ommabop, alohida 1 Улар Нодир Рамазонов томонидан амалга оширилган. nashrlari ham mavjud. «Shum bola»ning mana shu ommabop nashri bilan 5- tomdagi nashri bir-biridan farq qiladi. Ilmiy nashrda asar matnining variantlari: asar yozuvchi qulyozmasida qanday bo‘lgan, turli yillardagi nashrlarda qanday farqlar borligi; turli atama, arxaik so‘zlar va nomlarga izohlar beriladi. «Shum bola»ning ommabop, masalan, bolalarga mo‘ljallangan nashrida bunday tushuntirishlar va variantlar keltirilmaydi. 3. Matnni o‘quvchiga yetkazish. Matnni tushuntirish uchun kitobda unga so‘zboshi, izohlar yoziladi. Yozuvchi hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar, asar mazmuni va yozilishiga oid qaydlar keltirilishi mumkin. Tushunilishi qiyin bo‘lgan ba’zi bir so‘zlar lug‘ati tuzilishi ham uchraydi. Bulardan maqsad matnni iloji boricha kitobxonga tushunarliroq qilish, asarni qabul qilinishini osonlashtirishdir. Adabiyot tarixi fani o‘rgangan narsalarning deyarli hammasini matnshunoslik ham o‘rganadi. Faqat matnshunoslikda bu jarayon matndagi o‘zgarishlar, matn tarixini bilish nuqtai nazaridan bo‘ladi, xolos. Matnshunoslik – adabiyotshunoslikning yordamchi qismi. Ayni vaqtda u o‘z xususiyatlariga ega alohida yo‘nalish hamdir. U aniq fanlarga oid yoki tarixiy asar matnini o‘rganganda ham filologik fan bo‘lib qolaveradi. Har qanday adabiy tahlildan oldin adabiyotshunoslar, qaysidir darajada, manbashunoslik va matnshunoslik faoliyatini olib boradilar. Shu bois har bir adabiyotshunosda matnshunos ham yashashi shart. Ilmiy ish jarayonida manbashunoslik va matnshunoslik bosqichini amalga oshirish va bu sohalarni egallash adabiyotshunoslik tahlilini chuqurlashtiradi. Tayanch tushunchalar asar, asarning aniq matni, matnni uyushtirish, matnni o‘quvchiga yetkazish Savol va topshiriqlar: nashrlari ham mavjud. «Shum bola»ning mana shu ommabop nashri bilan 5- tomdagi nashri bir-biridan farq qiladi. Ilmiy nashrda asar matnining variantlari: asar yozuvchi qulyozmasida qanday bo‘lgan, turli yillardagi nashrlarda qanday farqlar borligi; turli atama, arxaik so‘zlar va nomlarga izohlar beriladi. «Shum bola»ning ommabop, masalan, bolalarga mo‘ljallangan nashrida bunday tushuntirishlar va variantlar keltirilmaydi. 3. Matnni o‘quvchiga yetkazish. Matnni tushuntirish uchun kitobda unga so‘zboshi, izohlar yoziladi. Yozuvchi hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar, asar mazmuni va yozilishiga oid qaydlar keltirilishi mumkin. Tushunilishi qiyin bo‘lgan ba’zi bir so‘zlar lug‘ati tuzilishi ham uchraydi. Bulardan maqsad matnni iloji boricha kitobxonga tushunarliroq qilish, asarni qabul qilinishini osonlashtirishdir. Adabiyot tarixi fani o‘rgangan narsalarning deyarli hammasini matnshunoslik ham o‘rganadi. Faqat matnshunoslikda bu jarayon matndagi o‘zgarishlar, matn tarixini bilish nuqtai nazaridan bo‘ladi, xolos. Matnshunoslik – adabiyotshunoslikning yordamchi qismi. Ayni vaqtda u o‘z xususiyatlariga ega alohida yo‘nalish hamdir. U aniq fanlarga oid yoki tarixiy asar matnini o‘rganganda ham filologik fan bo‘lib qolaveradi. Har qanday adabiy tahlildan oldin adabiyotshunoslar, qaysidir darajada, manbashunoslik va matnshunoslik faoliyatini olib boradilar. Shu bois har bir adabiyotshunosda matnshunos ham yashashi shart. Ilmiy ish jarayonida manbashunoslik va matnshunoslik bosqichini amalga oshirish va bu sohalarni egallash adabiyotshunoslik tahlilini chuqurlashtiradi. Tayanch tushunchalar asar, asarning aniq matni, matnni uyushtirish, matnni o‘quvchiga yetkazish Savol va topshiriqlar: 1. Asar va matn deganda nimani tushunasiz? 2. Asarning aniq matni va matnshunoslik sohasi o‘rtasidagi aloqadorlik nimada? 3. Navoiy she’riyati matnlari tarkibining o‘zgarishiga oid qanday ma’lumotlarni bilasiz? 4. Bir asarning turli qo‘lyozmalarda keltirilishi bo‘yicha misollar izlang. 5. Asar matnini o‘quvchiga yetakzishda nimalarga ahamiyat berilishiga diqqat qarating. Mustaqil ish mavzulari: 1. Ijodkor yaratgan matnni tiklashga oid qarashlar. 2. Matnni o‘quvchiga yetkazish usullari. ADABIYoTLAR: 1. Buxmeyer K.K. Izdanie klassicheskoy literaturы. Moskva, 1963. 2. Mahmudov Q. Manbalarni qaytadan ko‘rmoq kerak // O‘zAS. –T., 1995. 28 avgust. – 6 b. 3. Madraimov A.A, G.S.Fuzailova. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2006. – 213 b. 4. Madraimov A.M. Manbashunoslik. – T.: Fan, 2007. – 187 b. 5. Osnovы tekstologii. // Pod redaksiey V.S.Nechaevoy. – M.: 1962. – 500 s. 6. Tekst kak yavlenie kulturы. Novosibirsk, 1989. 7. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 8. Chudakova M. Yu. Rukopis i kniga. Moskva, 1986. 9. Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik. Qisqacha kurs. – T., 2000. 10. Hasaniy M., Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va 1. Asar va matn deganda nimani tushunasiz? 2. Asarning aniq matni va matnshunoslik sohasi o‘rtasidagi aloqadorlik nimada? 3. Navoiy she’riyati matnlari tarkibining o‘zgarishiga oid qanday ma’lumotlarni bilasiz? 4. Bir asarning turli qo‘lyozmalarda keltirilishi bo‘yicha misollar izlang. 5. Asar matnini o‘quvchiga yetakzishda nimalarga ahamiyat berilishiga diqqat qarating. Mustaqil ish mavzulari: 1. Ijodkor yaratgan matnni tiklashga oid qarashlar. 2. Matnni o‘quvchiga yetkazish usullari. ADABIYoTLAR: 1. Buxmeyer K.K. Izdanie klassicheskoy literaturы. Moskva, 1963. 2. Mahmudov Q. Manbalarni qaytadan ko‘rmoq kerak // O‘zAS. –T., 1995. 28 avgust. – 6 b. 3. Madraimov A.A, G.S.Fuzailova. