O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI M U N D A R I J A KIRISH……………………..…………………………………………………..... 3 I. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI. 7 1.1. Tilning boyish manbalari 7 1.2. O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar 15 II. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI 22 2.1. Leksikolgiya haqida umumiy ma’lumot 22 2.2. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam 27 Xulosa 38 Foydalanilgan adabiyotlar 40 Kirish Mavzuning dolzarblilgi: Dunyo tilshunosligining hozirgi xolati jamiyatimizda yuz berayotgan ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlar, boshqa fanlarda bo‘lgani kabi, o‘zbek tilshunosligi oldiga ham yangidan-yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”1 asarida aloxida ta’kidlanganidek fundamental fanlar, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalari, bank, moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanilish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar chop etish zarur atama va iboralar, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. Yurtboshimiz tomonidan belgilab berilgan ona tilimizni ma’naviy boyligimiz sifatida asrab-avaylash, boyitish, undan amaliy foydalanish, samaradorlikni oshirish, qo‘llanish imkoniyatlarini kengaytirish vazifalari tilshunoslar oldiga ham aniq talablarni qo‘ymoqda. Barcha tillarda bo‘lgani kabi tilshunoslikning morfologiya sohasida ham qadimdan shug‘ullanib kelgan. Shunga qaramasdan so‘zlarning morfologik tuzilishi, xususan lug‘at tarkibidagi so‘zlarni turkumlarga ajratish hozirga qadar o‘z yechimini topgan emas. O‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda so‘zlarni turkumlarga ajratish sohasida diqqatga sazovor yangicha ilmiy qarashlar yuzaga kelmoqda, ammo zamonaviy tilshunoslikda so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi yangicha qarashlar ham turli tuman bahslarga sabab bo‘lmoqda. Bular qatoriga taqlidiy so‘zlarning mustaqil so‘z turkumi sifatida talqin etlishi undov, modal so‘zlarning so‘z-gap deb yuritilishi kabilarni ko‘rsatish mumkin. Hozirgi o‘zbek tilshunosligida uning barcha sohalari bo‘yicha, ayniqsa, leksikologiya yuzasidan yirik va jiddiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Shunga 1. 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. “Ma’naviyat”. T., 2010. qaramasdan, bu sohaning barcha muammolari tugal hal etilgan deb bo‘lmaydi. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi o‘zlashma neologizmlar shu vaqtga qadar to‘liq o‘rganilgan emas. S.I.Ojegovning e’tirof etishicha, leksika tilning boshqa sathlariga qaraganda murakkab va ko‘p qirralidir. Uning vazifasi, bir tomondan,jamiyat nafas olayotgan borliqni barcha murakkabliklari bilan in’ikos etish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, leksik, semantik, uslubiy-sinonimik so‘z yasash va shuning kabi bir qator hodisalarning murakkab lisoniy munosabatlarini ifoda etishdan iboratdir. Bir tildan boshqa tilga so‘z o‘zlashishi tillarning aralashuvi sifatida yuqori baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslikning muhim muammolari sirasiga kiritadi. Tillarning o‘zaro ta’siri, bir tildan boshqa tilga lisoniy birliklarning o‘zlashishi masalalari N.V.Yushmanov tadqiqotlarida ham e’tiborli o‘rinda bo‘lgan. O‘zbek tilidagi o‘zlashma neologizmlarning tadqiqiga bag‘ishlangan an’anaviy yo‘sindagi ishlar mavjud emas. Lekin o‘zbek tilidagi o‘zlashma neologizmlar sistem tadbirlar asosida o‘rganilmagan. Sababi shuki, lug‘aviy materialni sistem o‘rganish fonetika, morfologiya yoki sintaksis materiallarini sistem o‘rganishga qaraganda qiyinroq kechadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi boshqa tillarda bo‘lgani kabi o‘zbek tilshunosligida ham ot tarkibidagi so‘zlar bajarayotgan vazifalariga ko‘ra an’anaviy ravishda mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari deb keyinchalik esa ular mustaqil, yordamchi va alohida so‘z turkumlari sifatida, hatto mustaqil, yordamchi va oraliq so‘z turkumlari deb talqin etila boshlandi. Zamonaviy tilshunoslikda esa so‘zlarni turkumlarga ajratish sintaktik ma’noviy va morfologik nuqtai nazardan tadqiq etilmoqda. Garchi ushbu mavzu tilshunoslar tomonidan atroflicha o‘rganilgan bo‘lsa-da ularda hanuzga qadar bir to‘xtamga kelinmaganligining guvohi bo‘lamiz. Tilimizning lug‘at tarkibida o‘zimizniki bo‘lgan so‘zlardan tashqari boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar ham mavjud. Bu tabiiy holdir. Chunki o‘zbеk xalqi o‘z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqada bo‘lib kеlgan. Mana shu aloqa-aralashuv natijasi o‘laroq tilimizga boshqa tillardan so‘zlar kirib, o‘zlashib kеtgan. Shu nuqtai nazardan adabiy til so‘zarini tarixiy kеlib chiqishiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1. O‘z qatlam so‘zari. 2. O‘zlashgan qatlam so‘zari. O‘z qatlam so‘zari. O‘z qatlamga turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan hamda o‘zbеk tilining o‘ziniki bo‘lgan so‘zlar kiradi. Turkiy tillar uchun umumiy,mushtarak bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar dеyiladi. Umumturkiy so‘zlar asrlar davomida o‘zbеk, qozoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, turkman, ozarbayjon va boshqa turkiy tillarda qo‘llanib kеlgan so‘zardir. Bunday so‘zlar o‘zbеk tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Umumturkiy so‘zlar dеyarli barcha so‘z turkumlarida mavjud. Bularga tog‘, suv, tosh, til, qo‘l, bola, еr (otlar), oq, qora, qizil, ko‘k, sariq, yaxshi, yomon (sifatlar), bir, ikki, uch, bеsh, olti, sakson, tuqson, yuz, ming (sonlar), mеn, sеn, u, biz, siz, ular, qanday, qachon (olmoshlar), kеlmoq, bormoq, turmoq, qaramoq, olmoq (fе'llar), ildam, erta, indin, ilgari (ravishlar) kabilar misol bo‘la oladi. Mazkur so‘zlarning ba'zilari fonеtik jihatdan yoki talaffuz qilinishiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Lеkin shunday bo‘lsa-da, ularning kеlib chiqish asosi birdir. O‘zbеk tilining o‘z ichki imkoniyatlari, qonun-qoidalari asosida yaratilgan so‘zlar o‘zbеkcha so‘zlar dеb yuritiladi. O‘zbеkcha so‘zar quyidagi yo‘llar asosida yaratiladi: 1. Asli o‘zbеkcha so‘zlarga shu tilga oid qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasalgan so‘zlar. Bunda –chi, -ma, -lik, -gich, -im singari o‘zbеkcha qo‘shimchalar vositasida yasama so‘zlar hosil qilinadi: suvchi, tеrimchi, o‘quvchi, o‘qituvchi, boshlovchi, kеsma, tеrlama, boshqarma, qorishma, bosma, otalik, onalik, bolalik, yaxshilik, yomonlik, suzgich, muzlatgich, o‘g‘itlagich, sovitgich, tеrim, yig‘im, bo‘lim va boshqalar. 2. Boshqa tillardan kirgan so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasalgan so‘zlar. Bunda o‘zbеkcha so‘zar quyidagicha hosil qilinadi: 1) tojikcha so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish asosida yaratiladi: jangchi, mardlik, tanburchi, dutorchi, vayronalik, sabzavotchilik, chorvachilik; 2) arabcha so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish vositasida hosil qilinadi: maorifchi, maslahatchi, jamoatchi, murabbiylik, zamondosh, vazirlik, rahbarlik, ovqatlanmoq; 3) ruscha-baynalmilal so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasaladi: traktorchi, sportchi, shofyorlik, dеmokratlashtirish, elеktrlashtirish, mеxanizatsiyalashtirish, bеtonlamoq singarilar. 3. Boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashma qatlamdan hosil qilingan so‘zlar. Bunda qo‘shimcha o‘zga tilga oid bo‘ladi, asos so‘z o‘zbеkcha, tojikcha, arabcha, ruscha so‘zlardan tashkil topadi: kitobxon, jurnalxon, bilimdon, savodxon, ma'rifatparvar, adabiyotshunos, tilshunos, partiyaviy, ommaviy, soatsoz, vagonsoz, uysoz, mashinasoz, noaniq, sеrish, sеrtarmoq, sеrhosil, madadkor, bunyodkor, notinch, bеish, chizmakash, yo‘lsoz, ilmiy, tarbiyaviy, oilaviy kabilar. Til millatning ulkan boyligi va bebaho mulkidir. Shuning uchun ona tilini sevish, puxta o‘rganish, uni billurdek musaffo saqlash. Kamol toptirish milliy tilimiz. Ona xalqimiz jonajon Vatanimizda bo‘lgan beqiyos muhabbatimiz ramzidir. Til avlodlarni avlodlarga. Asrlarni asrlarga bog‘laydi, chunki biz va siz tasawur qila olmaydigan o‘tmish ajdodlarimiz ruhi shu ona tilimizga singdirilgan. Dunyoga yangi kelgan chaqaloq ham ona tilida alia eshitiborom oladi, har erta tongda televideniye. Radio to‘lqinlaridantaraladigan Davlat madhiyasini ona tilimizda eshitib, undanfaxrlanamiz. Dastawal shuni aytish kerakki, o‘zbek tilini XV asrda davlat tili darajasiga ko‘tarish, uni ravnaq toptirish uchun buyuk bobokalonimiz hazrati Mir Alisher Navoiy ko‘p kuch sarf qildi. U o‘zining "Xamsa", "Xazoyin ul-maoniy". "Muhokamatul lug‘a-tayin", kabi qator o‘lmas asarlarini shu tilda yaratdi. Sulton Husayn homiylik qilib, A. Navoiyning bu sohadagi ishlarini qo‘llab-quwatlagan hamda maxsus farmon bilan o‘zbek tiliga davlat tili maqomini bergan edi. O‘tgan besh asrdan ko‘proq davrda o‘zbek tilining ahamiyati kamaygani yo‘q. Ammo yetmish yillik mustabid tuzumining siyosati sababli o‘zbek tilining ish ko‘fish doirasi chegaralanib qoldi va ahamiyati pasayib ketgan edi. Xalqimiz doim mustaqil bo‘tish. Erkin yashash yo‘lida kurashib keldi va Cho‘lpon, Fitrat. A.Qodiriy, A.Avloniy, G‘.g‘ulom, Oybek, H. Olimjon, A. Qahhor kabi siymolar adabiy tilimizning raynaqi yo‘lida tinmay ijod qildilar Bu kurashlar samarasiz ketmadi. 