Oʻzbek xalq pedagogikasi va islom taʼlimotida ijtimoiy-pedagogik gʻoyalari Reja: 1. Oʻzbek xalq pedagogikasida taʼlim-tarbiya masalasining ijtimoiy xarakteri. Oʻzbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy gʻoyalari. 2. Oʻzbek etnografiyasida mukammal inson modeli. 3. Xalq tajribasida tarbiya uslubi. Tayanch tushunchalar: xalq, pedagogika, taʼlim, tarbiya, masala, ijtimoiy, xarakter, oʻzbek etnografiyasi, mukammal inson, model, islom, monoteistik din, hadis, ijtimoiy-pedagogik fikrlarning yoritilishi.haqidagi bilimlarni shakllantirish. 1. Oʻzbek xalq pedagogikasida taʼlim-tarbiya masalasining ijtimoiy xarakteri. Oʻzbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy gʻoyalari. Xalq pedagogikasi mazkur xalq paydo boʻlgan kundan boshlanib, nihoyatda keng qamrovli va serjilo, serqirra boʻladi. Xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va ular bizga asosan xalq ogʻzaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlarda va Qurʼoni Karim hamda paygʻambarimizning hadislarida oʻz ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan ogʻzaki tarzda boʻlib, u har bir avlod unga oʻz tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qoʻshgan holda bizgacha yetib kelgan. Oʻzbek xalq pedagogikasida tarbiyaning birlamchi, ikkilamchisi boʻlmaydi. Hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chekkada qolmasligi, ayni chogʻda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari eʼtiborga olingan holda, yetti oʻlchab bir kesishga amal qilinadi, shuningdek, xalq tarbiyasida kecha, bugun va ertani oʻylab ish tutadi, yaʼni tarbiyani oʻtmishni unutmaslik, bugunning qadriga etishlik, kelajakka umid asnosida olib boriladi. Unda hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, koʻrinish qisqasi jonli jonsiz neki bor, undan mukammal foydalanadi. Xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, taʼsir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash kabilar tarbiyada muhim oʻrin tutadi. Masalan, dov-daraxt, togʻ-tosh, parranda-darrandalarga bagʻishlangan folklor namunalari bularning zaminida ekologik tarbiya yotadi. “Oʻzbek xalq pedagogikasi” xalq pedagogikasining ajralmas tarkibiy qismidir. Uning qamrovi nihoyatda keng, bagʻoyat serqirra va serjilo tushuncha boʻlib, u shu xalq paydo boʻlgan butun davrni oʻz ichiga oladi. Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq ogʻzaki ijodi, qadrshunosligi, udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yoʻnalishlarini, diniy-axloqiy taʼlimotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida toʻplangan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy, maʼrifiy, estetik, maʼnaviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini loʻnda, ammo bagʻoyat teran; donishmandnamo tarzda ifodalaydi. Ilk bor yaratilayotgan “Oʻzbek xalq pedagogikasi”da dono xalqimizning taʼlim-tarbiya, axloq, odob, inson qadriyatlari va uning maʼnaviy ustuvorligi, iymon-eʼtiqodi butunligi sohasidagi dunyoqarashi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, anʼanalari tabarruk islomning odob-axloq, ilmu fan haqidagi taʼlimotiga bogʻliq holda, muqaddas Qurʼoni karim va paygʻambarimiz Muhammad Rasulullohning muborak hadisi shariflariga suyangan holda yoritish moʻljallangan. Tadqiqotda Ollohning ilohiy moʻjizasi – hayot sarvari insonning ona qornida paydo boʻlishidan tortib, to tugʻilganiga qadar, ilk tarbiyasidan tortib, to voyaga yetguncha hamda oila qurgunga qadar, yoshini yashab to omonatni topshirgungacha boʻlgan axloqiy, aqliy, estetik mehnat, ekologik tarbiyasi, shuningdek jismoniy chiniqish bilan bogʻliq oʻyinlar, xalq pedagogik anʼanalarining hozirgi zamon yosh avlod