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2006. – 213 b. 4. Madraimov A.M. Manbashunoslik. – T.: Fan, 2007. – 187 b. 5. Osnovы tekstologii. // Pod redaksiey V.S.Nechaevoy. – M.: 1962. – 500 s. 6. Tekst kak yavlenie kulturы. Novosibirsk, 1989. 7. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 8. Chudakova M. Yu. Rukopis i kniga. Moskva, 1986. 9. Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik. Qisqacha kurs. – T., 2000. 10. Hasaniy M., Habibullaev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslikning nazariy masalalari. O‘quv qo‘llanma. – T., 2012. 11. Hakimov M. Sharq manbashunosligi lug‘ati. – T.: Davr press, 2013. – 496 b. 12. Hamidova M. Qo‘lyozma bayozlar – adabiy manba. – T., 1981. 3 -mavzu O‘ZBEK MATNShUNOSLIGI: ShAKLLANIShI VA TARIXIY TAKOMILI REJA: 1. Matnshunoslikning asar matni uchun ahamiyati. 2. Adabiy matnshunoslik va badiiy asar. 3. Matnshunoslik – tarixiy davr va muhitni rekonstruksiya qilish. Insoniyat XXI asrga qadam qo‘ydi. Koinotni zabt etganiga salkam yarim asr bo‘ldi. Hatto, Mars sayyorasiga sun’iy yo‘ldosh qo‘ndirildi... Shunday bir vaqtda, insoniyatning XX asrdan avvalgi hayoti va u bilan bog‘liq narsalar, qaysidir darajada, almisoqdan qolgan eski narsadek tuyulishi mumkin. Lekin bugungi taraqqiyot kechagi yutuqlar zamiriga quriladi. Ayni jarayonda matnshunoslik sohasining ham o‘z o‘rni bor. Davr o‘zgarishi bilan qo‘lyozmalar bo‘yicha tadqiqotlar, matn nashri masalalari takomil topa bordi. XX asrning avvallariga kelib matbachilik va nashr qilish ishlarining yuzaga kelishi bilan ijodkor asarlarining qoralamasidan tortib, to turli nashrlarigacha kitobxonlarning tanqidiy nazariga tusha boshladi. Matnshunoslikning ham tadqiqot manbai kengaydi. Ilmiy-tanqidiy va ilmiy-ommabop nashrlarni yaratish shu manbalarni tayyorlash prinsiplarini ishlab chiqishdan iborat tadqiqot ishlari bilan qo‘shib olib borila boshladi. Bu ishga, ayniqsa, Alisher Navoiy tug‘ilgan kunining 500 yilligi arafasida jiddiy kirishildi. Keyinchalik esa, yillar mobaynida Navoiy asarlarining ilmiy-tanqidiy, yig‘ma hamda faksimile matnlari va ularning nashrlari yuzaga kela matnshunoslikning nazariy masalalari. O‘quv qo‘llanma. – T., 2012. 11. Hakimov M. Sharq manbashunosligi lug‘ati. – T.: Davr press, 2013. – 496 b. 12. Hamidova M. Qo‘lyozma bayozlar – adabiy manba. – T., 1981. 3 -mavzu O‘ZBEK MATNShUNOSLIGI: ShAKLLANIShI VA TARIXIY TAKOMILI REJA: 1. Matnshunoslikning asar matni uchun ahamiyati. 2. Adabiy matnshunoslik va badiiy asar. 3. Matnshunoslik – tarixiy davr va muhitni rekonstruksiya qilish. Insoniyat XXI asrga qadam qo‘ydi. Koinotni zabt etganiga salkam yarim asr bo‘ldi. Hatto, Mars sayyorasiga sun’iy yo‘ldosh qo‘ndirildi... Shunday bir vaqtda, insoniyatning XX asrdan avvalgi hayoti va u bilan bog‘liq narsalar, qaysidir darajada, almisoqdan qolgan eski narsadek tuyulishi mumkin. Lekin bugungi taraqqiyot kechagi yutuqlar zamiriga quriladi. Ayni jarayonda matnshunoslik sohasining ham o‘z o‘rni bor. Davr o‘zgarishi bilan qo‘lyozmalar bo‘yicha tadqiqotlar, matn nashri masalalari takomil topa bordi. XX asrning avvallariga kelib matbachilik va nashr qilish ishlarining yuzaga kelishi bilan ijodkor asarlarining qoralamasidan tortib, to turli nashrlarigacha kitobxonlarning tanqidiy nazariga tusha boshladi. Matnshunoslikning ham tadqiqot manbai kengaydi. Ilmiy-tanqidiy va ilmiy-ommabop nashrlarni yaratish shu manbalarni tayyorlash prinsiplarini ishlab chiqishdan iborat tadqiqot ishlari bilan qo‘shib olib borila boshladi. Bu ishga, ayniqsa, Alisher Navoiy tug‘ilgan kunining 500 yilligi arafasida jiddiy kirishildi. Keyinchalik esa, yillar mobaynida Navoiy asarlarining ilmiy-tanqidiy, yig‘ma hamda faksimile matnlari va ularning nashrlari yuzaga kela boshladi. Jumladan, “Xamsa” dostonlari (Porso Shamsiev tayyorlagan), “Mahbub ul-qulub” (A.N. Kononov), Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” va terma devonlari (Hamid Sulaymonov, L.V. Dmitrieva, Olim Davlatov): “Ilk devon” (H. Sulaymonov), “Badoe’ ul-bidoya” (Sharofiddin Sharipov), “Navodir un- nihoya” (Maryam Rahmatullaeva), “Mezon ul-avzon” (Izzat Sulton), “Layli va Majnun” (G‘ulom Karimov), “Majolis un-nafois” (Suyma G‘anieva), “Lison ut-tayr” (Sharafddin Eshonxo‘jaev), “Saddi Iskandariy” (Mavjuda Hamidova), “Mufradot (Risolai muammo)” (Lutfulla Zohidov), “Oqqo‘yunli muxlislar devoni” (Aftondil Erkinov), va boshqa asarlarning ilmiy- tanqidiy, yig‘ma matnlari hamda ularning turli (jumladan, faksimil) nashrlari yaratildi. XX asr ikkinchi yarmida quyidagi ijodkorlar merosi ishonchli qo‘lyozmalar asosida ilmiy jihatdan turli matnlar ko‘rinishida chop etildi: Hofiz Xorazmiy (H.Sulaymonov, Fozila Sulaymonovalar tayyorlagan), Sakkokiy (Qavomiddin Munirov, Mashhura Hasanova), Atoiy (Ergash Rustamov, Sayfiddin Rafiddinov), Gadoiy (Erkin Ahmadxo‘jaev, Qodirjon Ergashev, Hafiza Aslanova), Lutfiy (Sodir Erkinov, Erkin Ahmadxo‘jaev), Husayn Boyqaro (S.G‘anieva, Vohid Juzjoniy, A.Erkinov, Husnigul Jo‘raeva), Sayyid Qosimiy (Boboxon Qosimxonov), Bobur (Sabohat Azimjonova, Iya Vasilevna Stebleva), Nodira va Amiriy (Mahbuba Qodirova, O.Davlatov, Zebo Qobilova), Maxmur (Aziz Qayumov), Muhammad Rizo Ogahiy (Subutoy Dolimov, G‘ulom Karimov, Nurboy Jabborov, Nuryog‘di Toshev, Hilola Nazirova), Furqat (Holid Rasulev, Abdullatif Turdialiev), Muqimiy (G‘ulom Karimov, Abdullatif Turdialiev), Zavqiy (Amadjon Madaminov, Abdullatif