O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MATN TADQIQIGA DOIR ISHLAR TAHLILI REJA: 1. Matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un) obʼekt sifatida tadqiq etish. 2. Matn tilshunosligining nazariy muammolari 3. Matnlarning lingvistik talqini Tayanch so’z va iboralar: matn, matnshunoslik, kogerent, pragmatika, mikromatn, makromatn, ilmiy matn, badiiy matn, kommunikativ nutqiy butunlik, nutq generatsiyasi, matn kogeziyasi, matn retrospektsiyasi. Matn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib, vazifasi jihatdan tugal nutqiy butunlik sanaladi. Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, muayyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o’zbek tilshunoslarining ham diqqat eʼtiborida bo’lib kelmoqda. O’z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o’zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olgʼa surgan edi. Keyinchalik o’zbek tili sintaksisiga bagʼishlangan tadqiqotlarda gapdan yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”, “makromatn” singari atamalar qo’llaniladigan bo’ldi. Sh Butunittifoq turkiyshunoslar anjumanida (Toshkent, 1980) akad.Gʼ.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzuida maʼruza qilgan edi. Аna shu maʼruzada taʼkidlanishicha, maʼlum bir matn tuzilishida faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uygʼunlashib, o’ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Аna shu sababli matn mazmun va shakl uygʼunligiga ega bo’lgan lisoniy qurilma bo’lib, uning qismlari (komponentlari)ga ham maʼlum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik belgilari xarakterlidir. Maʼlumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo’lgan statik (turgʼun) obʼekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o’rganishga aslo monelik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tuzilishi, asosiy kategoriyalari matn tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo’lsa, matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning bu fikrimiz birinchi navbatda badiiy matnlarga tegishlidir. Nutq generatsiyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo’lyozma varianti ustida ishlash yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga maʼlum o’zgarishlar kiritiladi. Bunday o’zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o’ziga xos qo’shimcha nushalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo’shimcha nusxasi yoki varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea-hodisalarning boshqa voqea-hodisalar bilan almashuvi emas, balki o’sha voqea-hodisalarni tasvirlovchi vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko’zda tutiladi. Masalaga ana shu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo’chqortoev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obʼektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi o’zbek matnshunosligida alohida o’rin tutadi. Keyinchalik R.Qo’chqortoeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor, Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo’lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini maxsus tadqiq etdilar. Bunday muammo o’z vaqtida A.Shomaqsudov (1971), Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo’chqortoev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham o’rganilgan edi. Adabiyotshunos olim S.Meliev sheʼriy matnlarda so’zning badiiy funktsiyasini maxsus tadqiq etdi. Jumladan, olim kontekstda so’z dinamikasini ochib berish uchun shoir Husniddin Sharipovning “Baliq falsafasi” nomli sheʼrida “Dumingni likillatasan, olgʼa ketasan” misrasining takrori yaxlit bir matnni, tugal sheʼriy matnni vujudga keltirganini uch yarusda tadqiq etadi hamda shunday xulosaga keladi: “Dumingni likillatasan, olgʼa ketasan” zamirida achchiq zaxarxanda bor. U dumini likillatib umr kechiruvchi kishilarning “olgʼa