taʼlim- tarbiyasida tutgan oʻrni hamda ahamiyati haqida soʻz yuritiladi. Shu bilan birga oʻzbek anʼanaviy, ommaviy bayram-sayllari, rasm-rusmlari, odatlari va udumlarida aks etgan axloqiy qarashlar, ularning oʻziga xos odobnomasi, ibratnomasi kabi bagʻoyat dolzarb mavzularni yoritishga ham harakat qilinadi. Maʼlumki, xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va ular bizga alohida qoʻllanma-dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq ogʻzaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunoslik, qadrshunoslik, udumshunosliklar qatida saqlab qolingan hamda Ollohning soʻzi bilan boʻlgan Qurʼoni karim va hadisu-shariflarda oʻz ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan ogʻzaki tarzda boʻlib, u har bir avlod unga oʻz tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qoʻshgan holda bizgacha yetib kelgan. Bugungi kunda esa shu uzoq asrlar davomida taʼlim-tarbiya qoʻllanmasi, vositasi boʻlib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini toʻplash, oʻrganish va chop etish vazifasi turibdiki, bu vazifani bajarish yoʻqolish arafasiga kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni, udumlarimizni, anʼanalarimizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir. Oʻzbek xalq pedagogikasi anʼanalari oʻquv qoʻllanmasi uzoq yillik ilmiy, pedagogik izlanishlar, amaliy faoliyatlar natijalaridan kelib chiqqan holda jonli, ilmiy-ommaviy tilda yozilgan. Xalqning oilaviy-maishiy hayoti, taʼlim-tarbiyaviy axloq-odobga oid hayotiy yoʻl-yoʻriqlari, usullari, ibratli tajribalariga oid turfa misollar dostonlar, ertaklar, mehnat-mavsum marosim qoʻshiqlari, asotirlar, naqllar, rivoyatlar, afsonalar, maqollar, matallar, hikmatlar, qayroqi soʻzlar, aforizmlar, topishmoqlar, tezaytishlar, bolalar oʻyinlari, allalar, toʻy va aza qoʻshiqlari, aytimlari, olqish va qargʻishlar, suyush-erkalash qoʻshiqlari, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, yalinchoqlar, hukmlagichlar, chorlamalar, cheklashmoqchalar, guldur-guplar, sanamalar, oʻyin-kulgular bilan bogʻliq lapar, aytishuv, oʻlan, termalar, bolalar tarqalish, chorlash qoʻshiqlari ramazon, boychechak, yomgʻir, quyosh, yulduzsuv aytimlari, chandishlar, tegishmachoqlar, masxaralamalar, “Navroʻz”, “Mehrjon”, bahor, kuz, qish, yoz aytim-qoʻshiq ashulalari, dexqonchilik, chorvadorlik, kasb-hunarmandchilik bilan bogʻliq nasriy va nazmiy asarlar; inson, tabiat va hayvonlar dunyosiga oid namunalar hamda mifologik tasavvurlar aks etgan asarlar bilan boyitilgan. Qurʼoni karim, hadis hamda sharq mutafakkirlarining axloq-odobga oid qarashlariga doir parchalar ham mazkur qoʻllanmaning sahifalarini bezashi tabiiydir. “Oʻzbek xalq anʼanaviy pedagogikasi”ga oid materiallarni bamisoli ummonga qiyos qilish mumkin. Biz ushbu tadqiqotni faqat debocha deb bilib, shu ummondan olingan qatralar orqali xalqimizni, uning ayrim sahifalari bilan tanishtirishni oʻz oldimizga maqsad qilib qoʻydik. Koʻp jildlarga va koʻp yillarga moʻljallangan oʻzbek xalq pedagogikasi katta kuchni, jamoa mehnatini talab qiladi. Shuni alohida taʼkidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon boʻlib tugʻilmaydi u birday tugʻiladi. Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-koʻy, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat- tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik anʼanalari, jamiyatning bu sohadagi saʼy-harakatlari hal qiluvchi oʻrin tutadi. Xalq taʼkidlashicha, bola boshdan toʻgʻri, haqqoniy tarbiyalansa u kelgusida yaxshi inson boʻlib yetishadi, egri yoʻlda tarbiyalansa yomon kishiga aylanadi. Zero, “Koʻchat boshdan, bola yoshdan” maqoliga amal qilish xalq anʼanaviy pedagogikasining bosh yoʻnalishidir. Shu boisdan, xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, yaʼni birlamchi-ikkilamchisi boʻlmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari eʼtiborga olingan holda, yetti oʻlchab bir kesishga amal qilinadi. Xarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani oʻylab ish tutadi, yaʼni tarbiyani oʻtmishni unutmaslik, bugunni qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi. Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jihati bor. Bu hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, koʻrinish, qisqasi jonli-jonsiz neki bor, undan mukammal foydalanishdir. Kezi kelganda xalq anʼanaviy pedagogikasida ishontirish, isbotlash, taʼsir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash ham alohida oʻrin tutishini aytib oʻtish zarur. Buni ayniqsa dov-daraxt, togʻ-tosh, parranda-darrandaga bagʻishlangan folklor namunalarida yaqqol koʻrish mumkin. Xalqning bunday qarashlari tag-zaminida toʻrt unsurni asrash, avaylash, yaʼni ekologik tarbiyani anglash qiyin emas. Xalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk soʻzlar duo-olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq anʼanaviy pedagogikasida yaxshi soʻz, duo-olqishning taʼsir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson maʼnaviy ustuvorligi, iymon-eʼtiqod butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan oʻrni va roliga alohida ahamiyat beriladi. El- yurt uchun har tomonlama mukammal insonni tarbiyalashga qaratilgan oʻzbek xalq pedagogikasi ham ayrim shaxslar yoxud bir-ikki jamoa ular qanchalik iqtidorli- isteʼdodli boʻlishmasin, tomonidan yaratilmagan, albatta. Uni xalqimiz asru asrlar bilan oʻlchanuvchi hayotida oʻzining boy hayotiy tajribalari, farzandlar kamoloti borasida tutgan tutimlari, saʼy-harakatlari, yoʻl-yoʻriqlari, aql-zakovatlari bilan yaratgan. Ayni chog‘da oʻzbek xalq pedagogikasi oʻz rivojida, boyib, mukammallashib borishida ilm-fanning boshqa sohalaridan, yaʼni mumtoz adabiyot, sanʼat, ogʻzaki ijod, elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, odatshunoslik, ruhshunoslik kabi sohalar bagʻrida shakllanib, ular bilan bevosita aloqada boʻladi, eng yaxshi namunalarini oʻziga qabul qilib oladi. Hamisha safarlarda boʻlib, oʻzga yurt kishilari bilan muloqotlarda boʻlish, izlanishlar olib borishdan toliqmaslik kabi xislatlar oʻzbek xalqi harakteriga xos fazilatlardandir. Insonparvarlik, baynalmilallik, hushyorlik, zukkolik, topqirlik, bilimdonlik, uquvlikni oʻziga eʼtiqod qilib olgan oʻzbek xalq pedagogikasi ayni chog‘da sharq odobnomasi, ibratnomasidan doimiy ravishda bahramand boʻlgan, sharqona xalq pedagogikasi boyliklaridan oziqlangan va uning eng goʻzal namunalarini oʻziga qabul qilib olgan. Shunday qilib, oʻzbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar ota-bobolarimiz uzoq moziyda yaratgan va koʻz qorachigʻiday asrab-avaylab, saqlab kelgan ota meros, sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalaru adabiyot va folklor ijodkorlari-ijrochilarining bu boradagi saʼy-harakatlari, yaratgan asarlari bilan qoʻshilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini eʼtirof etish birdan-bir toʻgʻri yoʻldir. Xalq pedagogikasi asrlar davomida yashab keldi. Ajdod-avlodlarning axloqiy, maʼrifiy shakllanishi va kamolotida, jismoniy barkamolligida hal qiluvchi rol oʻynadi. Oddiy insonlarrni yoxud buyuk allomalar, shunchaki fuqaromi va yo yurt sultonlari, kichik suvoriymi yoki ulugʻ sarkardami, baribir xalq tomonidan yaratilgan, amalda boʻlgan xalqona tarbiya anʼanalariga toʻla amal qilgan, unga suyangan, tayangan holda yashasa, faoliyat koʻrsatsa kam boʻlmagan, el-yurt