Turdialiev), Dastagul (Muhammadali Qo‘shmoqov, Abdullatif Turdialiev), Haziniy boshladi. Jumladan, “Xamsa” dostonlari (Porso Shamsiev tayyorlagan), “Mahbub ul-qulub” (A.N. Kononov), Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” va terma devonlari (Hamid Sulaymonov, L.V. Dmitrieva, Olim Davlatov): “Ilk devon” (H. Sulaymonov), “Badoe’ ul-bidoya” (Sharofiddin Sharipov), “Navodir un- nihoya” (Maryam Rahmatullaeva), “Mezon ul-avzon” (Izzat Sulton), “Layli va Majnun” (G‘ulom Karimov), “Majolis un-nafois” (Suyma G‘anieva), “Lison ut-tayr” (Sharafddin Eshonxo‘jaev), “Saddi Iskandariy” (Mavjuda Hamidova), “Mufradot (Risolai muammo)” (Lutfulla Zohidov), “Oqqo‘yunli muxlislar devoni” (Aftondil Erkinov), va boshqa asarlarning ilmiy- tanqidiy, yig‘ma matnlari hamda ularning turli (jumladan, faksimil) nashrlari yaratildi. XX asr ikkinchi yarmida quyidagi ijodkorlar merosi ishonchli qo‘lyozmalar asosida ilmiy jihatdan turli matnlar ko‘rinishida chop etildi: Hofiz Xorazmiy (H.Sulaymonov, Fozila Sulaymonovalar tayyorlagan), Sakkokiy (Qavomiddin Munirov, Mashhura Hasanova), Atoiy (Ergash Rustamov, Sayfiddin Rafiddinov), Gadoiy (Erkin Ahmadxo‘jaev, Qodirjon Ergashev, Hafiza Aslanova), Lutfiy (Sodir Erkinov, Erkin Ahmadxo‘jaev), Husayn Boyqaro (S.G‘anieva, Vohid Juzjoniy, A.Erkinov, Husnigul Jo‘raeva), Sayyid Qosimiy (Boboxon Qosimxonov), Bobur (Sabohat Azimjonova, Iya Vasilevna Stebleva), Nodira va Amiriy (Mahbuba Qodirova, O.Davlatov, Zebo Qobilova), Maxmur (Aziz Qayumov), Muhammad Rizo Ogahiy (Subutoy Dolimov, G‘ulom Karimov, Nurboy Jabborov, Nuryog‘di Toshev, Hilola Nazirova), Furqat (Holid Rasulev, Abdullatif Turdialiev), Muqimiy (G‘ulom Karimov, Abdullatif Turdialiev), Zavqiy (Amadjon Madaminov, Abdullatif Turdialiev), Dastagul (Muhammadali Qo‘shmoqov, Abdullatif Turdialiev), Haziniy (Ahmadjon Madaminov, Otabek Jo‘raboev) va boshqalar. Mazkur ro‘yxatni davom ettirish mumkin. “O‘zbek adabiyoti bo‘stoni” seriyasida o‘zbek klassik adabiyoti namunalarini o‘z ichiga olgan o‘n besh jilddan ortiq kitob nashr etildi. XX asr adabiyoti namoyandalaridan Hamza Hakimzoda Niyoziy, Oybek, Hamid Olimjon va G‘afur G‘ulom merosining mukammal akademik nashrlari chop etildi. Bunday ishlarni amalga oshirishda O‘zbekiston fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti ilmiy jamoasi, 1976–1985 yillarda faoliyat ko‘rsatgan matnshunoslik sektori (rahbar filologiya fanlari doktori Sodir Erkinov), sobiq Qo‘lyozmalar institutining (1978– 1998) o‘rni katta bo‘ldi.Bunday nashrlarga yana misollar keltirish mumkin. Ularning amalga oshirilgani o‘zbek matnshunosligi uchun tahsinga loyiq bir holdir. Sharqda matn va matnshunoslikka qadimgi davrlarda ham adabiy hayotning muhim bir hodisasi sifatida qaraganlar. Alisher Navoiyning badiiy asarlar matni xususida Abdurahmon Jomiy bilan suhbatu yozishmalari, bir nuqtani bejo qo‘yish bilan ko‘zni - مُز ko‘rga - مُر aylantirib qo‘yuvchi savodsiz kotiblar haqidagi tanqidiy fikrlari buning misoli bo‘la oladi. Shoirlarning bu sohadagi pandu o‘gitlari biz uchun ham dasturilamal bo‘ldi. Yevgeniy Eduardovich Bertels (1890–1956), Abdurauf Fitrat (1886–1938), Sadriddin Ayniy (1878–1954), Mirzaabdulla Bokiy (Nasriddinov) (1882–1967), Porso Shamsiev (1897– 1972), Solih Mutallibov (1900–1979), Subutoy Dolimov (1907–1991), G‘ulom Karimov (1909–1992), Hamid Sulaymonov (1911–1979), Aziz Qayumov (1926–2018), Sodir Erkinov (1930–2009), Ergash Fozilov (1933–2014), Abduqodir Hayitmetov (1926– 2005), Qayum Karimov (1932 y.t.), Sodir Erkinov (1930–2009), Suyma G‘anieva (1932–2018), Fatxulla G‘anixo‘jaev, Vohob Rahmonov, Maryam Rahmatullaeva, Qosimjon Sodiqov, Zohidjon Islomov va boshqa olimlarimiz ilmiy- (Ahmadjon Madaminov, Otabek Jo‘raboev) va boshqalar. Mazkur ro‘yxatni davom ettirish mumkin. “O‘zbek adabiyoti bo‘stoni” seriyasida o‘zbek klassik adabiyoti namunalarini o‘z ichiga olgan o‘n besh jilddan ortiq kitob nashr etildi. XX asr adabiyoti namoyandalaridan Hamza Hakimzoda Niyoziy, Oybek, Hamid Olimjon va G‘afur G‘ulom merosining mukammal akademik nashrlari chop etildi. Bunday ishlarni amalga oshirishda O‘zbekiston fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti ilmiy jamoasi, 1976–1985 yillarda faoliyat ko‘rsatgan matnshunoslik sektori (rahbar filologiya fanlari doktori Sodir Erkinov), sobiq Qo‘lyozmalar institutining (1978– 1998) o‘rni katta bo‘ldi.Bunday nashrlarga yana misollar keltirish mumkin. Ularning amalga oshirilgani o‘zbek matnshunosligi uchun tahsinga loyiq bir holdir. Sharqda matn va matnshunoslikka qadimgi davrlarda ham adabiy hayotning muhim bir hodisasi sifatida qaraganlar. Alisher Navoiyning badiiy asarlar matni xususida Abdurahmon Jomiy bilan suhbatu yozishmalari, bir nuqtani bejo qo‘yish bilan ko‘zni - مُز ko‘rga - مُر aylantirib qo‘yuvchi savodsiz kotiblar haqidagi tanqidiy fikrlari buning misoli bo‘la oladi. Shoirlarning bu sohadagi pandu o‘gitlari biz uchun ham dasturilamal bo‘ldi. Yevgeniy Eduardovich Bertels (1890–1956), Abdurauf Fitrat (1886–1938), Sadriddin Ayniy (1878–1954), Mirzaabdulla Bokiy (Nasriddinov) (1882–1967), Porso Shamsiev (1897– 1972), Solih Mutallibov (1900–1979), Subutoy Dolimov (1907–1991), G‘ulom Karimov (1909–1992), Hamid Sulaymonov (1911–1979), Aziz Qayumov (1926–2018), Sodir Erkinov (1930–2009), Ergash Fozilov (1933–2014), Abduqodir Hayitmetov (1926– 2005), Qayum Karimov (1932 y.t.), Sodir Erkinov (1930–2009), Suyma G‘anieva (1932–2018), Fatxulla