ketishiga” to’sqinlik qilib, ularni hajv zarbi bilan yanchib tashlaydi... Matnni o’qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan butunlay chiqib ketmaydi. Zero, lagandardorning baliqqa o’xshash tomonlari ham yo’q emas. Baliqning suvda sollanib, silliq suzishi hayotning sermashaqqat yo’llaridan ravon o’tib ketishga ruju qo’ygan laganbardor “falsafasi”ga mos keladi. Mutlaq bir xil ikki misra “Dumingni likillatasan, olgʼa ketasan” ning takrorlanishi natijasida bu sheʼr tugal badiiy asar (poetik matn) qiyofasiga kiradi. So’zlarning aytilish ohangida ham baliqning suzishiyu itning dum likillatishini eslatadigan nimadir bor. Ana shu o’xshashlik laganbardor kimsalarning yashash falsafasini nafrat va zaxarxanda o’tiga duchor qiladi. Kontekst (matn)da so’z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst doirasi bilan cheklanmay, so’zning voqelik bilan “oldi- berdi”sini ham o’zida qamrab oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko’rinishga ega bo’ladi. Keltirilgan sheʼr matnida baliqdan boshqa narsa yo‘q. Ammo dum likillatish birikmasining harakat doirasi shunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakatchan dinamik so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekst (matn)ni vujudga keltiradi. Keyinchalik S.Meliev sheʼriy kontekstda so’zning badiiy funktsiyasi tahliliga oid nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi. M.To’xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini ifodalovchi vositalar (so’z almashtirish va takror)” mavzuida nomzodlik ishini himoya qildi. Olimning fikricha, tilshunos olimlar tomonidan tekst (matn) termini tor va keng maʼnoda ishlatiladi. Tor maʼnoda tugal fikr anglatuvchi bir (baʼzan) yoki bir necha gapdan iborat bo’lgan jumla tushunilsa, keng maʼnoda qissa, roman, gazeta, jurnal maqolasi, ilmiy monografiya, turli hujjat va hokazolar nazarda tutiladi. Bulardan birinchisi mikrotekst, ikkinchisi makrotekst deb ham ataladi. Mikrotekst grammatika, yaʼni sintaksisning o’rganish obʼekti sanaladi. Makrotekst esa sotsiolingvistika, funktsional stilistika, pragmalingvistika, adabiyotshunoslik, poetika kabi bir qator filologik fanlarning obʼekti deb qaraladi. Bundan ko‘rinadiki, tekst (matn) lingvistikasi ikki obʼektli fan bo’lib, uning predmeti mikrotekst ekanligiga asos bo‘luvchi modellarni o’rganish tashkil etadi28. Bu ish o’zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini monografik yo’nalishda o’rganishga bagʼishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri ekanligi bilan eʼtiborga molik. H.Usmonov esa o‘zbek badiiy matnlarida so’zlashuv nutqi xususiyatlarini maxsus tadqiq etdi. Prof. A. Mamajonov “Tekst lingvistikasi” nomli o’quv qo’llanmasini nashr ettirdi. Bu ishda matn haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar maʼlum darajada tahlil qilingan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va komponentlari, bu komponentlarning o’zaro bogʼlanishi va matn qismlarining bogʼlovchi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari taʼlimiy nuqtai nazardan o’rganilgan. Keyinchalik А.Mamajonov M.Аbdupattoev bilan hamkorlikda “Matn sintaksisi” nomli o’quv qo‘llanmasini ham nashr ettirdi. Taʼlimiy xarakterga ega bo’lgan bu qo’llanmada matnning struktur-semantik va uslubiy jihatlari, matn birliklaridagi tema-rematik munosabat masalalari tahlil qilingan hamda shu asosda o’zbek tilidagi matnlarning sintaktik tabiati haqida tegishli umumiy xulosalar bayon qilingan. O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab o‘zbek olimlari matn tilshunosligining nazariy muammolari bilan shugʼullana boshladilar. Bu jihatdan B.O‘rinboev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” nomli o‘quv qo‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asarning “Kirish” qismi “Tekst – lingvistik tahlil obʼekti” deb nomlanadi. Bunda matn tiplari, ularning