1989 yil 21 oktabrda o‘zbekiston Oliy Kengashining XI sessiyasida o‘zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi Qonuni qabul qilindi. Bu qonun mustaqillikka erishish arafasida turgan davlatimiz hayotida unitilmas voqea bo‘lib tarixga kirdi. 1990-yil- 19-fevralda o‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashining 101- sonli qarori bilan ushbu qonunni amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturi tasdiqlandi. Shu boisdan davlat dasturida "Davlat tili haqida"gi Qonun qabul etilgan kun "Ona tili kuni" deb e'lon qilindi (l-qism,7-modda). Ushbu davlat tili haqidagi qonunning asl mohiyati nimalardan iborat edi? 1. Qonun 30 moddadan iborat bo‘lib, awal o‘zbek tiliningqadr-qimmatini, hududini. O‘rnini tiklaydi. Qonunning 1 -moddasida o‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir deb ko‘rsatilgan. Shu bilan birga o‘zbekistoti o‘zbek tilini butun choralar bilan rivojlantiradi va uning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotining barcha sohalarida to‘liq amal qilinishini ta'mmlaydi, deb uqtiriladi (1- modda) . O‘zbek tili o‘zbek xalqining ma'naviy mulkidir va shuboisdan uning ravnaqi, qo‘llanishi va muhofazasini ta'minlashgaoid barcha masalalar o‘zbekiston Respublikasining huquqiydoirasiga kirishi ko‘rsatilgan (2-modda). O‘zbekiston Respublikasining barcha korxona, muassasa,tashkilotlarida ish respublika davlat tilida olib boriladi (7-modda),bu esa xalqimiz uchun yangiliklar yaratadi. O‘zbekiston Respublikasining hunar-texnika, o‘rtamaxsusva oliy o‘quv yurtlarida ular qaysi mahkamada bo‘lishiga qaramay.respublika davlat tilida o‘qitiladi (14-modda). Respublika miqyosidagi eng yirik anjumanlardan kichikyig‘ilishlargacha davlat tilida olib boriladi (5-modda) debko‘rsatilishi o‘zbek tilining salohiyatini yanada oshiradi. Xalqimizning orzu-istaklari, maqsadlari ifoda qilingan bu qonun o‘zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so‘ng qayta ko‘rib chiqildi. 1995 yil 21-dekabrda "o‘zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi Qonunning yangi tahriri ishlab chiqildi va amalda qo‘llash uchun joriy etildi. Yangi tahrirdagi Qonun 24 bobdan iborat bo‘lib, unga mustaqillik ruhi bilan sug‘orilgan bir qancha o‘zgarishlar kiritildi. '"Davlat tili haqida"gi Qonunni amalga oshirish sohasida o‘tgan o‘n yildan ortiq davrda katta ishlar qilindi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishiga kirish, 2 bob, 4 band, Xulosa, va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I. O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI. 1.1. Tilning boyish manbalari. Til – millat ko‘zgusidir. Uning o‘zligini, ma’naviy qiyofasini ko‘rsatib beruvchi bebaho boylikdir. Ona tilini muqaddas bilish o‘zini, qadr-qimmatini, g‘ururini anglash, tarixini, milliy qadriyatlarini hurmat qilish demakdir. Insonning ma’naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy-ma’rifiy rivojida ona tili muhim o‘rin tutadi. Til milliy ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatning ko‘zgusidir. Hadisda “ Kishining zebu ziynati, go‘zalligi uning tilidadir” deyiladi. Har bir xalq, millat o‘z tiliga hurmat bilan qaraydi. Chunki til millatning tamal toshi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Yurtboshimizning “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar”, deb ta’kidlagani bejiz emas. Demak, millatning borligi va birligining bosh belgisi tildir. Dunyodagi qay bir xalqni olmaylik, uning jahon sivilitziyasidagi o‘rni va mavqei, betakkror milliy o‘zligi va tarixiy tajribasi bilan belgilanadi. Milliy o‘zlikning birinchi belgisi bu milliy til bo‘lib, u millatning millat bo‘lib shaklllanishida muhim shartlardan biri hisoblanadi. Til bo‘lmasa el ham, millat ham bo‘lmaydi. Elni – el, millatni millat darajasiga ko‘taradigan, uning yashashi va faoliyatini belgilab turadigan vosita til ekan, u bilan butun insoniy qiyofalar shakli shamoyiliga ega bo‘l`adi. Xalqning madaniy - ma’naviy boyligi, aql idroki va tafakkuri, ilmiy, tarixiy madaniy boyliklari uning tilida o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda til xalqning qalbi va borlig‘idir. Til xalqning buyuk va bebeho ma’naviy boyligi, bitmas tuganmas xazinasidir.Til ─ jamiyat boyligi, u jamiyat a’zolarining o‘zaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va ma’naviy turmushida ro‘y beradigan barcha voqea va hodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi. Til ayni ma’noda asrlar mobaynida shaklllanadi va mavjud bo‘ladi. Mamlakatimizda ma’naviyat sohasida olib borilayotgan islohotlarda til muammolariga, xususan davlat tili masalalariga alohida e’tibor qilinayotganligi bejiz emas. Leksika eng harakatchan, doim rivojlanuvchi komponent hisoblanadi. Jamiyatda yuz berga yangiliklar, rivojlanish va o‘zgarishlar leksikada o‘z ifodasini topadi. Leksikaning rivojlanishi ikki yo‘nalishda boradi. Bir tomondan, leksika o‘z taraqqiyoti jarayonida jamiyat taqqiyotida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlarni, yangiliklarni ifodalash orqali boyiydi. Leksika boshqa tillarda qabul qilingan so‘zlar, yaratilgan yangi so‘zlar, yangicha atamalar, yangicha iboralar so‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishlari hisobiga boyiydi. Leksikada yuz bergan o‘zgarishlar til sistemasiga bog‘lq bo‘lmaydi. Ikkinchi tomondan, leksika o‘zida mavjud bo‘lgan so‘z vositalar yordamida yangi so‘zlar yasash hisobiga boyiydi. Yuqorida aytib o‘tilgan jarayon til sistemasi (grammatikasi) bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Til sistemasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tarzda leksikaga kirib kelgan so‘zlar o‘zlari shakllangan ma’lum bir davrni, jamiyatni qisman ifodalaydi. Leksikaning rivojlanishi, boyishi quyidagi yo‘llar bilan amalga oshadi2: 1. Boshqa tillardan so‘zlar o‘zlashtirish yo‘li bilan; 2. Tilda qo‘llanilib kelgan ayrim so‘zlarning yo‘qolishi; 3. So‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishi, va bu jarayon quyidagicha amalga oshishi mumkin: A) so‘z ma’nosining to‘liq o‘zgarishi; B) omonim so‘zlarning paydo bo‘l`ishi; D) so‘z ma’nolaring kengayishi; E) so‘z ma’nolarining torayishi. Tillar bir- biridan himoyalanmagan. Bir til boshqa bir tildan tovushlar, so‘zlar va birikmalarni o‘zlashtirishi mumkin. O‘zlashtirish, ya’ni o‘zlashtirilayotgan til tomonidan so‘z boyligini yanada oshirish, o‘zlashma neologizmlarni yanada mukammal, jarangdor bo‘l`ishiga, ya’ni o‘zlashtirgan tilning qoidalariga tayanib boyitiladi. 2 Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008 O‘z qatlam deganda aslan shu tilniki bo‘lgan so‘zlar va shular asosidagi yasalishlar, shuningdek o‘z affiks bilan boshqa til so‘zlaridan yasashlar tushuniladi. O‘z qatlamga xos so‘zlar bilan o‘zlashgan qatlamga xos so‘zlarni o‘zaro farqlash hamma vaqt yengil bo‘lavermaydi. Bularni o‘zaro farqlashda so‘zning semantik, morfologik, fonetik belgilarini hisobga olib ish ko‘riladi. Semantik belgilari: umumturkiy so‘zlarning aksariyati ko‘p ma’nolidir: bosh - 1. “odamning boshi”; 2. “ko‘chaning boshi”; 3. “ishnimg boshi”. Morfologik belgilari: 1) umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tilining barcha so‘z turkumlarida uchraydi; 2) turlanadi va tuslanadi; 3) o‘zak va affiks morfemalar erkin va standart bo‘ladi: ko‘zim, ko‘zing,ko‘zi; 4) so‘z tarkibida prefikslar qo‘llanmaydi. Fonetik struktura jihatdan o‘z qatlamiga xos so‘zlarning asosiy belgilari deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin3: 1. O‘zbekcha tub negizlar asosan bir bo‘g‘inli va ikki bo‘g‘inli bo‘ladi; uch bo‘ginli tub negizlar juda oz. 2. Bir bo‘g‘inlilarda “undosh+unli+undosh” tipi asisiy o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda “unli+undosh” tipi turadi. “Undosh+unli” tipi esa juda oz. 3. Ikki bo‘g‘inli so‘zlar ko‘pincha ochiq bo‘g‘inlardan tuzilgan bo‘ladi. 4. O‘zbek so‘zlari r, l, v, h tovushlari bilan boshlanmaydi. 5. O‘zbek so‘zlarida “h” bo‘g‘iz tovushi qatnashmaydi.(undov va mimemalardan tashqari) 6. So‘z oxiri e, o‘ tovushi bilan tugamaydi (undov va mimemalardan tashqari). 7. O‘zbek so‘zlarida odatda sof cho‘ziq o unlisi bo‘lmaydi. 8. Birinchi bo‘g‘indan keyingi bo‘g‘inlar hech vaqt unli bilan boshlanmaydi. 3 Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008 9. Bo‘g‘in boshlanishida, ko‘pincha, bo‘g‘in oxirida ham, ikki va undan ortiq undosh qatorasiga kelmaydi (ost, ust kabi bir nechha so‘z bundan mustasno)7. Yuqorida sanalganlarning aksi o‘zlashgan so‘zlarning asosiy belgilari deb qaraladi. O‘zlashgan qatlam - o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan, maktab (arabcha), daraxt, gul (fors- tojikch), axta, bahodir (mo‘g‘ulcha), afandi (turk), ravshan (so‘g‘dcha), traktor, avtobus (ruscha baynalmilal) va boshqalar. Bu qismda arab, fors tojikcha va rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Tarixchi B.G‘ofurovning yozishicha, o‘zbek va tojik xalqlari o‘rtasidagi yaqinlik milodiy VI asrda boshlangan. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri yonma-yon yashab bir-birlariga doimo xo‘jalik, iqtisodiy – ijtimoiy va madaniy munosabatlarda bo‘lib kelganlar. Hozirgi o‘zbek tilida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar (sartarosh, bazm, barg), sifatlar (badbo‘y, badjahl, ozoda), ravishlar (banogoh, do‘stona, tez), bog‘lovchilar (chunki, yoki, agar), yuklamalar (xo‘sh, xuddi), modal so‘zlar (chunonchi, binobarin), undovlar (balli, dod) uchraydi. Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarda: So‘z oxirida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi ancha keng tarqalgan: g‘isht, go‘sht; a. Kuchsiz lablangan o unlisi so‘zning barcha bo‘g‘inlarida qo‘llaniladi: ohang, nobud, bahor. Shuningdek, fors-tojik tilidan o‘zbek tiliga bir qator prefiks va suffiks o‘zlashgan: Prefikslar -be-, ba-, no-, ham-, kam-; suffikslar: -kor, -zor, -xo‘r, -parvar, -kash, -paz4 va boshqalar. Ular dastlab fors-tojik so‘zlari tarkibida qo‘llangan, 4 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. keyinchalik o‘zbek tilining so‘z yasovchi affikslarning qatoridan o‘rin olib, yangi so‘zlarning yasalishida ishtirok etgan: kamsuqum, bebosh, barkamol, hamyurt. Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar Bunday so‘zlarning o‘zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda ancha faollashgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirishga olib kelgan omillar ichida quyidagilar muhim rol o‘ynagan: a. Arablar istilosi; b. Islom dinining keng tarqalishi; c. Arab yozuvining qo‘llana boshlanganligi; d. Madrasalarda arab tilining o‘qitilish; e. Turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi; f. Olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi. Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik, semantik va morfemik tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko‘zga tashlanadi: 1. So‘z tarkibida ikki unlining yonma-yon kelish holati uchraydi: mutolaa, oila. 2. Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so‘zlarda ayn tovushidan oldingin unli kuchli va biroz cho‘ziq aytiladi. 3. Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a, kabi so‘zlarda bo‘g‘inlar ayirib tallaffuz qilinadi. 4. Semantik jihatdan: ko‘proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va mavhum tushunchalar ifodalanadi. 5. So‘zlarning lug‘aviy va gramatik shakllari flektiv xarakterda bo‘lib, o‘zbek tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim. Yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar tilshunoslikda o‘zlashma neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni, yangi narsalar va ularning belgilarini, yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi lug‘aviy birliklardir. Bunday so‘zlar xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1. Leksik o‘zlashma neologizmlar. 2. Semantik o‘zlashma neologizmlar. Leksik o‘zlashma neologizmlar tilga tamoman o‘zlashib ketmagan o‘zbek tilining o‘zida yasalgan yoki boshqa tillardan o‘zlashib butunlay iste’molga kirmagan so‘zlardir. Masalan, zovut, zamin studiyasi, sarhad, kollej, menejment, bakalavriat, magistratura, dastur, bar, bojxona, aksiya, bandargoh, tuman kabilar. Semantik o‘zlashma neologizmlar tilda oldindan mavjud bo‘lgan va hozirda yangi ma’noda ishlatilayotgan so‘zlardir. Masalan, noyub (deputat), muman (rayon), viloyat (oblast), do‘kon (magazin), tadbirkor, pudrat, sarmoya, vazir, hokim, anjuman (konferensiya) va boshqalar. Bunday so‘zlar ma’lum bir davrlarda eskirgan so‘zlarga aylanib, iste’mol doirasidan ancha chiqib qolgan edi, mustaqillikdan so‘ng ular yana tilimizga yangi ma’nolar bilan kirib keldi. Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi- yangi tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki imkoni yatlari: A) shevalardan so‘z olish; B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yan gi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham ifodalanadi. Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi. Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash, Yonbosh, chala, halol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani bizning tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalarni ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.O‘zbek tili leksikasi turmushimiz uchun keraksiz bo‘lib qolgan tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarning iste’moldan chiqib ketishi, yangi paydo bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi so‘zlarning esa kirib kelish hisobiga o‘zgarib,rivojlanib boradi. O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) o‘z ichki imkoniyatlari asosida; 2) boshqa tillardan so‘z olish asosida. Ularning birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi. O‘zbek tilining birinchi yo‘l bilan boyib borishi imkoniyatlari juda kengdir. Masalan: ilgari qo‘llanilib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zlardan yangi tushunchalarni ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘z yasash: uyali telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor) va boshqalar; dialektal (shevadagi) so‘zlarni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) “o‘xshatmoq”, “tenglashtirmoq”, “qiyoslamoq” ma’nosida. O‘zbek tili leksikasi tashqi manbalar asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmasdan faqat o‘z ichki imkoniyatlari asosidagina rivojlanadigan birorta ham til yo‘q. Bundan o‘zbek tili ham mustasno emas. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani ifodalovchi o‘z tilimizning ichki imkoniyatlari asosida ifodalab bo‘lmagandagina tashqi manbalarga murojaat qilish foydalidir. O‘zlashma neologizmlar davriy xususiyatga ega sanaladi. Masalan, bir paytlari yangi atamalar sifatida tilga kirib kelgan avtobus, trolleybus, metro kabi so‘zlar bugungi kunda yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, zamonaviy qatlamga oid leksik birliklarga aylangan. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan ijtimoiy hayotdagi keskin o‘zgarishlar barcha sohalarda bo‘lgani singari tilshunoslik sohasida ham tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek tili leksikasida kuchli bo‘ldi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, o‘zbek xalqining o‘z erkiga, ozodligiga erishishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi, tilimizda yuzlab, minglab o‘zlashma neologizmlar paydo bo‘ldi. Xususan, iqtisodiyot, bank va kredit, diplomatiya kabi bank sohalarida yangidan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti, litsenziya, monitoring, debitor, kvota, menejer, menejment, brutto qarz, frank bozori5 kabi atamalar shular jumlasidandir. 5 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. Yangi paydo bo‘lgan so‘zlarni turli jihatlariga ko‘ra tasniflash mumkin. Avvalo, ularni ijtimoiy-siyosiy atamalar: vazir, vazirlik, devonxona, hokim, tuman, agrofirma, fermer kabi;iqtisodiy atamalar: diler, lizing, injenering bozor infrastrukturasi; Ilm-fan, texnikaga oid atamalar: internet, kompyuter, diskovod, skaner;maktab-maorifga tegishli bo‘lgan leksik birliklar: akademik litsey, kollej, dastur singari o‘nlab yo‘nalishlarga bo‘lib yuborish mumkin. O‘zlashma neologizmlar ichida o‘tkinchi, shoshma shosharlik bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan leksemalar ham uchraydi. Masalan: majalla, jarida, oynoma, ochqich, yozg‘ich, barnoma, oliy bilimgoh kabi. Ularni xalq qabul qilmay tezda iste’moldan chiqarib yubordi. O‘zlashma neologizmlarning aksariyati quyidagi ikki xil usul bilan: Ichki imkoniyatlar asosida (so‘z ma’nosining kengayishi, derivatsiyani qo‘llash hisobiga): oshkoralik, muqobillik, qayta qurish, kimoshdi savdosi, hokim, devonxona. Tashqi imkoniyat hisobiga (chetdan so‘z olish orqali): modemogramma, videoapparatura, matiz, kik boksing, karate, damas, tiko, neksiya. O‘zlashma neologizmlar tilning ifoda imkoniyatlari darjasini belgilaydi. Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki Imkoniyatlari: A) shevalardan so‘z olish; B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yangi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham i fodalanadi.Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.Shuni bilingki, dunyoda bos hqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash, yonbosh, chala, halol s o‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani kabi bizning tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalarni ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda. 1.2. O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar Qadimdan ma’lumki o‘zbek tili leksikasining tashkil topishida 3 komponent muhim rol o‘ynaydi. Bular quyidagilardir: 1. Barcha so‘zlar eng qadimgi turkiy tildan kelib chiqqan bo‘l`ib, o‘zbek tili leksikasining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, bundan tashqari kundalik ishlatiladigan so‘zlar va iboralar yuqoridagi unsurlarda o‘z ifodasini topadi. 