G‘anixo‘jaev, Vohob Rahmonov, Maryam Rahmatullaeva, Qosimjon Sodiqov, Zohidjon Islomov va boshqa olimlarimiz ilmiy- tanqidiy va ommabop nashrlarga matnshunoslikning yuqori talablari asosida yondashdilar. Natijada, keyingi yillarda, o‘z vaqtida bir marotaba ilmiy-tanqidiy matni tuzilgan asarlarni nodir manbalar asosida yangidan qo‘lga olish hollari ro‘y bera boshladi. Matnshunoslikning ilm uchun ahamiyati katta. Chunki har qanday fan shu kungacha yaratilgan ilmiy matnga suyanadi. Bunday matnni esa muayyan soha vakillari (tarix, ximiya, matematika...) kuchining o‘zi bilanoq tayyorlab bo‘lmaydi. Bunda, albatta, matnshunos-filolog mutaxassisning matn ustida ishlashi talab qilinadi. Lekin, ba’zida, adabiyotshunos olimlar ichida ham matnshunoslik ahamiyatini tushunmaslik holatlari uchrab turadi. Masalan, bir adabiyotshunos olim og‘zaki suhbatda qo‘lyozmaning «a» varag‘i yoki «b» varag‘ini aniqlash ilm emas, deb matnshunoslik faniga baho bergan. To‘g‘ri, matnshunos olim qo‘lyozma varag‘i haqida ham ma’lumot berar. Aytaylik, kodikologiya nomli matnshunoslik uchun yordamchi soha bor. Kodikologiya – qo‘lyozmaning tashqi tomonlari – muqovasi, qog‘ozi, yozuvi va yozuv uchun siyohi kabilar bilan shug‘ullanadi. Ammo asar matni qo‘lyozma kitob orqali bizgacha o‘sha «a» va «b» varag‘i orqali, qog‘oz va siyoh yordamida bugungi kungacha yetib kelganligini unutmaslik kerak. Matnshunoslikning asosiy vazifalaridan biri – asar matnini tadqiqotchi va o‘quvchilarga yetkazish. Darhaqiqat, hozirgi kunda nashr etilgan asar matniga suyanib tadqiqot olib borish ko‘paygan. Ammo nashr yuqori darajada bo‘lsa ham ayni asar yangi qo‘lyozmalari nusxalarini topish va ular asosida yangi, yanada ishonchliroq matn yaratish ustida ishlashni davom ettirish lozim. Bundan tashqari bir xato qarash mavjud. Unga ko‘ra biror bir asar matni nashr etilganidan sung uning qulyozmalarini o‘rganishni to‘xtatish mumkin. Vaholanki, bir asar matnining ko‘plab qo‘lyozma nusxalardagi tanqidiy va ommabop nashrlarga matnshunoslikning yuqori talablari asosida yondashdilar. Natijada, keyingi yillarda, o‘z vaqtida bir marotaba ilmiy-tanqidiy matni tuzilgan asarlarni nodir manbalar asosida yangidan qo‘lga olish hollari ro‘y bera boshladi. Matnshunoslikning ilm uchun ahamiyati katta. Chunki har qanday fan shu kungacha yaratilgan ilmiy matnga suyanadi. Bunday matnni esa muayyan soha vakillari (tarix, ximiya, matematika...) kuchining o‘zi bilanoq tayyorlab bo‘lmaydi. Bunda, albatta, matnshunos-filolog mutaxassisning matn ustida ishlashi talab qilinadi. Lekin, ba’zida, adabiyotshunos olimlar ichida ham matnshunoslik ahamiyatini tushunmaslik holatlari uchrab turadi. Masalan, bir adabiyotshunos olim og‘zaki suhbatda qo‘lyozmaning «a» varag‘i yoki «b» varag‘ini aniqlash ilm emas, deb matnshunoslik faniga baho bergan. To‘g‘ri, matnshunos olim qo‘lyozma varag‘i haqida ham ma’lumot berar. Aytaylik, kodikologiya nomli matnshunoslik uchun yordamchi soha bor. Kodikologiya – qo‘lyozmaning tashqi tomonlari – muqovasi, qog‘ozi, yozuvi va yozuv uchun siyohi kabilar bilan shug‘ullanadi. Ammo asar matni qo‘lyozma kitob orqali bizgacha o‘sha «a» va «b» varag‘i orqali, qog‘oz va siyoh yordamida bugungi kungacha yetib kelganligini unutmaslik kerak. Matnshunoslikning asosiy vazifalaridan biri – asar matnini tadqiqotchi va o‘quvchilarga yetkazish. Darhaqiqat, hozirgi kunda nashr etilgan asar matniga suyanib tadqiqot olib borish ko‘paygan. Ammo nashr yuqori darajada bo‘lsa ham ayni asar yangi qo‘lyozmalari nusxalarini topish va ular asosida yangi, yanada ishonchliroq matn yaratish ustida ishlashni davom ettirish lozim. Bundan tashqari bir xato qarash mavjud. Unga ko‘ra biror bir asar matni nashr etilganidan sung uning qulyozmalarini o‘rganishni to‘xtatish mumkin. Vaholanki, bir asar matnining ko‘plab qo‘lyozma nusxalardagi variantlarini o‘rganish asosida matn tarixini, turli davrlardagi matnga munosabatni aniqlash mumkin. Matn tarixini aniqlashga xizmat qiluvchi har bir qo‘lyozma muayyan davrdagi kitobxonlar didi va dunyoqarashi haqida bizga ma’lumot bera oladi. Asarni tadqiq va tahlil qilish uchun shu asar matniga ega har bir qo‘lyozma ahamiyatli. Masalan, Alisher Navoiy «Xamsa» asari XV asrdan to XX asr boshlarigacha 80 dan ortiq nusxalarda ko‘chirilgan. Mana shu 80 qo‘lyozmani o‘rganish orqali Navoiy «Xamsa»si kimlar va qaysi davrlarda o‘qiganligini, asar kitobxonlar tomonidan qanday qabul qilinganligini muayyan darajada aniqlash mumkin. Umuman, matnshunoslik fanining ahamiyati katta. Sababi, asarning ishonchli matni tayyor bo‘lmaguncha bu asar tahliliga kirishish, mazkur asarga suyanishning o‘zi mumkin emas. Matnshunoslik asarining ilm uchun ahamiyati qanchalik katta ekanligini yana bir misolda ko‘rish mumkin. O‘z vaqtida taniqli sharqshunos Ye.E.Bertels (1890–1957) Nizmoiy Ganjaviyning «Iskandarnoma» dostoni ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlagani uchun davlat mukofotiga sazovor bo‘lgandi. Demak, matnshunoslik faniga katta ahamiyat berish barcha davrlarda mavjud bo‘lib kelgan. Tayanch tushunchalar matnshunoslik, badiiy matn, matn tarixi, matn evolyusiyasi, qo‘lyozma nusxalar Savol va topshiriqlar: 1. Matnshunoslik fanining ma’anviy taraqqiyotdagi o‘rni deganda nimani tushunasiz? 2. Matn tarixi va matn evolyusiyasiga doir misollar izlang. 