umumiy va o’ziga xos belgilari, matnni lisoniy tahlil qilishning metodologik tamoyillari, matn yaratish myammolari, ifoda vositalarining tanlanishi va ularning matn tuzilishidagi roli singari dolzarb masalalar o’zbek tili faktlari misolida yoritilgan32. Shundan keyin asarda Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Gʼafur Gʼulom, Abdulla Qodiriy, Oybek, Abdulla Qahhor, Komil Yashin kabi shoir, yozuvchi va dramaturglarning sheʼriy, nasriy va dramatik asarlaridan matnlar keltirilib, ularni lisoniy jihatdan tahlil qilish namunalari berilgan. Bu asarda to’gʼri taʼkidlanishicha, “umumiy tilshunoslikdagi nazariy fikrlar asosida tekst (matn)ning mohiyati, tuzilishi, mazmuni, fikrni yuzaga chiqarishdagi roli kabi qator muammolarni yoritish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir”. J.Lapasov “Badiiy matn va lisoniy tahlil” nomli qo‘llanmasida badiiy matnning lisoniy tahlili haqida umumiy maʼlumot beriladi, matn tuzilishida ifoda-tasvir vositalarining ahamiyati, remarka va replika, leksik va uslubiy vositalar, stilistik figuralarning matnni shakllantirishdagi o‘rni, matn tahlilida lugʼat ustida ishlash usullari kabi masalalar o‘rganilgan hamda sheʼriy, nasriy va dramatik matn tahliliga doir namunalar keltirilgan. M.Hakimovning nomzodlik dissertatsiyasida ilmiy matn va uning birliklari orasidagi mazmuniy munosabatni ifodalovchi bogʼlovchilar, ularning o’ziga xos xususiyatlari va vazifalariga aniqliklar kiritilgan, ilmiy matnda muallifning xususiy munosabati va uning turlari, o‘zbekcha ilmiy matnlarning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari keng tahlil qilingan. Bu ishda o’zbek tilining ilmiy uslubi matn kategoriyasi aspektida o’rganilgan, gumanitar fanlarga oid ilmiy matn namunalari bu ish uchun faktik material manbai bo’lib xizmat qilgan. “O’zbekcha diniy matnlar ekzotik leksikasi” mavzuidagi nomzodlik ishida tadqiqotchi N.Uluqov diniy matnlar tilshunoslikda o’ziga xos alohida matn turi sifatida o’rganilishi maqsadga muvofiq, degan fikrni ekzotik leksika materiallari misolida asoslashga intiladi. 1997 yilda Toshkentda o’tkazilgan “O’zbek tili” anjumanining to’rtinchi yigʼini bevosita “Taʼlim jarayonida matn ustida ishlashning asosiy omillari” mavzuiga bagʼishlangan edi. Bu anjuman materiallari yirik to’plam sifatida nashr etilgan. Bu esa mamlakatimizda matn tilshunosligi yutuqlarining taʼlim jarayoniga keng tatbiq etilishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. 1998 yilda SamDUda “Maxsus matnlarning lingvistik talqini (interpretatsiyasi) va chet tillarida muloqot qilishni faollashtirish” mavzuidagi xalqaro ilmiy-nazariy anjuman o’tkazildi. Bunda Abxay Morye (Hindiston), Su Fan Syu (Xitoy), D.Loxer (Shvetsariya), V.Revitskiy (Belarus), J.A.Kareneyeva (Qozogʼiston) singari xorijlik olimlar hamda mamlakatimizning barcha oliy o’quv yurtlaridan filolog mutaxassislar ishtirok etdilar hamda matn va uning lingvistik talqini bilan bogʼliq bir qancha dolzarb masalalar muhokama qilindi. Prof.E.Qilichevning “Matnning lingvistik tahlili” nomli o’quv qo’llanmasida matnning ko’rinishlari va uni lisoniy tahlil qilish namunalari berilgan. Eng muhimi, bu ishda poetik va nasriy matnlarni shahrlab o’qish hamda tahlil qilish, matnni “lingvistik mikroskop ostida” o’rganish (fonetik, leksik, morfemik, morfologik, sintaktik tahlil usullari)ga oid mashq namunalari keltirilgan. 