nazariga tushgan, olqishiga sazovor boʻlgan. Xalq pedagogikasining bunchalik taʼsir kuchi, ahamiyati nima-da? Yashovchanligi, “umri” ning shunchalar uzoq muddatlar bilan oʻlchanishi, uni hech qanday kuch-qudrat bilan tenglashtirib boʻlmasligining boisi qayerda? Oʻzbek xalq anʼanaviy pedagogikasini uzoq yillar oʻrganishimiz, har bir nuqtalariga chuqur diqqat-eʼtibor berganimiz oqibat-natijasida shunday xulosaga keldik. Xalq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, fuqaro, vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning hayotiyligi, taʼsirchanligi, serqirra, sermaʼnoligida boʻlsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli anʼanalarda yaratilishi, yashashi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yoʻnalishga, umumbashariy gʻoya-maqsadlarga qaratilgan boʻlganligidir. Shu bois, boshqa dunyoqarash, mafkura, maʼnaviyat omillari kabi, xalq pedagogikasi tarix toʻfonlari-yu ur-yiqitlariga, toʻs-toʻpolonlarga bardosh berib, tajriba-sinovlardan muvaffaqiyat bilan oʻtib, toblanib, sayqallashib, hech bir payt, hech bir davrda u qanchalik ogʻir, murakkab, qiyin boʻlmasin, baribir oʻz faoliyatini toʻxtatmasdan, aksincha faol xizmat qilib, avlodlar tarbiyasi, kamoloti borasida hal qiluvchi rolni oʻynab keldi. Kezi kelganda shuni ham taʼkidlab oʻtish kerakki, xalq pedagogikasi bamisoli jonli organizm, qaynar buloq, oʻlmas, oʻchmas, doimo boyib, koʻpayib boruvchi ilohiy, moʻjizaviy tarbiya sohasidir. Xalq bor ekan, el yashar ekan, bu soha yashayveradi, oʻzining avlod-ajdodlarga beminnat “xizmati”ni oʻtayveradi. Zero, xalq orzu-umidi, quvonch-tashvishlari, gʻam-gʻussasi-yu armonlari, shodlik, baxtiyorlik onlari-yu qadr-qimmatlari, maʼnaviy-maʼrifiy, badiiy-estetik qarashlari, dunyoqarashi, falsafiy-axloqiy tushunchalari, hayotiy, taʼlim-tarbiyaviy xulosalari xalq pedagogikasida zuhr etiladi. Oʻzbek xalq pedagogikasi oʻzining yoʻnalishi, ibratli xulosalarga boyligi, bebaho asarlari, maʼno-mantiq jihatdan mukammalligi, teranligi, uslubi, odobnomasi, odatnomasi, ibratnomasi bilan har qanday millat, el havas qilsa arziydigan buyuk merosdir. Mustaqillikka erishib, oʻzimizning yorqin milliy istiqlolimizga ega boʻlgach, umuminsoniy va oʻzbekona qadriyatlarni har tomonlama chuqurroq anglay boshladik. Mustaqil vatanga har tomonlama yetuk, mukammal, axloqiy pok, maʼnaviy ustuvor, iymon-eʼtiqodi butun, oʻz xalqi, oʻz ona-vataniga fidoiy, jismoniy barkamol kishilar yetkazish uchun ularning axloqiy-jismoniy tarbiyasiga alohida ahamiyat bera boshladik. Darhaqiqat, vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelgusi boshqaruvchisi yangi avlod tarbiyasi birinchi oʻringa chiqdi. Juda qiyin, oʻta masʼuliyatli, katta gʻayrat-shijoat, kuch-quvvat, mehnat talab etadigan bu vazifani uddalashimizda ogʻzaki ijod, mumtoz va hozirgi zamon adabiyoti, elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, marosimshunoslik qatorida xalq pedagogikasining oʻrni va roli beqiyosdir. Xalq pedagogikasi hayotning, tafakkurning, odob-axloq, taʼlim-tarbiyaning hamma jabhasini, barcha muammolarini qamrab olishi bilan harakterlanadi. Uning oldiga qoʻygan maqsad vazifasi aniq, ravshan, ayni choqda xayrli, savobli va ilohiydir: hayot guli, sarvari, egasi insonni yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashdir. Har qanday boylikning nihoyasi boʻladi, oltin, zar, zarbobga oʻralishning umri qisqa. Osmonoʻpar binolar qulashi, sulolalar kelib-ketishi, avlodlar ketidan yangilari kelishi tabiiy, ammo xalq pedagogikasi hayqirib oquvchi daryoday uygʻoq, musaffo chashmaday betinim, quyosh taftiday issiq, oy nuriday nurafshon, hayotning oʻziday goʻzal, bedor insonlarday uygʻoq holda avlodlar tarbiyasida hamisha oʻz vazifasi aytilgandek, inson odobi, xulqi, kamoloti borasidagi xizmatini oʻtayveradi, hech qachon toliqmaydi charchamaydi. 