3. Asarning qo‘lyozma nusxasi deganda nimani anglash kerak bo‘ladi. variantlarini o‘rganish asosida matn tarixini, turli davrlardagi matnga munosabatni aniqlash mumkin. Matn tarixini aniqlashga xizmat qiluvchi har bir qo‘lyozma muayyan davrdagi kitobxonlar didi va dunyoqarashi haqida bizga ma’lumot bera oladi. Asarni tadqiq va tahlil qilish uchun shu asar matniga ega har bir qo‘lyozma ahamiyatli. Masalan, Alisher Navoiy «Xamsa» asari XV asrdan to XX asr boshlarigacha 80 dan ortiq nusxalarda ko‘chirilgan. Mana shu 80 qo‘lyozmani o‘rganish orqali Navoiy «Xamsa»si kimlar va qaysi davrlarda o‘qiganligini, asar kitobxonlar tomonidan qanday qabul qilinganligini muayyan darajada aniqlash mumkin. Umuman, matnshunoslik fanining ahamiyati katta. Sababi, asarning ishonchli matni tayyor bo‘lmaguncha bu asar tahliliga kirishish, mazkur asarga suyanishning o‘zi mumkin emas. Matnshunoslik asarining ilm uchun ahamiyati qanchalik katta ekanligini yana bir misolda ko‘rish mumkin. O‘z vaqtida taniqli sharqshunos Ye.E.Bertels (1890–1957) Nizmoiy Ganjaviyning «Iskandarnoma» dostoni ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlagani uchun davlat mukofotiga sazovor bo‘lgandi. Demak, matnshunoslik faniga katta ahamiyat berish barcha davrlarda mavjud bo‘lib kelgan. Tayanch tushunchalar matnshunoslik, badiiy matn, matn tarixi, matn evolyusiyasi, qo‘lyozma nusxalar Savol va topshiriqlar: 1. Matnshunoslik fanining ma’anviy taraqqiyotdagi o‘rni deganda nimani tushunasiz? 2. Matn tarixi va matn evolyusiyasiga doir misollar izlang. 3. Asarning qo‘lyozma nusxasi deganda nimani anglash kerak bo‘ladi. 4. Asar matnining turli qo‘lyozmalarda keltirilishiga diqqat qarating. 5. Asar matnining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarishiga misol toping. Mustaqil ish mavzulari: 1. Matnning qo‘lyozmadagi hayoti va uning madaniyat tarixi uchun ahamiyati. 2. Matn evolyusiyasining jamiyat bilan aloqadorligi. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. – T., 1987- 2003. 2. Alisher Navoiy. Xazoyinul maoniy. Nashrga tayyorlovchi X.Sulaymonov. IV tomlik. – T., 1960. 3. Alisher Navoiy. Xamsa. Nashrga tayyorlovchi P.Shamsiev. – T., 1960. 4. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik. – T.: Sharq, 2016. 5. Lutfiy. Devon. Nashrga tayyorlovchi S.Erkinov. – T., 2012. 6. Ogahiy M.R. Asarlar. Nashrga tayyorlovchi S.Dolimov, G‘.Karimov. VI jildlik. – T., 1975-1980.19 7. Sulaymonov H. «Xazoyinul maoniy» tekstlarini o‘rganish va nashrga tayyorlashning asosiy masalalari // Alisher Navoiy. Xazoyinul maoniy. I- tom, Toshkent, 1959. V-XXVIII-betlar. 8. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 9. Erkinov A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari (XV – XX asr boshi). – T.: “Tamaddun”, 2018. 10. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017. 4-mavzu O‘ZBEK KITOBAT TARIXI. ILK KITOBLAR. 4. Asar matnining turli qo‘lyozmalarda keltirilishiga diqqat qarating. 5. Asar matnining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarishiga misol toping. Mustaqil ish mavzulari: 1. Matnning qo‘lyozmadagi hayoti va uning madaniyat tarixi uchun ahamiyati. 2. Matn evolyusiyasining jamiyat bilan aloqadorligi. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. – T., 1987- 2003. 2. Alisher Navoiy. Xazoyinul maoniy. Nashrga tayyorlovchi X.Sulaymonov. IV tomlik. – T., 1960. 3. Alisher Navoiy. Xamsa. Nashrga tayyorlovchi P.Shamsiev. – T., 1960. 4. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik. – T.: Sharq, 2016. 5. Lutfiy. Devon. Nashrga tayyorlovchi S.Erkinov. – T., 2012. 6. Ogahiy M.R. Asarlar. Nashrga tayyorlovchi S.Dolimov, G‘.Karimov. VI jildlik. – T., 1975-1980.19 7. Sulaymonov H. «Xazoyinul maoniy» tekstlarini o‘rganish va nashrga tayyorlashning asosiy masalalari // Alisher Navoiy. Xazoyinul maoniy. I- tom, Toshkent, 1959. V-XXVIII-betlar. 8. Shamsiev P. O‘zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar. – T., 1986. 9. Erkinov A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari (XV – XX asr boshi). – T.: “Tamaddun”, 2018. 10. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017. 4-mavzu O‘ZBEK KITOBAT TARIXI. ILK KITOBLAR. REJA: 1. Kitobat tarixi va matn. 2. Adabiy matnshunoslik va badiiy asar. 3. Kitobat ilmi masalalari. Matn yaratilgandan keyin u qandaydir moddiy asos ustida yashab qoladi. Buning uchun u moddiy vosita – pergament (hayvon terisi), turli hil mato yoki qog‘oz, qo‘lyozma va kezi kelganda qog‘ozdan boshqa vositalarga ham yozilishi mumkin. Bularning ichida matn yoziluvchi asosiy moddiy vosita – qog‘oz. Agar matn qog‘ozdan boshqa narsalar – qattiq moddalar (devor, tosh, sopol, metall, boshqa buyumlar..) yozilgan bo‘lsa u bilan epigrafika fani shug‘ullanadi. Matnshunoslik asosiy e’tiborni qog‘ozdagi matnga qaratadi. Shu ma’noda matnshunoslik fani uchun qo‘lyozma va umuman kitobning o‘rni katta bo‘ladi. Ilk kitoblar pergamentga yozilgan bo‘lgan. Mana shunday ilk kitoblarga “Katta Langar Qur’oni” deb ataluvchi, kiyik terisiga yozilgan Qur’onni misol sifatida keltirish mumkin. Taxminlarga ko‘ra u VIII asrda ko‘chirilgan bo‘lib, hozirda Toshkentda, O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi. Manbashunoslik fani ham adabiyotshunoslikning yordamchi qismlaridan bo‘lib, matnshunoslik bilan uzviy aloqadadir. Chunki har qanday asar matni manbada – pergament, qo‘lyozma, toshbosma, qoralama va hokazolarda o‘z o‘rnini topadi. Bir matni ba’zi o‘zgarishlar bilan bir necha manbalarda aks etishi mumkin. Ayni bir matnning bir necha manbalardagi xususiyatlarini manbashunoslik