2000 yilda Samarqandda “Matn va uning talqini” mavzuida xalqaro ilmiy- nazariy konferentsiya o’tkazildi. Bu anjumanda matnning informativligi, kogeziyasi, bo’linuvchanligi, retrospektsiyasi, ichki va tashqi derivatsiyasi kabi dolzarb masalalar muhokama qilindi. Maʼlumki, pragmatika tilshunoslik fanining yangi bir nazariy va amaliy tarmogʼi sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o’zida mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat taʼsiri bilan namoyon qiluvchi nutq ishtirokchilariga xos kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni o’rganadi. “Pragmatika tilshunoslik fanining yangi sohalaridan biri bo’lib, uning nazariy manbai Ch.Pirs, U.Djems, D.Dyun, Ch.Morris kabi taniqli faylasuf olimlarning ilmiy-nazariy qarashlari bilan bogʼliq. Ularning tadqiqotlarida X1X asrning oxiri va XX asrning boshlarida belgilar sistemasi va lingvistik belgi funksionalligi xususidagi gʼoyalar o’rtaga tashlanib, semiotika haqidagi asosiy tushunchalar aniqlanadi, sintaksis, semantika va pragmatika o’rtasidagi o’zaro farqlar ko’rsatib beriladi”. Lingvistik pragmatikaning o’zbek tilshunosligida shakllanishida M.Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi. Negaki olim o’zbek tilidagi matnning pragmatik talqiniga bagʼishlangan doktorlik dissertatsiyasida matn lingvistik pragmatika, nutqiy akt nazariyasi tamoyillari asosida o’rganilgan, matnda ochik va yashirin (eksplitsit va implitsit) shaklda ifodalanadigan mazmunlarning o’ziga xos qonuniyatlari ko’rsatib berilgan, ularning semantik, sintaktik, presuppozitsion va pragmatik xususiyatlariga doir qoidalarga aniqliklar kiritilgan. Bu ish o’zbek tilidagi matn tilshunosligi muammolariga nazariy jihatdan tamoman yangi fikr-mulohazalar bayon etilgan. M.Hakimova vaqt maʼnoli birliklarning matnni shakllantirishdagi imkoniyatlarini tadqiq etib, nomzodlik ishini himoya qildi. Ishda taʼkidlanishicha, vaqt maʼnoli (temporal) leksemalar matnni nursimon va zanjirsimon usullarda bogʼlay oladi. Nursimon bogʼlanishda vaqt maʼnoli leksema o’zining vaqt mundarijasi asosida matn boshida yetakchi so’z bo’lib turadi. Hamma voqea- hodisalar shu so’z ifodalagan vaqt ko’lamida yuz beradi. Zanjirsimon bogʼlanishda muayyan leksema maʼnosidagi butun yoki umumiy vaqt qism va xususiyliklar tarzida matn komponentlarini bogʼlashga xizmat qiladi (kun: ertalab, tush, kechqurun kabi). Bunda dastlabki bosh (butun, umumiy) temporal sememaning muayyan semalari keyingi jumlalarda sememalar maqomini kasb etadi. Shuningdek, vaqt maʼnosini denotatini voqelik sifatida tasdiqlash (atov gap), keyingi fikr yoki tavsifning temporal predmetini tema sifatida avval tasdiq yo’li bilan berish kabi kommunikativ ehtiyojlar ham matn shakllantiruvchi omillardandir. Vaqt maʼnoli so’zlar matn shakllantirish va uning yaxlitligini taʼminlashda temporal maydonning boshqa birliklari bilan hamkorlikda faoliyat ko’rsatadi. M.Yo’ldoshev badiiy matn lingvopoetikasi bilan jiddiy shugʼullanib, shu mavzuga doir bir qator monografiyalar yaratdi hamda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Xuddi shuningdek, S.Boymirzaeva badiiy matnda qo’shma gap shakllarining qo’llanish xususiyatlari, matnning modalligi va unda temporallik mazmuni semantikasi tahliliga doir mazmundor monografiyalar nashr ettirdi hamda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Sh.Turniyozovaning nomzodlik ishi esa matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari tahliliga bagʼishlangan edi. Ishda haqqoniy taʼkidlanishicha, “matn derivatsiyasi o’ziga xoslikka ega bo’lib, uning so’z birikmasi, gap, murakkab sintaktik qurilma materialida shakllanishi abzats va bob materialida voqelanishidan farq qiladi. So’z birikmasi, gap va murakkab sintaktik qurilmalarning matn maqomida kelishida ularning sintaktik derivatsiyasi tamoyillari odatdagi operand, operator va derivat kabi sodda tushunchalarga asoslanadi. Аbzats derivatsiyasida esa mazkur tushunchalar murakkab xarakter kasb etadi”. Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida matn muammosini u yoki bu jihatdan o’rganishga aloqador bo’lgan bir qator ilmiy maqolalar ham eʼlon qilindi. Shunday qilib o’zbek tilshunosligida matn muammolarini tadqiq etishda salmoqli yutuqlarga erishildi. Endigi vazifa ana shu yutuqlarni yanada mustahkamlash, matn tilshunosligi muammolariga doir monografik tadqiqotlar yaratish, matnning turlari, uning pragmatik imkoniyatlari kabi masalalarni keng miqyosda chuqurroq tadqiq etishdan iboratdir. Nazorat savollari: 1.