5.2. Oʻzbek etnografiyasida mukammal inson modeli. Yurtimiz Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan keyin tarixiy haqiqat va adolatni tiklash uchun umum xalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan, xalqimiz qoni va joniga aylangan maʼnaviy durdonalarga yangicha qarala boshlandi. Milliy anʼanalarning qadri koʻtarilishi kerakligi etirof etildi, bir soʻz bilan aytganda, zoʻrlik va ongsizlik oqibatida berkitilgan ezgulik buloqlari koʻzini tozalashga kirishildi. Ilgarilari milliy anʼanalar va udumlarga ham hadiksirab qaraldi, uning tarbiyaviy xazinalaridan ham qandaydir “Illat” qidirildi. Hayotbaxsh xalq anʼanalari kamsitildi. Baʼzi urf-odat va udumlarga diniy tus berilib, hayot sahnasidan tamom supurib tashlandi. Ota-bobolarimizning qimmatli pand- nasihatlari eskilikka yoʻyildi, qadri toptaldi. Qariyalar hikmatomuz ertaklarining tarbiyaviy ahamiyati eʼtibordan qola boshladi. Ayollar rohatbaxsh allalarni unutayozdilar. Yevropacha madaniy hayotga tezroq koʻniktirish uchun bir yarim ming yillik tarix, maʼnaviy meros bitilgai alifbo ham shosha-pisha oʻzgartirildi. Kaltabinlik shu darajaga borib yetdiki, arab alifbosida bitilgan kitoblarning hammasi diniy deb yoʻqotildi. Xullas, qalb ehtiyoji sanalgan urf-odatlar va anʼanalar ham, maʼnaviy xazina durdonalari ham, hur fikrli xalq farzandlari ham yoʻqotildi. Bugun asossiz ravishda unutib yuborilgan asriy qadriyatlarimizni tiklashga urinayapmiz. Xalq anʼanalari madaniyatimizning bir qismi sifatida jamiyat uchun chinakam xizmat qilishini istayapmiz. Nega? Bunga toʻliq javob berish uchun anʼananing oʻzi nima? degan savolga javob izlab koʻraylik. Anʼana nima? “Anʼana” asli arabcha soʻz boʻlib, uzoq zamonlardan beri avloddan-avlodga, otalardan bolalarga oʻtib, davom etib kelayotgan urf-odatlar, axloq mezonlari, qarashlar va shu kabilardir. Anʼana ijtimoiy va madaniy merosdir. Ular iqtisodiy, milliy, kasbiy, jangovar, ilmiy, oilaviy anʼanalar sifatida jamiyatda, ijtimoiy guruh va sinflar orasida keng yoyilgan. Shuning uchun ijtimoiy hayot va anʼanalarni oʻrganish, ularning mazmunini bilish, odamlarning xulqi va xatti-harakatlariga taʼsir etishini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Taʼlim-tarbiya ishlarida xalqimizning eng ilgʻor, hayotda oʻzini oqlagan anʼanalarini oila, maktab va mehnat jamoalarida qoʻllash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb boʻlib kelgan. Shu kunlarda, ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo doʻstlik, ekologik tarbiyaga doir anʼanalarni oilaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etish, hozirgi avlod kishilarini xalq pedagogikasining xalqchil koʻrsatmalari asosida tarbiyalashni keng qoʻllash nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoda necha millat, necha xalq boʻlsa, hammasining oʻziga xos turmush tarzi, oʻtmish , hayoti va kelajagi bilan chambarchas bogʻliq anʼanalari mavjuddir. Oʻzbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, taʼlim-tarbiya, madaniyat anʼanalari moziyning uzoq-uzoq asrlariga borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod kishilarining ularni chuqur bilishi maʼnaviyatining magʻzi toʻqligi omilidir. Bu hamisha, hamma avlod tomonidan eʼtirof etilgan haqiqatdir. Kaykovusning “Qobusnoma”sidan tortib, Al Xorazmiy, Abunasr al Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarking nazmiy va nasriy asarlarida, Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”), Ahmad Yugnakiyning “Hibatul haqoyiq”(“Haqiqat