o‘rganadi. Ya’ni, manbashunoslik mohiyat e’tibori bilan matnshunoslikka xizmat qiladi. Shunga ko‘ra ham manbashunoslik matnshunoslikning dastlabki bosqichi bo‘lib, bu bosqichda asar qo‘lyozmalari atroflicha tavsiflab o‘rganiladi, baholanadi. REJA: 1. Kitobat tarixi va matn. 2. Adabiy matnshunoslik va badiiy asar. 3. Kitobat ilmi masalalari. Matn yaratilgandan keyin u qandaydir moddiy asos ustida yashab qoladi. Buning uchun u moddiy vosita – pergament (hayvon terisi), turli hil mato yoki qog‘oz, qo‘lyozma va kezi kelganda qog‘ozdan boshqa vositalarga ham yozilishi mumkin. Bularning ichida matn yoziluvchi asosiy moddiy vosita – qog‘oz. Agar matn qog‘ozdan boshqa narsalar – qattiq moddalar (devor, tosh, sopol, metall, boshqa buyumlar..) yozilgan bo‘lsa u bilan epigrafika fani shug‘ullanadi. Matnshunoslik asosiy e’tiborni qog‘ozdagi matnga qaratadi. Shu ma’noda matnshunoslik fani uchun qo‘lyozma va umuman kitobning o‘rni katta bo‘ladi. Ilk kitoblar pergamentga yozilgan bo‘lgan. Mana shunday ilk kitoblarga “Katta Langar Qur’oni” deb ataluvchi, kiyik terisiga yozilgan Qur’onni misol sifatida keltirish mumkin. Taxminlarga ko‘ra u VIII asrda ko‘chirilgan bo‘lib, hozirda Toshkentda, O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi. Manbashunoslik fani ham adabiyotshunoslikning yordamchi qismlaridan bo‘lib, matnshunoslik bilan uzviy aloqadadir. Chunki har qanday asar matni manbada – pergament, qo‘lyozma, toshbosma, qoralama va hokazolarda o‘z o‘rnini topadi. Bir matni ba’zi o‘zgarishlar bilan bir necha manbalarda aks etishi mumkin. Ayni bir matnning bir necha manbalardagi xususiyatlarini manbashunoslik o‘rganadi. Ya’ni, manbashunoslik mohiyat e’tibori bilan matnshunoslikka xizmat qiladi. Shunga ko‘ra ham manbashunoslik matnshunoslikning dastlabki bosqichi bo‘lib, bu bosqichda asar qo‘lyozmalari atroflicha tavsiflab o‘rganiladi, baholanadi. Asar matni tarixini o‘rganish yoki ilmiy-tanqidiy matnni yaratish jarayonida matnshunos shu asarning hamma qo‘lyozmalari bilan tanishib chiqadi. Manbalar ko‘chirilish davri, sifati va boshqa jihatlariga qarab tavsiflanadi. Matnning qo‘lyozmadan qo‘lyozmaga o‘tib, nusxa ko‘chirish jarayonida qanday o‘zgarib borishini manbashunoslikka doir kuzatishlar olib borish bilangina aniqlash mumkin. Qisqasi, matnshunoslik faoliyati, avvalo manbashunoslikka tayanar ekan. Arxivshunoslik ham matnshunoslikka xizmat qiluvchi sohalardan bo‘lib, ijodkorlar arxivi bilan shug‘ullanadi. Arxiv – ijodkorning yozuv va boshqa vositalarda qayd etilgan butun merosidir. Bular – yozuvchining yozuv daftarlaridagi har qanday qayd, istalgan turdagi xatlaridan tortib, asarining nusxalarigacha bo‘lgan turli hujjatlardir. Arxiv materiallari o‘tmish qo‘lyozma manbalariga nisbatan kengroq va aniqroq bo‘ladi. Arxivga ijodkorning badiiy asaridan tashqaridagi, unga aloqasi bo‘lmagan har qanday yozuvlar ham kiraveradi. Shu bois ham arxiv tushunchasi XX asr adiblarigagina tegishlidir. Chunki adiblar qo‘lidagi istalgan turdagi hujjat, ashyo, asar qoralamalari va nashrlarini yig‘ish keyingi yuz yillikda rasm bo‘lgan. O‘tmishda bunday an’ana bo‘lmaganligidan tashqari, davrlar o‘tishi bilan har qanday arxiv ham yo‘qolib ketishi tayindir. Arxivshunoslik ham matnshunoslikka xizmat etadi va uning matn tarixiga oid ma’lumotlari ancha keng va ko‘proq bo‘lishi bilan ajralib turadi. O‘tmish adabiyoti manbashunosligi, asosan, asarning tayyor matni bilan ish yuritadi. Arxivshunoslik esa badiiy asar eng so‘nggi nashr holiga kelguncha ijodkor tomonidan qay tarzda yozilishga boshlanib, ijodiy jarayon qanday kechganligini tekshirish uchun boy material bera oladi. Arxiv vositasida matn tarixini o‘rganish ancha oson va qiziqarlidir. Asar matni tarixini o‘rganish yoki ilmiy-tanqidiy matnni yaratish jarayonida matnshunos shu asarning hamma qo‘lyozmalari bilan tanishib chiqadi. Manbalar ko‘chirilish davri, sifati va boshqa jihatlariga qarab tavsiflanadi. Matnning qo‘lyozmadan qo‘lyozmaga o‘tib, nusxa ko‘chirish jarayonida qanday o‘zgarib borishini manbashunoslikka doir kuzatishlar olib borish bilangina aniqlash mumkin. Qisqasi, matnshunoslik faoliyati, avvalo manbashunoslikka tayanar ekan. Arxivshunoslik ham matnshunoslikka xizmat qiluvchi sohalardan bo‘lib, ijodkorlar arxivi bilan shug‘ullanadi. Arxiv – ijodkorning yozuv va boshqa vositalarda qayd etilgan butun merosidir. Bular – yozuvchining yozuv daftarlaridagi har qanday qayd, istalgan turdagi xatlaridan tortib, asarining nusxalarigacha bo‘lgan turli hujjatlardir. Arxiv materiallari o‘tmish qo‘lyozma manbalariga nisbatan kengroq va aniqroq bo‘ladi. Arxivga ijodkorning badiiy asaridan tashqaridagi, unga aloqasi bo‘lmagan har qanday yozuvlar ham kiraveradi. Shu bois ham arxiv tushunchasi XX asr adiblarigagina tegishlidir. Chunki adiblar qo‘lidagi istalgan turdagi hujjat, ashyo, asar qoralamalari va nashrlarini yig‘ish keyingi yuz yillikda rasm bo‘lgan. O‘tmishda bunday an’ana bo‘lmaganligidan tashqari, davrlar o‘tishi bilan har qanday arxiv ham yo‘qolib ketishi tayindir. Arxivshunoslik ham matnshunoslikka xizmat etadi va uning matn tarixiga oid ma’lumotlari ancha keng va ko‘proq bo‘lishi bilan ajralib turadi. O‘tmish adabiyoti manbashunosligi, asosan, asarning tayyor matni bilan ish yuritadi. Arxivshunoslik esa badiiy asar eng so‘nggi nashr holiga kelguncha ijodkor tomonidan qay tarzda yozilishga boshlanib, ijodiy jarayon qanday kechganligini tekshirish uchun boy material bera oladi. Arxiv