2. O‘zlashma so‘zlar, bunday so‘zlar boshqa tillardan kelgan bo‘l`ib, bular quyidagilar: arab, fors-tojik, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqalar. Bu so‘zlaning qiziqarli tomoni shundaki, ular asosan klassik tillarning birlashmasidan hosil bo‘l`gan (arab, turk, fors-tojik). 3. O‘zlashma neologizmlar, bu turdagi so‘zlar tilda mavjud bo‘l`gan so‘zlardan suffiks, prefiks va qo‘shimchalar qo‘shish orqali yasaladi. Yuqorida ko‘rsatilgan 3 komponentdan tashqari leksikaning rivojlanishiga ikkinchi darajali unsurlar ham yordam beradi. Bular: Onomatopeya, bir so‘z shaklidan boshqa bir so‘zning shakllanishi Qisqartirilgan so‘zlar, nomlarning qisqartirilib faqat bosh harflarda ifodalanishi. Chet tilidagi so‘zlarning tilimizga kirib kelishi va ularning ishlatilishi tilimizda ma’lum bir yangi so‘zlarning paydo bo‘l`ishiga sabab bo‘l`adi va bu turdagi so‘zlar guruhi o‘zlashma so‘zlar deyiladi. O‘zlashma so‘zlarning asosida so‘zlar yotadi ya’ni o‘zlashma so‘zlarning shakllanishi hech qanday o‘zgarishlarsiz tilimizga o‘zining shakli va ma’nosi bilan kirib kelishi kuzatiladi. Masalan bar, film, lider. Ko‘pchilik kishilar hech qanday o‘zgarishsiz, qo‘shimchalarsiz o‘zlashma so‘zlarni yaxshi tanishadi: bar, film, lider, chunki bunday so‘zlar o‘zbek tilidagi so‘zlarning funksiyasini bajaradi, ba’zi bir insonlar esa aksincha qo‘shimcha olgan, o‘zgarishlarga uchragan o‘zlashma so‘zlarni bilishmaydi. Masalan ayrim sozlarning ingliz yoki fransuz tilidan kirib kelganini qancha so‘zlashuvchi biladi? Ba’zi bir o‘zlashma so‘zlar o‘zlarining asl shaklida yoki ularga to‘g‘ri keladigan shaklda ifodalanadi: misol qilib fransuz tilidagi bojole, jilet, palto, ingliz tilidagi punch va ponce, roastbeef va rosbif (yoki rosbiffe) larni aytib o‘tishimiz mumkin. O‘zlashma so‘zlarning aksariyati bu tarjima qilingan so‘zlardir6. Bunday so‘zlarning ikki asosiy turlari mavjud bo‘l`ib, ular quyidagilardir: Semantik, ya’ni ma’no jihatdan tarjima qilingan so‘zlardir. Chet tilidan kirib kelgan so‘zning ma’nosi va shakli jihatdan o‘zbek tiliga tog‘ri kelishi va qo‘llanilishida ko‘rishimiz mumkin. Masalan confort (uy xizmatlari) ingliz tilida comforts kabi ifodalanadi. Yoki o‘zbek tilidagi autoritar so‘zi bir necha yil oldin “rendere autorevole”, ya’ni ‘mustaqil ishlamoq’ ma’nosini anglatadi. To‘gridan-to‘g‘ri tarjima kalka usulida o‘zbek tiliga chet tilidan tarjima qilingan so‘zlar guruhi: ingliz tilidagi sky-scraper; nemis tilidagi klassen kampf. O‘zlashma so‘zlar tillar orasidagi bog‘liqlikni namoyon etuvchi muhim jarayondir. O‘zlashma neologizmlarning ikki tillilik (bilinguizm) bilan munosabati, so‘zlovchilar tomonidan holat va joyga qarab ikki tildan foydalanish davomida ko‘rinadi. O‘zlashma so‘zlarning kelib chiqishi xalq tili yoki boshqa tillarning ta’sirida ham yaqqol ko‘rinadi, bundan tahsqari ikki tilning bir-birini qadrlashida ham namoyon bo‘l`adi. Bunday holat nemis va roman tillarida kuzatiladi. O‘zlashma so‘zlarni muhimlilik va boylik tomonidan farqlashimiz mumkin. Birinchidan so‘z qachonki referent (ya’ni obyekt va g‘oya, fikr) bilan birga bo‘l`sa, masalan patata gaytan so‘zi bo‘l`ib italyan tiliga ispan tili orqali kirib kelgan yoki 6 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. caffe so‘zi turk tilidan, zero arab tilidan (roman sonlarida zero ya’ni nol mavjud bo‘l`magan) tram, transistor, juke-box kabi so‘zlar ingliz tilidan kirib kelgan. O‘zlashma so‘zlarning boylik jihatdan stilistik va ijtimoiy holati muhim o‘rin tutadi. Jamiyatni, madaniyatni, yashash sharoitini eslashga xizmat qiladi: o‘zlashma so‘zlarning boyligi leader, flirt, baby-sitter, week-end so‘zlarida ko‘rinadi. Ingliz tilidagi so‘zlar va birikmalar ba’zida ularning qisqaligi qulaylik tug‘diradi: ya’ni jurnalistika tilida, sohasida uchrab turuvchi so‘zlarni tushuntirib beradi, masalan boom, show italyan tilidagi ekvivalentlari quyidagilar show (teatrning turi, bir necha har xil bo‘g‘inlardan tashkil topgan italyan tilidagi ekvivalenti sit-in ma’lum bir joyda tomoshabinlarni yig‘ish). O‘zlashma so‘zlar yozma va og‘zaki shakllar orqali tilga kirib keladi. Tunnel so‘zi yozma til orqali kirib kelgan. Agar tunnel so‘zi og‘zaki tildan kirib kelganda edi tanel deb talaffuz qilinar edi xuddi ingliz tilidagidek. Budget aksincha badjet deb talaffuz etiladi, chunki og‘zaki tildan kirib kelgan. Shunday turdagi ingliz so‘zlari borki, ular O‘zbekistonda har xil talaffuz etiladi, masalan: Inglizcha talaffuz o‘zbekcha talaffuz Flirt | flə:t| |flert| | flεrt| flirt Ingliz talaffuziga o‘xshatish o‘zbekcha talaffuz Quyidagi talaffuz turlari har xil faktorlardan kelib chiqadi, shuningdek chet tilini yaxshi bilish ham muhim o‘rin tutadi. Shuni ham aytib o‘tishimiz joizki o‘zbek tiliga kirib kelgan ba’zi bir so‘zlarga hech qanday o‘zgartirishlar kiritilmagan, jumladan flirt, leader va boshqa so‘zlar. O‘zbek so‘zlashuvchilari orasida ingliz fonetikasi va anglitsizmlarni juda yaxshi o‘rnashib olishgan, yuqorida ko‘rib o‘tilgan bar, film, sport, flirt va boshqalar kabi7. Shuni eslab o‘tishimiz joizki o‘zbek tiliga kirib kelgan ingliz o‘zlashma so‘zlari o‘zbek tilida talaffuz etilgan, xuddi shu holat italyan o‘zlashma so‘zlarida ham kuzatilgan, misol qilib shuni aytishimiz mumkinki, 7 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. Haqiqiy o‘zlashma o‘zlashma neologizm va chet tilidan kirgan so‘zning ma’nosini va ko‘chma ma’nolarini to‘g‘ri farqlay olishimiz zarur. Misol qilib ba’zi bir o‘rta Sharq olimlari o‘zlashma so‘zlarni yaxshi eslay olishgan, ammo ularni talaffuz eta olishmagan shu vaziyatda ular so‘zlarning ko‘chma ma’nolarini qo‘llashgan. O‘zlashma neologizmlarga nimalar kiradi? Ot, fe’l va sifat so‘z turkumlariga oid so‘zlar kiradi. O‘zlashma fe’llar va sifatlar ikki lingvistik tor ma’noda uyg‘unlashadi va bundan tashqari bilingvistik sharoitni yaratadi. Yana shuni ham aytib o‘tishimiz joizki o‘zlashma so‘zlar morfologiyaning elementlari ham deyiladi. Zamonaviy lingvistika o‘zlashma neologizmlarni ( yunoncha “neos” yangi va “logos” so‘z ) lingvistika evolyutsiyasining asosiy personaji sifatida ta’kidlaydi. Yangi so‘z bu leksikaning boyishi demakdir. Yangi so‘zning shakllanishidagi barcha jarayonlar neologiya deb ataladi. O‘zlashma neologizmlar qayerda xabar va yangiliklar tezlikda tarqalsa o‘sha hududlarda tez shakllanadi va rivojlanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek o‘zlashma neologizmlar tilda mavjud so‘zlardan , qisqartirilgan so‘zlardan, acronimlardan va bir so‘zning tovushlarini o‘zgartirish orqali ham yasaladi. O‘zlashma neologizmlarning tilda paydo bo‘l`ishi va yo‘qolishi uning tilga qabul qilinganligida yoki lug‘atlardan joy olganligida namoyon bo‘l`adi. Agar o‘zlashma neologizmlar jamiyat fuqarolari tomonidan qabul qilinib foydalanilayotgan bo‘lsa, bu o‘zlashma neologizmlar lingvistika va lug‘atshunoslikda ham qabul qilingan hisoblanadi. O‘zlashma neologizmlarning paydo bo‘lishi tilning rivojlanishida, o‘zgarishida o‘zining muhim o‘rniga ega. Tilda o‘zlashma neologizmlarning quyidagi turlari kuzatiladi: O‘zgaruvchan – yangi ma’noli, birgina madaniyat vakillari tomonidan tor ma’noda qo‘llanilgan o‘zlashma neologizmlardir. Tarqalgan – jamiyat tomonidan ishlatiladigan, ammo hali lingvistik jihatdan qabul qilinmagan o‘zlashma neologizmlar. Turg‘un, stabil – barcha taniydigan, foydalanadigan va davomiylikga ega o‘zlashma neologizmlar. O‘zlashma neologizmlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: Ilmiy – ilm-fanda yaratilgan yangi termin yoki qoidalarga tasnif berish uchun yaratilgan so‘zlar guruhi. Texnologik – yangi texnika va texnologiyaning paydo bo‘l`ishi bilan iste’molga kiritilgan so‘zlar jamlanmasi. Siyosiy – siyosatga va iqtisodga kiritilgan yangi termin va buyruqlarni ifodalashda keng qo‘llaniladigan so‘zlar. Keng tarqalgan, popular – ommaviy axborot vositalari orqali tarqalgan. Arab tilidan o‘simliklar va sabzavotlarning nomlari, jumladan: apelsin, baqlajon, ismaloq, shakar, artishok-o‘simlik turi, paxta; savdo-sotiqga taalluqli so‘zlar guruhi: magazin (do‘kon, ombor), tara (chegirma), tarif (tannarx), dengizchilikga oid so‘zlar: arsenal (qurol-yaroq ombori) kirib kelgan. Yunon, hind va forslarning madaniyatini saqlab qolishgan arablar fan va madaniyat cho‘qqisini zabt etdilar. Arablar tufayli bir qncha arabizmlar yuzaga keldi, quyidagilar shular jumlasidandir, matematika faniga oid so‘zlar: algebra algoritm, sifra (raqam), zero (nol); astronomiyaga oid: almanax, taqvim (kalendar), “apogee” (yuqori nuqta), nodir (nodir nuqtasi), zenit (zenit); sanoat va texnikaga oid so‘zlar: alkimyo, eliksir, canfora (mazut), talk, alcali (ishqorli tuz), shaxmat o‘yiniga oid: alfier (fil). Ba’zi bir arabizmlar uzoq tarixga ega bo‘lib, bular: kolba – shisha idish, alkimyolardir. Yuqoridagi so‘zlarning o‘zlashish jarayonining ko‘p holatlarida so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zgarishini ko‘rishimiz mumkin. Vaqt o‘tishi bilan yana bir qancha arabizmlar o‘zbek tiliga kirib kelgan, bular: piyola, qirmizi, madrasa kabilardir. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI 1.3. Leksikolgiya haqida umumiy ma’lumot Leksikologiya8 (gr. Leksika- so‘z + logotiplar- o‘qitish) tilshunoslikning so‘zni tilning lug‘at (leksika) va tilning butun leksik tizimi (leksika) birligi sifatida o‘rganadigan bo‘limi. Lug‘at atamasi (gr. Leksikolar- og‘zaki, lug‘at) tilning lug‘atini belgilashga xizmat qiladi. Ushbu atama tor ma'nolarda ham qo‘llaniladi: tilning u yoki bu funktsional xilma-xilligida (kitob lug‘ati), alohida ishda ("Igorning yurishi haqidagi so‘zlar" lug‘ati) ishlatiladigan so‘zlarning umumiyligini aniqlash; siz yozuvchining so‘z boyligi (Pushkin lug‘ati) va hatto bir kishi haqida gapirishingiz mumkin (ma'ruzachi boy lug‘atga ega). Leksikologiya tilning lug‘at boyligining faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi, so‘zlarni stilistik tasniflash tamoyillarini, uning xalq tiliga nisbatan adabiy so‘z qo‘llanish me’yorlarini, kasbiylik masalalari, dialektizmlar, arxaizmlar, neologizmlar, leksiklashgan so‘zlarni me’yorlashtirish masalalarini ishlab chiqadi. Iboralar. Leksikologiya bo‘lishi mumkin tavsiflovchi, yoki sinxron(gr. Sin - birga + chronos - vaqt), so‘ngra tilning lug‘at tarkibini hozirgi holatida va tarixiy yoki diaxronik (gr. Dia - orqali + chronos - vaqt) o‘rganadi, keyin uning predmeti - tilning lug‘at rivojlanishi. Bu tilning lug‘ati. Shuningdek bor umumiy leksikologiya turli tillarning lug‘at tarkibini o‘rganib, ularning leksik tizimining umumiy qonuniyatlari va faoliyatini ochib beradi va xususiy bir tilning lug‘atini o‘rganuvchi leksikologiya. Mavzu qiyosiy Leksikologiya - bu o‘xshashlik va farqlarni aniqlash uchun boshqa tillarga nisbatan bir tilning lug‘ati. Leksikologiyaning barcha bo‘limlari o‘zaro bog‘langan: umumiy leksikologiya ma’lumotlari muayyan til lug‘atini o‘rganishda leksik birliklarning chuqur mohiyatini, ongning kognitiv tuzilmalari bilan bog‘liqligini tushunish uchun zarur; ko‘pgina leksik hodisalar tarixiy izohga muhtoj, ularning semantikasi va qo‘llanilishi xususiyatlarini aniqlaydi; qiyosiy leksikologiyadan olingan ma'lumotlar ma'lum bir tilning lug‘at tarkibining ko‘plab xususiyatlari va 8 Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006 qonuniyatlarini tushunishga yordam beradi, masalan, umumiy leksik tarkib, qarz olish, aralashish va boshqalar. Leksikologiya boshqa til fanlari orasida teng o‘rin tutadi va ular bilan uzviy bog‘liqdir, masalan, fonetika: leksikologiya birliklari inson nutqi tovushlari majmualari va bu majmualarning atrofdagi dunyoda nima deb ataladiganligi, voqelik ob'ektlarining nominatsiyasi o‘rtasidagi tafakkurimiz tomonidan o‘rnatilgan bog‘liqlik belgilaridir. Tilshunoslik fanlari ichida leksikologiya eng chambarchas bog‘liq grammatika. So‘zning ma’nosini, uning boshqa so‘zlar bilan paradigmatik va sintagmatik bog‘lanishlarini, matndagi o‘rnini to‘g‘ri aniqlash uchun; grammatik holatni bilish kerak bu so‘zning (gap qismi, umumiy kategorik ma'nosi, asosiy morfologik belgilari va sintaktik vazifasi), o‘z navbatida, u yoki bu gapning umumiy kategorik ma'nosi lug‘at birliklari sifatida aniq so‘zlarning alohida leksik ma'nolarida amalga oshiriladi. So‘zning ko‘plab grammatik shakllarining shakllanishi bevosita uning leksik ma'no xususiyatlariga, masalan, qisqa shakllar va sifatlarning taqqoslash darajalariga bog‘liq. So‘z birikmasi va gapdagi so‘zlarning mos kelishi ham shu so‘zlarning leksema sifatidagi xususiyatlariga bog‘liq. Leksikologiya (gr. Lexis — soʻz + logos — oʻrgatish) — tilshunoslikning soʻzni til lugʻati (leksika) va tilning butun leksik tizimi (leksika) birligi sifatida oʻrganadigan boʻlimi9. Leksika atamasi (gr. Lexikos - og‘zaki, lug‘at) tilning lug‘at tarkibini bildirish uchun ishlatiladi. Ushbu atama tor ma'nolarda ham qo‘llaniladi: tilning u yoki bu funktsional xilma-xilligida (kitob lug‘ati), alohida ishda ("Igorning yurishi haqidagi so‘zlar" lug‘ati) ishlatiladigan so‘zlarning umumiyligini aniqlash; siz yozuvchining so‘z boyligi (Pushkin lug‘ati) va hatto bir kishi haqida gapirishingiz mumkin (ma'ruzachi boy lug‘atga ega). Lug‘at - bu til tizimini tashkil etishning markaziy darajasi bo‘lib, u jamiyatning semantik sohalaridagi eng batafsil va ommaviy o‘zgarishlarni, shuningdek, tildagi tizimli o‘zgarishlarni aks ettiradi. Tillarning ishlashi va 9 Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006 rivojlanishining tizimli rasmini yaratish uchun leksik ma'lumotlar alohida ahamiyatga ega. Ularning tizimlarini shakllantirish jarayonlarini aniqlash. Leksikani tizim sifatida o‘rganar ekan, leksikologiya so‘z va tushunchalar ma’nolarining o‘zaro ta’sirini nazarda tutadi. Leksikologiyada so‘z, eng avvalo, shu so‘zning ma’nosi, ma’nosi va boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishi nuqtai nazaridan qaraladi. Tushunchalar ko‘pincha xalqaro, so‘zlarning ma'nolari esa milliydir. Leksikologiya tilning lug‘at boyligining faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi, so‘zlarni stilistik tasniflash tamoyillarini, uning xalq tiliga nisbatan adabiy so‘z qo‘llanish me’yorlarini, kasbiylik masalalari, dialektizmlar, arxaizmlar, neologizmlar, leksiklashgan so‘zlarni me’yorlashtirish masalalarini ishlab chiqadi. Iboralar. Leksikologiya tilning lug‘at tarkibini (leksikasini) so‘zning nima ekanligi, qanday va nimani ifodalashi, qanday o‘zgarishi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Frazeologiya leksikologiyaga qo‘shni bo‘lib, u ko‘pincha leksikologiyaga maxsus bo‘lim sifatida kiradi. Leksikologiya umumiy, xususiy, tarixiy va qiyosiy bo‘linadi. Umumiy leksikologiya bilan shug‘ullanadi umumiy naqshlar leksik tizimning tuzilishi, dunyo tillari lug‘atining faoliyati va rivojlanishi masalalari. Xususiy leksikologiya muayyan tilning lug‘at tarkibini o‘rganadi. Tarixiy leksikologiya bir soʻz yoki butun soʻz turkumining maʼnolari (semantikasi)dagi oʻzgarishlarni kuzatadi, shuningdek, voqelik obʼyektlarining nomlaridagi oʻzgarishlarni oʻrganadi (etimologiyasi uchun quyida koʻring). Qiyosiy leksikologiya ob’ektiv voqelikning turli tillarning leksik vositalari bilan bo‘linishidagi o‘xshashlik va farqlarni ochib beradi. Ham alohida so‘zlar, ham so‘z guruhlari mos kelishi mumkin. Tilning lug‘at tarkibini semasiologik va onomasiologik nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin. Leksikologiyaning lugʻatning mazmun tomonini oʻrganish bilan shugʻullanuvchi maxsus boʻlimi semasiologiya deyiladi. Bu bo‘limda so‘z, tushuncha va belgilangan ob'ekt o‘rtasidagi munosabat, polisemantik so‘zning semantik tuzilishi, ma'nolarning rivojlanish yo‘llari, so‘zlarning ma'no turlari ko‘rib chiqiladi. Onomasiologik yondashuv har qanday tushunchalarni so‘z bilan nomlash usullari nuqtai nazaridan lug‘atni tavsiflashni o‘z ichiga oladi. Lug‘atga onomasiologik yondashuv til fanining maxsus bo‘limida - so‘z yasashda to‘liq namoyon bo‘ladi10. Lug‘atni o‘rganishning semasiologik va onomasiologik yondashuvlari tilshunoslikning kengroq bo‘limlarida leksikologiyani o‘z ichiga oladi. Semasiologiya semantika kabi bo‘limning bir qismidir. Semantika tilning barcha belgilari - morfemalar, so‘zlar, gaplarning mazmun tomonini o‘rganadi. Onomasiologik yondashuv nominatsiya (nomlash) nazariyasining bir qator muammolarida leksikologiya masalalarini o‘z ichiga oladi. Nomzodlik nazariyasi onomasiologiya kabi bo‘limda ko‘rib chiqiladi. Leksikologiyada an'anaviy ravishda leksikografiya va onomastika farqlanadi. Onomastika leksikologiyaning oʻrganuvchi boʻlimidir tegishli ismlar. Onomastika oʻziga xos nomga ega boʻlgan obʼyektlar turkumiga koʻra odam nomlarini oʻrganuvchi antroponimiya, geografik obʼyektlar nomlarini tavsiflovchi toponimika, hayvonlar nomlarini koʻrib chiquvchi zoonimiya va boshqalarga boʻlinadi. Leksikografiya - lug‘atlarni tuzish tamoyillarini o‘rganadigan leksikologiya sohasi. Leksikologiya tavsifiy yoki sinxron (gr. Syn - birga + chronos - vaqt) bo‘lishi mumkin, so‘ngra tilning lug‘at tarkibini hozirgi holatida o‘rganadi va tarixiy yoki diaxronik (gr. Dia - orqali + chronos - vaqt), keyin. Uning predmeti ma'lum bir tilning so‘z boyligini rivojlantirishdir. Leksikologiyaning barcha bo‘limlari o‘zaro bog‘langan: umumiy leksikologiya ma’lumotlari muayyan til lug‘atini o‘rganishda leksik birliklarning chuqur mohiyatini, ongning kognitiv tuzilmalari bilan bog‘liqligini tushunish uchun zarur; ko‘pgina leksik hodisalar tarixiy izohga muhtoj, ularning semantikasi va 10 Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006 qo‘llanilishi xususiyatlarini aniqlaydi; qiyosiy leksikologiyadan olingan ma'lumotlar ma'lum bir tilning lug‘at tarkibining ko‘plab xususiyatlari va qonuniyatlarini tushunishga yordam beradi, masalan, umumiy leksik tarkib, qarz olish, aralashish va boshqalar. Leksikologiya boshqa til fanlari va boshqa fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Axborotni uzatish uchun so‘z tanlash murakkab kognitiv jarayonlarning natijasidir - bularning barchasi leksikologiyani tarix, falsafa, mantiq, madaniyatshunoslik va psixologiya bilan bog‘laydi. Leksikologiya tarixiy fanlar maʼlumotlariga tayanadi – yozma yodgorliklarni oʻrganish tilning lugʻaviy tarkibi taraqqiyotini, tilning jamiyat taraqqiyoti bilan aloqasini tushunishga yordam beradi; stilistika bilan bog‘liq bo‘lib, unda tilning stilistik resurslari, jumladan, leksiklari ham batafsil o‘rganiladi; bilan lingvistik tahlil matn, avvalo, leksemalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri konnotativ belgili birliklar bo‘lgani uchun ular asosiy matn yasovchi vosita vazifasini bajaradi. 