sovgʻalari”) kabi jahonga mashhur asarlarida, Navoiyning oʻlmas sheʼriyatida, Munis Xorazmiyning “Savditaʼlim”, Qori Niyoziyning “Hayot maktabi”, Abdulla Avloniyning “Guliston yoxud axloq” asarlarida sharq xalqlari, oʻzbek xalqiga xos boʻlgan ibratli tomonlar ochib berilganki, ular qalami orqali xalqimizga xos boʻlgan ota-onani hurmatlash, insoniylik, oqibat, mehr-shafqat, myohmondoʻstlik, maʼrifatga chanqoqlik, onani (ayolni) ulugʻlash, farzandga mehrli va fidoyi boʻlishlik kabi fazilatlar dunyoga tanilgan boʻlsa, ajab emas. Umuminsoniy oilaviy urf-odatlar va anʼanalarni chuqur oʻrganish, ularni tahlil qilish, turkumlashtirish, ularning paydo boʻlish yoʻllari, evolyusion taraqqiyotni bilish, aniqlash, ilmiy asoslangan gʻoyalarni ilgari surish va shular asosida anʼanalardan foydalanish yoʻllarini tavsiya etishni hayot talab etmoqda. Bularning hammasi kelajak kishisini tarbiyalashda amaliy yordam beradi. Qadim zamonlardan, hatto oʻzbek xalqining yozuvi boʻlmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash asosan oilada amalga oshirilgan. Bunda tabiiy va ijtimoiy omillar hal qiluvchi oʻrin tutganligi shubhasiz. Xalq pedagogikasi hamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham xalqning tarbiyaga oid bilimlarini chuqur oʻrganish, tarbiya natijalariga asoslanib, ularning asliy manbalariga, tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotgani yoʻq. Oilaviy anʼanalarga bolalarning tugʻilishlari bilan bogʻliq boʻlgan marosimlar, urf- odatlar, bolalar tarbiyasiga taalluqli boʻlgan va umuminsoniyat tomonidan qabul qilingan amaliy maslahatlar, qoidalar, metodik usullar va vositalar kiradi. Ana shu xususiyatlariga koʻra oilaviy anʼanalar nisbatan yashovchandir. Ayniqsa, umumxalq koʻrinishidagi oilaviy anʼanalarning umri boqiydir. Urf-odatlar qancha hayotiy, xalqchil, qancha keng tarqalgan boʻlsa, u xalqqa shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi. 5.3. Xalq tajribasida tarbiya uslubi. Sharq xalqlari, jumladan oʻzbeklar bolalar tarbiyasiga befarq qaramaganlar. Hayotdagi har qanday xatti-harakatning ham oqibati toʻgʻri baholangan. Yoshga monand taʼsir koʻrsatish yoʻl va vositalari yaratilgan. Kerak boʻlganda ragʻbatlantirish turlaridan foydalanilgan, lozim boʻlsa jazolangan. “Bir bolaga etti mahalla ota-ona” deb bejiz aytilmagan. Tarbiya borasida xatolikka yoʻl qoʻygan bola u kimligidan qatʼi nazar jazolangan. Noaxloqiy xatti-harakatlarni qisqa va lekin oʻta tarbiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan “yomon boʻladi” iborasi bilan tavsiflangan. Masalan, xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob-axloq qoidalariga koʻra nonga hurmat ulugʻlangan va non ushogʻi bexosdan erga tushib ketsa, “yomon boʻladi” deb, uni qoʻlga olib koʻzga surtib oʻpib, ogʻizga solingan yoki chetga olib qoʻyilgan. Suvga tuflash -“gunoh” boʻladi, “yomon boʻladi” deb tushuntirishgan. Qadimda hovuzlarning suvi haftalab, oylab toza turgan. Biroq, kishi uni “harom” qilishga botinolmagan. Bolalarga bu “yomon boʻladi” iborasi orqali yetkazilgan. Qozonga mushuk yoki it, sutga sichqon tegsa oʻsha idishlar “harom” hisoblanib, toza suvda yaxshilab yuvilgan. Kechqurun qozon yuvuqsiz qolsa “harom” boʻlgay. Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizib qoʻyilgan. Ikki qoʻlini orqaga tirab chalqancha yotish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib, koʻpchilik oldida uzatib oʻtirish odobsizlik hisoblangan. “Yomon boʻladi” iborasi orqali kattalarga hurmat, kichiklarga gʻamxoʻrlik tarbiyalangan, yetim bolalarga, boshiga musibat tushgan oilalarga ozor yetkazilmagan. Otaga tik qarash, ularga ters javob berish, qizlarga, umuman xotin-