vositasida matn tarixini o‘rganish ancha oson va qiziqarlidir. Bulardan tashqari manbashunoslikning tarix fanining yordamchi sohalari – epigrafika (tosh, yog‘och va boshqa tur materiallarga o‘yib yozilgan matnlarni o‘rganish), sfragistika (muhrlar va ulardagi matnlarni o‘rganish), xronologiya (sanalar va ular bilan bog‘liq jihatlar), metrologiya (o‘lchov birliklarini o‘rganuvchi yo‘nalish) kabilar bilan ham aloqasi mavjud. O‘tmishda qo‘lyozma holida ko‘chirilgan asarlar matnshunosligidan xalq og‘zaki ijodi namunalari – folklor matnshunosligi hamda XX asrdagi zamonaviy badiiy asarlar matnshunosligi ancha farq qiladi. Folklor – xalq og‘zaki ijodi matnshunosligi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Sababi folklor asarlari og‘zaki tarzda avloddan avlodga uzatilganligi uchun ham ularning matni turg‘un – stabil emas. Har bir davr va aytuvchi-ijrochi bu matnga o‘zidan nimadir qo‘shadi. Bundan tashqari folklor asarlari yozma matnga deyarli ega bo‘lmagan. Shu bois folklor asarlari matnini tayyorlashda matnshunos mutaxassis iloji boricha mattning ayni aytilgan variantini saqlab qolib nashrga tayyorlashi lozim. Mana shunday prinsiplar asosida O‘zbekistonda XX asrda o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘z ichiga olgan «O‘zbek xalq ijodi» ko‘ptomligi nashr etildi. Hozirda u yana to‘ldirilib, yangidan chop etilmoqda. XX asr asarlari matnshunosligi ham o‘ziga xos bir yo‘nalishdir. Bu sohada, ayniqsa, XX asr shoirlari mukammal asarlar to‘plamlarini tayyorlash bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. 1970-yillardan boshlab esa O‘zbekiston fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida o‘zbek yozuvchilarining akademik tipdagi «Mukammal asarlar to‘plamlarini» tayyorlash va nashr etish boshlandi. Zotan, bu yo‘nalishdagi nashrlarga extiyoj katta edi. Masalan, Oybek, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom kabi XX asr o‘zbek adabiyoti namoyondalari asarlari bir o‘ringa to‘planib ularning bir yoki uch tomlik, Bulardan tashqari manbashunoslikning tarix fanining yordamchi sohalari – epigrafika (tosh, yog‘och va boshqa tur materiallarga o‘yib yozilgan matnlarni o‘rganish), sfragistika (muhrlar va ulardagi matnlarni o‘rganish), xronologiya (sanalar va ular bilan bog‘liq jihatlar), metrologiya (o‘lchov birliklarini o‘rganuvchi yo‘nalish) kabilar bilan ham aloqasi mavjud. O‘tmishda qo‘lyozma holida ko‘chirilgan asarlar matnshunosligidan xalq og‘zaki ijodi namunalari – folklor matnshunosligi hamda XX asrdagi zamonaviy badiiy asarlar matnshunosligi ancha farq qiladi. Folklor – xalq og‘zaki ijodi matnshunosligi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Sababi folklor asarlari og‘zaki tarzda avloddan avlodga uzatilganligi uchun ham ularning matni turg‘un – stabil emas. Har bir davr va aytuvchi-ijrochi bu matnga o‘zidan nimadir qo‘shadi. Bundan tashqari folklor asarlari yozma matnga deyarli ega bo‘lmagan. Shu bois folklor asarlari matnini tayyorlashda matnshunos mutaxassis iloji boricha mattning ayni aytilgan variantini saqlab qolib nashrga tayyorlashi lozim. Mana shunday prinsiplar asosida O‘zbekistonda XX asrda o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘z ichiga olgan «O‘zbek xalq ijodi» ko‘ptomligi nashr etildi. Hozirda u yana to‘ldirilib, yangidan chop etilmoqda. XX asr asarlari matnshunosligi ham o‘ziga xos bir yo‘nalishdir. Bu sohada, ayniqsa, XX asr shoirlari mukammal asarlar to‘plamlarini tayyorlash bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. 1970-yillardan boshlab esa O‘zbekiston fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida o‘zbek yozuvchilarining akademik tipdagi «Mukammal asarlar to‘plamlarini» tayyorlash va nashr etish boshlandi. Zotan, bu yo‘nalishdagi nashrlarga extiyoj katta edi. Masalan, Oybek, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom kabi XX asr o‘zbek adabiyoti namoyondalari asarlari bir o‘ringa to‘planib ularning bir yoki uch tomlik, hatto o‘n tomlik asarlari nashr etilgan bo‘lsa-da, shoirlarning shaxsiy va davlat arxivlaridagi qo‘lyozmalari – asarlarining qoralamalari, planlari, qaydlari va tezislari hali to‘liq holda o‘rganilmagan, ilmiy asosdagi qiyosiy ishlar olib borilmaganligi, ba’zan, ko‘zga yaqqol tashlanib qolar edi. Demak, bu nus’halarning barchasidan foydalanish asosiga qurilgan nashrga ehtiyoj mavjud edi. Buning uchun yozuvchilar asarlari qo‘lyozmalari, mashinka nusxalari, barcha nashrlarini ilmiy, matniy, qiyosiy tahrirdan o‘tkazib, eng so‘nggi, muallif nazaridan o‘tgan nashrini asos qilib olingani holda, ijod evolyusiyasini variantlar bo‘limida qayd etib borish asosiy prinsip qilib olindi va shoir yoki yozuvchining ijodiy labaratoriyasini to‘liq aks ettiruvchi nashr maydonga keldi. Bu sohada O‘zbekiston fanlar akademiyasi til va adabiyot institutining XX asr adabiyoti bo‘limida amalga oshirilgan Oybek “Mukammal asarlar to‘plami”ning yigirma tomligi muhim voqea bo‘ldi. Shuning bilan birga Oybek merosining to‘liq nashri akademik tipdagi nashrlarning ilmiy- tadqiqotlar olib borishdagi mukammal tekshirilgan matniy ahamiyatini ham ko‘rsatdi. Shu munosabat bilan institutda maxsus tekstologiya bo‘limi (1976) tashkil qilindi va uning ilmiy-tematik planiga, birinchi navbatda, Hamza, Hamid Olimjon va G‘afur G‘ulom meroslarining ilmiy nashrini tayyorlash vazifa qilib qo‘yildi. Vazifa sharafli va nihoyatda murakkab edi. Ish Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyida saqlanayotgan Hamid Olimjonning shaxsiy arxivini o‘rganishdan boshlandi. So‘ng Samarqand arxivlari, “Zarafshon” gazetasining 1920-yillar sonlarini axtarib Moskva davlat kutubxonlarigacha tashrif buyurildi. Shoirning rafiqasi shoira Zulfiya nashr ishlarida katta maslahatchi bo‘ldi. Hamid Olimjon “Mukammal asarlar to‘plami” o‘n tomni qamrab oldi. hatto o‘n tomlik asarlari nashr etilgan bo‘lsa-da, shoirlarning shaxsiy va davlat arxivlaridagi qo‘lyozmalari – asarlarining qoralamalari, planlari, qaydlari va tezislari hali to‘liq holda o‘rganilmagan, ilmiy asosdagi qiyosiy ishlar olib borilmaganligi, ba’zan, ko‘zga yaqqol tashlanib qolar edi. Demak, bu nus’halarning barchasidan foydalanish asosiga qurilgan nashrga ehtiyoj mavjud edi. Buning uchun yozuvchilar asarlari qo‘lyozmalari, mashinka nusxalari, barcha nashrlarini ilmiy, matniy, qiyosiy tahrirdan o‘tkazib, eng so‘nggi, muallif nazaridan o‘tgan nashrini asos qilib olingani holda, ijod evolyusiyasini variantlar bo‘limida qayd etib borish asosiy prinsip qilib olindi va shoir yoki yozuvchining ijodiy labaratoriyasini to‘liq aks ettiruvchi nashr maydonga keldi. Bu sohada O‘zbekiston fanlar akademiyasi til va adabiyot institutining XX asr adabiyoti bo‘limida amalga oshirilgan Oybek “Mukammal asarlar to‘plami”ning yigirma tomligi muhim voqea bo‘ldi. Shuning bilan birga Oybek merosining to‘liq nashri akademik tipdagi nashrlarning ilmiy- tadqiqotlar olib borishdagi mukammal tekshirilgan matniy ahamiyatini ham ko‘rsatdi. Shu munosabat bilan institutda maxsus tekstologiya bo‘limi (1976) tashkil qilindi va uning ilmiy-tematik planiga, birinchi navbatda, Hamza, Hamid Olimjon va G‘afur G‘ulom meroslarining ilmiy nashrini tayyorlash vazifa qilib qo‘yildi. Vazifa sharafli va nihoyatda murakkab edi. Ish Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyida saqlanayotgan Hamid Olimjonning shaxsiy arxivini o‘rganishdan boshlandi. So‘ng Samarqand arxivlari, “Zarafshon” gazetasining 1920-yillar sonlarini axtarib Moskva davlat kutubxonlarigacha tashrif buyurildi. Shoirning rafiqasi shoira Zulfiya nashr ishlarida katta maslahatchi bo‘ldi. Hamid Olimjon “Mukammal asarlar to‘plami” o‘n tomni qamrab oldi. Tekstologiya bo‘limida o‘sha yillarda Hamza “Mukammal asarlar to‘plami” 4 tomligi tayyorlandi va nashr etildi. Keyinchalik esa XX asr adabiyoti bo‘limi Hamza “To‘la asarlar to‘plamining” 5 tomligini nashr etdi. Tekstologiya bo‘limining muhim ahamiyatga molik tekstologik ishlaridan biri 1983–1990 yillar davomida tayyorlanib chop etilgan G‘afur G‘ulom “Mukammal asarlar to‘plami”ning 12 tomligi bo‘ldi. Bu katta ishni amalga oshirishda G‘afur G‘ulom asarlari bilimdoni Vahob Ro‘zimatov va G‘afur G‘ulomning qizi Olmos G‘ulomova yaqindan yordam berdilar. Mukammal asarlar to‘plamlarini tayyorlash katta vazifadir. Tilga olingan ayni nashrlar ham o‘zbek kitobat tarixi tarkibiy qismini ta’minlay oladi. Tayanch tushunchalar badiiy matn, matn va muhit, xalq og‘zaki ijodida matn, arxiv, akademik nashr Savol va topshiriqlar: 1. Muhitning asar matniga ta’sirini nimalarda ko‘rish mumkin? 2. Matnshunoslik va folklordagri matn, arxivlar orasida qanday bog‘liqlik mavjud. Mustaqil ish mavzulari: 1. Yoshligingizdan sizga tanish bo‘lgan ertaklarning bir necha kitob nashrlarida keltirilishini kuzatish. 2. Arxivlar va folklor matntlarining manbaviy ahamiyati. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik.Toshkent: Sharq, 2016. Tekstologiya bo‘limida o‘sha yillarda Hamza “Mukammal asarlar to‘plami” 4 tomligi tayyorlandi va nashr etildi. Keyinchalik esa XX asr adabiyoti bo‘limi Hamza “To‘la asarlar to‘plamining” 5 tomligini nashr etdi. Tekstologiya bo‘limining muhim ahamiyatga molik tekstologik ishlaridan biri 1983–1990 yillar davomida tayyorlanib chop etilgan G‘afur G‘ulom “Mukammal asarlar to‘plami”ning 12 tomligi bo‘ldi. Bu katta ishni amalga oshirishda G‘afur G‘ulom asarlari bilimdoni Vahob Ro‘zimatov va G‘afur G‘ulomning qizi Olmos G‘ulomova yaqindan yordam berdilar. Mukammal asarlar to‘plamlarini tayyorlash katta vazifadir. Tilga olingan ayni nashrlar ham o‘zbek kitobat tarixi tarkibiy qismini ta’minlay oladi. Tayanch tushunchalar badiiy matn, matn va muhit, xalq og‘zaki ijodida matn, arxiv, akademik nashr Savol va topshiriqlar: 1. Muhitning asar matniga ta’sirini nimalarda ko‘rish mumkin? 2. Matnshunoslik va folklordagri matn, arxivlar orasida qanday bog‘liqlik mavjud. Mustaqil ish mavzulari: 1. Yoshligingizdan sizga tanish bo‘lgan ertaklarning bir necha kitob nashrlarida keltirilishini kuzatish. 2. Arxivlar va folklor matntlarining manbaviy ahamiyati. ADABIYoTLAR: 1. Alisher Navoiy. Qomusiy lug‘at. Ikki jildlik.Toshkent: Sharq, 2016. 2. Zaripov H. «O‘zbek xalq ijodi» ko‘p tomligiga kiradigan asarlarni tayyorlash prinsiplari // Islom shoir va uning xalq poeziyasida tutgan o‘rni. – T., 1978, 128–142-betlar. 3. Oybek. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. – T., 1974–1983. 4. Hamza. Mukammal asarlar to‘plami. 5 tomlik. – T., 1987–1990. 5. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017. 2. Zaripov H. «O‘zbek xalq ijodi» ko‘p tomligiga kiradigan asarlarni tayyorlash prinsiplari // Islom shoir va uning xalq poeziyasida tutgan o‘rni. – T., 1978, 128–142-betlar. 3. Oybek. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. – T., 1974–1983. 4. Hamza. Mukammal asarlar to‘plami. 5 tomlik. – T., 1987–1990. 5. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T., 2017.