2.2. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam Ma’lumki, o‘zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo‘lib kelgan. Bu aloqalar o‘zaro aloqada bo‘lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazadi. O‘zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo‘limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o‘zgarishlar yuz beradi. Tildagi o‘zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo‘ladi. O‘zbek xalqi qardosh bo‘lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo‘ldi. Shuning tarixiy sabablar bilan bog‘liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo‘ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do‘stona aloqalar o‘rnatgan. Bular o‘zbek tili leksikasiga ko‘plab so‘zlarning o‘zlashishiga sabab bo‘lmoqda. Hozirgi o‘zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi11: 1. O‘z qatlam. 2. O‘zlashgan qatlam. O‘z qatlam. O‘z qatlamga umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha so‘zlar kiradi. 1. Umumturkiy so‘zlar. Ko‘pchilik turkum xalqlar tilida qo‘llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar deyiladi. Bu so‘zlar turkiy qabilalarning goh qo‘shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so‘zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o‘zbek, qozoq, uyg‘ur, boshqird, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no‘g‘oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qo‘miq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud. Umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi. Umumturkiy so‘zlar turli sohalarga oid bo‘lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg‘u bildiradigan so‘zlar kiradi: kishi, oyoq, qo‘l, bosh, ko‘z, qosh, qizil, ko‘k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to‘rt, o‘n, kel, tur, yot, o‘tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi. 2. O‘zbekcha so‘zlar. O‘zbek tili sharoitida o‘zbek tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan so‘zlar o‘zbekcha so‘zlar deyiladi. O‘zbekcha so‘zlar 11 Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali. Toshkent. 1999/3. o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida, o‘z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: 1. Asli o‘zbekcha so‘zlarga shu tildagi so‘z yasovchi qo‘shimchalar yordamida hosil qilingan so‘zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo‘l+lan+ma, o‘t+kaz+gich, tur+g‘un, bola+larcha. 2. Boshqa tildan o‘zlashgan so‘zlarga o‘zbek tilidagi yasovchi qo‘shimchalarni qo‘shish bilan yasalgan so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: mard+lik, jang+chi, do‘st+lik, pul+siz; b) arabcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; v) ruscha- internotsional so‘zlardan yasalgan so‘zlar: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi12. 3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo‘shimchalar yordamida o‘z va o‘zlashma so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar. O‘zlashgan qatlam. Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibiga tarixiy sabablarga ko‘ra boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar kirib kelgan. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar o‘zlashgan so‘zlar (olinma so‘zlar) deb yuritiladi. O‘zlashgan so‘zlar uyg‘ur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlarni quyidagi qatlamlarga bo‘lish mumkin: 1. Tojikcha so‘zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g‘isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi. 2. Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar. Arabcha so‘zlar o‘zbek tiliga VII-VIII asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog‘liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at, 12 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. asbob, bino, imorat, ovqat, g‘alla, fil, parranda, hasharot, inson, odam, oila, amma, xolla, dimog‘, idora kabi13. 3. Ruscha-internotsional so‘zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus tilining o‘zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar o‘zlashdi. O‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Evropa xalqlari tillaridan (frantsuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so‘z kirishi ikki tarixiy davrni o‘z ichiga oladi: 1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davr. 2. 1917 yildan keyingi davr. Rus tilidan so‘zlar ikki yo‘l bilan o‘zlashdi: 1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, chinovniklarining mahalliy aholi bilan turli xildagi aloqalari bilan og‘zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi. 2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po‘shta (pochta), zovut (zavod), uez (uezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi. Rus tili orqali kirgan so‘zlarning ba’zilari dunyodagi ko‘pgina xalqlarning tilida tovush tomoni deyarli o‘zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so‘zlardir. Ular, odatda, internotsional (baynalminal) so‘zlar deb yuritiladi. O‘zbek tiliga o‘zlashgan internotsional so‘zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub: 1. Rus tiliga: sudьya, samolyot, stol, stul, tok, ruchka kabi. 2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio kabi. 3. Grek tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel kabi. 4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi. 5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi. 6. Frantsuz tiliga: roman, palto, serjant, ministr, bank kabi. 13 Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali. Toshkent. 1999/3. Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so‘zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga, sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, sport, harbiy sohaga doir. Hozirgi Evropa tillaridan so‘zlar bevosita aloqalar orqali o‘zlashmoqda. Masalan, o‘z navbatida so‘zlar o‘zbek tilidan rus tiliga ham o‘zlashmoqda: o‘rik, anjir, somsa (uryuk, injir, samsa) kabi. Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug‘at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi. O‘zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi O‘zbek tili leksikasi shu tilda gaplashuvchi kishilar tomonidan bir xilda qo‘llanmaydi. Ayrim so‘z keng jamoatchilik tilida qo‘llansa, ba’zilari esa ma’lum territoriyada yashovchi yoki ma’lum kasb-hunar bilan shug‘ullanuvchi kishilar nutqida ishlatiladi. Shunga ko‘ra o‘zbek tilidagi so‘zlar ikki guruhga ajratiladi: 1. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika. 2. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika. O‘zbek tili lug‘at tarkibining asosiy qismini ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika tashkil etadi. O‘zbek tilida gaplashuvchi barcha kishilar tilida qo‘llanadigan so‘zlar ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikadan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat’iy nazar barcha o‘zbek millatiga mansub kishilar foydalanadi, shunga ko‘ra ular umumiste’moldagi so‘zlar deb ham yuritiladi. Umumiste’moldagi so‘zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo‘ladi. Bu so‘zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so‘z turkumlariga oid bo‘ladi. Umumiste’moldagi so‘zlarning ko‘p qismini umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha so‘zlar tashkil etadi. Boshqa tillardan kirgan so‘zlar ham o‘zbek xalqining barchasiga tushunarli bo‘lsa, ular ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o‘zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag‘rur, hafa, maqol, hayot, millat, hikoya so‘zlari; tojik tilidan o‘zlashgan go‘sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so‘zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, tsirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so‘zlar umumxalq tilida qo‘llanadi. Demak, ishlatilish doirasi chegaralanmagan so‘zlar o‘z qatlamga ham, o‘zlashgan qatlamga ham oid bo‘lishi mumkin. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika. Tildagi so‘zlarning umumxalq tomonidan ishlatilmaydigan qismi ishlatilish doirasi chegaralangan leksika deyiladi. Bunday so‘zlarning ishlatilishi ma’lum sabablarga ko‘ra chegaralangan bo‘ladi. Ishlatilish darajasi chegaralangan leksikaga dialektal so‘zlar, atamalar, jargon va argolar kiradi. Dialektal leksika ishlatilish territoriyaga ko‘ra chegaralangan so‘zlar bo‘lib, ular adabiy tilga kirmaydi. Ma’lum bir xududdagi kishilar nutqida qo‘llanib, ulargagina tushunarli bo‘lgan so‘zlar sheva so‘zlari deyiladi. Sheva so‘zlari yig‘indisi dialektizm deb yuritiladi. Dialektizm – grekcha so‘z bo‘lib, dialektos – «tilning mahalliy ko‘rinishi» demakdir. Shuning uchun dialektizm umumtilning mahalliy ko‘rinishi bo‘lgan dialektlarga xosdir. Misollar: qorinja (chumoli), g‘o‘z (yong‘oq), karvich (g‘isht) – Xorazm; norbon (narvon), bodrak (varrak), poku (ustara) – Buxoro; mishiq (mushuk) - Farg‘ona; inak (sigir), mo‘rcha (chumoli), pishak (mushuk) - Samarqand shevasida. Shevadagi ba’zi so‘zlar adabiy tilda ham bo‘lishi mumkin. Lekin ular boshqa- boshqa ma’nolarni bildiradi. Masalan: kosa so‘zi Xorazm shevasida «piyola» ma’nosini, adabiy tilda «suyuq ovqat soladigan idish», lagan so‘zi Xorazm shevasida kir yuvadigan tog‘ora, adabiy tilda «quyuq ovqatlarni soladigan idish» ma’nosini bildiradi. Yozuvchilar badiiy asarda mahalliy koloritni berish, qahramonning nutqini individuallashtirish, uning qaerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarni ko‘rsatish maqsadida sheva so‘zlardan foydalanadi. Kasb-hunar leksikasi. O‘zbek xalqi qadimdan turli kasb-hunar bilan shug‘ullanib keladi. Shuning uchun O‘zbekistonda kasb-hunar tarmoqlari taraqqiy etgan. Jumladan, kulochilik, qashshoqlik, kashtachilik, duradgorlik, terimchilik, ovchilik, chorvachilik, kosibchilik va hokazolar shular sirasiga kiradi. Turli kasb- hunarga doir so‘zlar kasb-hunar leksikasi deyiladi. Hozirgi o‘zbek tili leksik tarkibida kasb-hunarga doir so‘zlarga boy. Masalan: kulolchilikda dog‘chil (xum yasashda ishlatiladigan asbob), aspak yoki ob yog‘och, bandak, bog‘ich (idish chetini tekislash uchun ishlatiladigan latta, charm yoki kigiz parchasi) kabi so‘zlar, suvoqchilik sohasida bozi (tokcha yoki), andava (asbob), loykash (kishi), mola gazcho‘p (asbob) kabi maxsus so‘zlar bor. Ular shu hunar egalari tilida qo‘llanadi va ular uchun tushunarlidir. Yozuvchilar badiiy asarlarda qahramonlarning mehnat faoliyatini ko‘rsatishda kasb-hunarga doir so‘zlardan foydalanadilar. Atamalar. Fan-texnika, xalq xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligiga doir ilmiy tushunchalarni aniq ifodalaydigan so‘zlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab chiqarish sohasida qo‘llanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik leksika) deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika, sintaksis – tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema – matematikaga doir; sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish – adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi kunda dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda qo‘llanadi va ular bir ma’noli bo‘ladi. Ba’zi atamalar o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha kishilar nutqda qo‘llanib ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan umumxulq so‘ziga aylanadi. Masalan, o‘qituvchi, kitob, daftar, dars kabi. Jargon va argolar. O‘tmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari, saroy ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab yuruvchi gadoylar, o‘g‘rilar, firibgarlar o‘z niyatlarini xalqdan yashirish uchun o‘zlariga tushunarli so‘z va iboralardan foydalanganlar. Tilda sinfiy ayirmalikni ko‘rsatib turadigan bunday so‘zllar «sinfiy dialektning so‘zlari» - jargonlar deb yuritiladi. Ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan yaratilib, umumxalq tilidan farq qiladigan dabdabali so‘z va iboralar jargonlar deyiladi. Masalan, oftobi olam (podsho), husni mutlak (xudo), nishoni oliy mon, shoe’ qiling (bildiring), mal huz emas (mulohaza qilingan emas), ne’mati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu’ aylang (umid bilan kuting), tanzil (foyda). O‘g‘rilar, qimorbozlar orasida qo‘llanadigan so‘zlar argolar deb yuritiladi; loy (pul), xit (militsioner), bedana (to‘pponcha), xitola (o‘g‘irla), zamri (jim tur), atamri (gapir), atanda (qoch) kabi. Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bo‘lgan: yakan (pul), joyi (yo‘q), xasut (non), dax (yaxshi, durust) – otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz (ming so‘m), saru nimsar (bir ming besh yuz so‘m), kapara (olti ming so‘m). Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, jumladan, leksikasida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi so‘zlar eskirib, iste’moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqazo etadi: 1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 2. Eskirgan qatlam. 3. Yangi qatlam. Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo‘lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid so‘zlar, shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi so‘zlar yangilik bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega bo‘lmaydi. Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam ishlatilishi, barcha kishilarning ishlatishi yoki ma’lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga olinmaydi. Demak, yangilik va eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan so‘zlar eskirgan qatlam. So‘z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki ularning ma’nosini ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin qo‘llanilmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba’zilarini tushunish mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga ajratiladi: 1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo hozir eskirib qolgan so‘zlar tarixiy so‘zlar deyiladi. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q bo‘lib ketgan narsalar, shaxslar haqida gap borganda qo‘llaniladi. Hozirgi tilda ularning sinonimii yo‘q. Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin). Ba’zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib qoladi. Bunday so‘zlarning bir ma’nosi eskirsa, ikkinchi xil ma’nosi zamonaviy qatlamda ishlatiladi. Masalan: boy so‘zining ma’nosini qiyoslang: Boy Yo‘lchini zimdan kuzatdi (Oybek). Sen boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‘ldi? Arxaik so‘zlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari arxaik so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha so‘z bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi. Eskirgan so‘z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‘lgani uchun uning eskirgan nomini almashmay oladigan zamonaviy qatlamga oid so‘z mavjud bo‘ladi. Aslida bir narsaning birdan ortiq nomi bo‘lsa, ulardan til taraqqiyoti qonuniyatlariga javob bera oladigan tilda saqlanib qoladi, javob bera olmaydigani eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lib, ishlatilmay qolib ketadi. Masalan, sekretar – kotib, mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‘zi hozirgi kunda kishilar tomonidan keng ko‘lamda qo‘llanilyapti. Sekretar so‘zi eskirib, arxaiklashib qolgan. Arxaik so‘zlar so‘zlovchining ko‘z oldida iste’moldan chiqib ketayotgan so‘zlardir revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal (internotsional). Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o‘miz (ko‘krak) kabi. So‘zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma’nosi arxaiklashishi mumkin. Shunga ko‘ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida ikki xil bo‘ladi. Leksik arxaizmda so‘z eskiradi: gulgun, siymo (obraz). Semantik arxaizmda ma’no eskiradi: chechak – «gul» ma’nosida eskirgan, bekat – karvonlar to‘xtaydigan joy ma’nosida eskirgan, bag‘ir – «jigar» ma’nosida eskirgan, davlat – «boylik» ma’nosida eskirgan. Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz beradi. Iboralarning arxaiklashishi holati ko‘p, lekin grammatik hodisalarning arxaiklashishi ham uchraydi: dasti alif –lom qilib, gardonini ham qilib, yoqasini chop etmoq (iboralar); sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, - ibon shakllari, -dur – kesimlikni ko‘rsatuvchi bog‘lama eskirgan grammatik shakllardir. Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo‘lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq kabi (sovun, qovoq). Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi angi narsalarni, ularning belgilarini, yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan so‘zlar yoki yangi ma’noda qo‘llangan eski so‘zlar neologizmlar deyiladi. Neologizm grekcha so‘z bo‘lib, neos – «yangi» degan ma’noni bildiradi. Neologizm yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlardir. Masalan: bakalavr, magistratura, kompьyuter, kompьyuter texnologiyasi, marketing, supermarket kabi. Neologizmlar yangi paydo bo‘lgan paytda, ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmni ma’nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq orasida ommalashib ketishi mumkin. Bunda u yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va umumxalq so‘ziga aylanadi. Masalan: brigada, televizor, traktor, kosmos, kosmonavt va hokazo. Ba’zi neologizmlar yangiligicha qolib ketishi, ishlatilish doirasi chegaralangan leksikadan o‘rin olib qolishi mumkin. Demak, neologizm – nisbiy tushuncha. Chunki har bir davr o‘z neologizmiga ega bo‘ladi. So‘z yoki so‘zning ma’nosi neologizm bo‘lishi mumkin. So‘z neologizm bo‘lsa, leksik neologizm deb yuritiladi: broker, ... Leksik neologizmlar tamomila yangi, hali o‘zlashib ketmagan so‘zlardir. Bunday so‘zlar: 1) o‘zbek tilida avvaldan mavjud bo‘lgan so‘z va yasovchi qo‘shimchalar bilan yasalgan yangi so‘zlardir: etti yillik; 2) boshqa tildan kirgan hali umumxalq tiliga singib o‘zlashib ketmagan yangi so‘zlardir: magistr, bakalavr. Leksik ma’nolardan biri yangi bo‘lsa, semantik neologizm deb yuritiladi. Masalan: Yo‘ldosh (er yo‘ldoshi), payvandchi (metallni ulovchi). Xulosa: O‘zbek tili leksikasi juda boy. Unda serqirra ma’noga ega bo‘lgan polisemantik va ma’nodosh, zid ma’noli va shakldosh, emotsioanal-ekspressiv bo‘yoqdor so‘zlar borki, ular nutqni obrazli va jozibador etishga xizmat qiladi. Ona tilimizning imkoniyatlarida foydalanish, go‘zal badiiy tasvirlar yaratish ijodkoning so‘z qo‘llash mahoratiga bog’liq. Ona tilini o‘rganish nihoyatda dolzarb vazifa. Inson tafakkurining erishgan eng yuksak yutuqlari,eng chuqur bilimlari va g’oyat otashin hislar,agar ular so‘z vositasi bilan aniq va ravshan ifoda qilinmasa, odamlar uchun noma’lumligicha qolaveradi. Keyingi o`n yilliklar mobaynida barcha mamlakatlar singari bizning yurtimizda ham tarjimachilik faoliyati izchil rivojlanib kelmoqda . Unga hamohang tarzda tarjimalarning sifati ham asta sekin yaxshilanmoqda . Bunga sezilarli turtki berayotgan omillaradan biri – tarjima nazaryasining so`ngi paytlarda jiddiy ravishda oldinga siljib borayotganligidadir. Tarjima nazaryasi o`z tadqiqotlarini boshqa qator an`anaviy filologik, ayniqsa, lingvistik tadqiqod metodlaridan o`rni bilan foydalangani holda , ko`proq siyosiy solishtirma metod bilan chambarchas bog`liqlikda qo`llaniladigan semantik- uslubiy metod asosida olib boradi. Shu bilan birga asliyat va tarjima tillari lisoniy vositalarni batafsil tahlil qilish zaruriyati lingvistik tadqiqodning boshqa ayrim maxsus metodlaridan ham, jumladan, komponentlar tahlil qilish metodidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday paytda qiyoslanayotgan ikki til birliklarining turli kontekstlarda qo`shimcha ma’no belgilarini kasb etish holatlari tahlil etiladi . Bir-birlarini to`ldirishga xizmat qiladigan mazkur metodlar amalga oshirilgan tarjimalarni har jihatdan puxta va xolis baholash imkoniyatini beradi. Fan va texnikaning shiddat bilan rivojlanishi iqtisodiyot sohasiga ham o`z tasirini o`tkazmasdan qolmaydi, buning natijasida yana bir qancha iqtisodiyot sohasida yangi neologizmlarni yuzaga kelishiga olib keladi. Bakalavr o‘z mutaxassislik fanlari bilan bir qatorda iqtisod tili va uslubi, iqtisodiy terminologiya va atamashunoslik, ish yuritish va hujjatchilik to‘g‘risida mukammal bilimga ega bo‘lmasdan turib, o‘z fikrini iqtisod sohasiga qo‘yiladigan talablar asosida aniq va ravshan ifoda eta olmaydi. Shunga ko‘ra bo‘lajak iqtisodchilar iqtisod tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan puxta xabardor bo‘lmog‘i lozim. Bakalavrlar o‘z ixtisosligidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston iqtisodini yuksaltirishga, uni jahonda munosib o‘rin egallashiga hissa qo‘shadi, chet mamlakatlarda va yurtimizda davlatimiz manfaatini himoya qiladi, kuch-qudratini namoyish etadi. Til tarixini o`rganar ekanmiz, biz amin bo`lamizki, ko`plab so`zlar o`zgarishiga qaramay, asliyatning tub ma’nosini saqlab qolgan, lekin ayrim holatlarda bu narsa umuman yo`qolib ketgan. Shunday qilib, ingliz tilidagi iqtisodiy neologizmlarni o`zbek tiliga tarjima qilishda ikki bosqichda o`tiladi. 1. Yangi so`z ma’nosini aniqlash (qachonki tarjimon nashrdan chiqqan inglizcha iqtisodiy terminologik lug`atlarga murojat qiladi , yoki matn yo so`zning tarkibiga ko`ra uning mazmunini aniqlash). 2. O`zbek tilidagi vositalar orqali iqtisodiy neologizmlarning mazmunini berish, aynan; transkripsiya, transleteratsiya, kalkalash va tasviriy tarjima usullari orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy neologizmlarni tarjima qilishda qaysi bosqichdan foydalanish xususiyatiga to`xtalsak, bu ko`pchilik subekt faktorlarga bog`liq. Masalan tarjimoning shaxsiga, uning intellektiga, uning qobiliyati va tarjimasiga, iqtisodiyot sohasidan xabardorligiga, abstrakt – mavhum tushunchalar bilan ishlashga tarjima qilish jarayoniga va matn uslubiga ham bog`liq. Talabalar va iqtisodiyot ilmiga qiziquvchi kitobxonlar uchun iqtisodiyot sohasiga oid mukammal izohli va tajima lug'atarini tuzib chiqish kerak. Zero, hayotimizning biror-bir sohasi iqtisodiyotchalik keng jamoatchilikning diqqat markazida turmaydi va qiziqish uyg`otmaydi. Bu, albatta, tabiiy hol. Bozor iqtisodiyoti bu faqat iqtisodiy jarayon bo`lib qolmasdan, ayni vaqtda u hayotiy voqelikdir. Biroq iqtisodiyot fani bo‘yicha o‘zbek tilida nashr etilgan manbalarni o‘rganish va tahlil qilish natijasida o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasida ham, boshqa sohalar terminologik tizimlarida bo‘lgani kabi, qator kamchilik va nuqsonlar mavjud ekanligi ayon bo‘ldi. Ayni shunday holat iqtisodiy terminlarni tartibga solish masalalari bilan alohida shug‘ullanish vazifasini keltirib chiqaradi. Terminlarni tartibga solish amaliyotida u yoki bu lug‘aviy birlikni termin qatoriga kiritishda odatda quyidagi talablardan kelib chiqiladi: u muayyan tizim tarkibiga kirishi va shu tizim doirasida yagona ma’no bildirishi, tartibga tushish belgilariga ega bo‘lishi, sinonim (dublet)larga ega emasligi, qisqa, eslash va talaffuzi qulayligi kabi talablarga javob berishi lozim. Albatta, barcha terminlar mazkur talablarga javob berganda, terminologiyani tartibga solish degan gap ham ko‘ndalang bo‘lmas edi. Biroq amaliyotda ish hali poyoniga etgan emas. Yuqorida aytganimizdek, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi qator nuqsonlarga ega: lug‘aviy va grammatik sinonimiyaning keng tarqalganligi, terminlar imlosidagi har xillik kabilar ana shunday nuqsonlardandir. Terminologiya masalalariga bag‘ishlangan barcha ishlarda sinonimiya terminologiyaning jiddiy nuqsoni deb qaralgan. Bozor iqtisodiyotining hozirgacha o`z muqobiliga ega emasligini rivojlangan davlatlar tajribasi ko`rsatmoqda. Hozir xalq orasida bozor iqtisodiyotiga, ayniqsa tadbirkorlik va uning shakllariga qiziqish katta. O`zbekiston Respublikasi ham ana shunday taraqqiyot yo`lini tanladi va undan dadil odimlamoqda. Ta’kidlash kerakki, bu iqtisodiyot pirovardida inson manfaatlariga xizmat qilish yotadi. Uning maqsadi iqtisodiyotning ijtimoiy jihatlarini kuchaytirish, ishlab chiqarishni iste’molchi talablariga bo`ysundirish, mo`l-ko`lchilik orqali aholi farovonligiga erishish, mamlakatda erkin tadbirkorlik muhitini yaratish orqali xalqimizga azaldan xos bo`lgan mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tejamkorlik, vaqtning qadr-qiymatiga yetish kabi xislatlarni yana qaytadan shakllantirishdan iborat. Yana bir narsani aytish kerakki, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ishlatilib kelinayotgan baynalmilal terminlarning o‘zbek tiliga ham o‘z holicha o‘zlashtirilishidir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlamoq zarurki, yangidan kirib kelayotgan terminlarning hammasiga ham o‘zbekcha muqobilini topish qiyin. Shuning uchun ularning asosiy qismi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari tillarida bir shaklda o‘z asl holicha ishlatiladi va bu qo‘llanish dunyo bizneschilari axborot almashinuvi uchun qulay. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. “Ma’naviyat”. T., 2010. 2. Karimov I. O‘zbekiston mustaqilikkka erishish ostonasida. T., 2011. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.: O‘zbekiston, 1996. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi , O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari . -Т.: O‘zbekiston , 2009. 26 b. 5. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish. Т.: O‘zbekiston, 2009. 32 b. 6. Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006. 7. Aliqulov T. Metonimiya va polisemiya. Toshkent, 1965. 8. Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali. Toshkent. 1999/3. 9. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010. 10. Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. Toshkent, 2010. 11. Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008. 12. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarning izohli lug’ati. T., 1989. 13. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tili omonimlarining izohli lug’ati. T., 1984. 14. O‘zbek tilining izohli lug’ati. V jild. T., 2006-2008. 15. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: СЭ, 1966. 608 b. 16. Саломов Ғ. Таржима назарияси асослари. Тошкент. 1983, 236 б.