“Matnshunoslik”, “matn” (tekst) atamalarining izohi haqida. 2.Matn tilshunosligi taraqqiyotida Samarqandda o’tkazilgan ikki xalqaro konferentsiya (1998, 2000), “O’zbek tili” doimiy anjumanining to’rtinchi yigʼilishi (1997) ning o’rni.. 3.“Kontekstda so’z dinamikasi” tushunchasining izohi va konkret misollar asosidagi tahlili. 4.O’zbek tilshunosligida matn va uning turlari tahlilida “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” (1990), “Badiiy matn va lisoniy tahlil” (1995) asarlarining tutgan o’rni. 5.Lingvistik pragmatika va uning xususiyatlari tahlilida M.Hakimov tadqiqotlarining o’rni. 6.Badiiy matn lingvopoetikasi va matnning kommunikativ - pragmatik mazmunini shakllantiruvchi kategoriyalar tadqiqida M.Yo‘ldoshev, S.Boymirzaeva tadqiqotlarining tutgan o’rni. Berilgan matnni lingvistik tahlil qiling. Nutqdagi aniqlik va ixchamligini ta’minlagan so‘zlarni aniqlang Pochcham har kuni to‘qqiz pul choy-chaqa beradi. Men pulni olib, ko‘chaga shataloq otaman. Bu mahalladan ham yangi og‘aynilar orttirganman. Kamalak otamiz, oshiq o‘ynaymiz, it urishtiramiz. Bir kuni pochchamning ko‘ppagini yashirib olib chiqib, urishtirdim. Oldingi bir oyog‘i sinib qaytdi va bir umr cho‘loqlanib qoldi. Yoz payti pochchamning o‘rtoqlari qovun sayliga chaqirgan. Bir tarafi hayitlashib ham kelaman-ku, degan niyat bilan yoniga tozisi, ham qarchig‘ayini olib, matrab ko‘tarib uch-to‘rt kunga dalaga chiqib ketdi. Ketar oldida menga uchta buxor tanga berib: -Qushlarning ovqatidan xabar olib tur, ochiqib qolmasin, - deb tayinladi. Men juda quvondim – mana endi o‘sib ham qoldim, yoshim o‘n to‘rtga kirdi, odamlar menga ishonadigan bo‘lib qoldi, deb ich-ichimdan sevindim: kimsan miqqiy, kimsan qirg‘iy, deganday sohibchangal qushlarning ixtiyori mening qo‘limda. Qushxonaga kirdim, uyning bir burchagida miqqiy, bir burchagida qirg‘iy – boshlarini yerga tiqib qo‘ndoqda o‘tirar edilar. Ov qushlarining tezagi oppoq bo‘lar ekan. Qatiq icharmikan-a? Albatta, qatiq ichadi, bo‘lmasa tezagi oq bo‘lmasa kerak deb o‘yladim. Ammamdan yashirib, oshxonaga kirdim-da, katta xurmachani ko‘tarib bozorga ketdim. Bir tangani maydalab, bir paqirga(ikki tiyin) bir xurmacha qatiq olib, uyga keldim. Ikki kosani qatiq bilan to‘ldirib, har ikki qushning oldiga qo‘ydim. Har ikki qush ham ovqatga qo‘noqdan turib sipohgarchilik bilan bir ko‘zlab qaradi-da, yuzini chertta teskari o‘girib oldi. Nima ham qilsa zotdor, tagi ko‘rgan qushlarda, kishi oldida och bo‘lsa ham ovqatga qaramaydi. Tovuq bo‘lganda edi, pastlik bilan uyalmasdan o‘zini ovqatga urar edi, deb o‘yladim. Matnni o‘qing va qahramon nutqidagi SHU so’zining ma’no tashiyotgani yoki tashimayotganini izohlang. Xo‘jayin, shu, shu, desangiz. Shu… Bizni mashina dovonning naryog‘ida, shu, radiator teshilib, shu, qolib ketibdi. -Qanaqa mashina? – dedi hayron bo‘lib Mirvali. -Hozir Toshket tomonidan, shu… Kelayotgan, shu, bir “Jiguli” garajga kelib shundoq dedi. - Qanaqa mashina, deb so‘rayapman. -Shu… asalchining yukini Toshkentga, shu, olib ketgan mashuna, shu… -Nega menga aytasan, garaj mudiriga ayt. -Shu, xotini kasal bo‘lib, shu, kasalxonaga olib ketgandi. -Bo‘pti, bosh mexanikka ayt. -Qorovul shu deb yana nimadir demoqchi edi; Mirvali qo‘l siltab, “ketaver” ishorasini qildi. (Said Ahmad “Jimjitlik”) FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tshlili asoslari. Toshkent, 2008. 2.Yo‘ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. Toshkent, “Fan”, 2008. 3.Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. Toshkent, 2010. 4.Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Тошкент, 1989. 5.Internet ma’lumotlari. wwwziyouz. kutubxonasi