O‘ZBEK XONLIKLARI DAVRI MADANIYATI (XVI-XIX asrlar) 1.XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati. Ma'naviy madaniyat va diniy mutaassiblik. 2.Moddiy madaniyat. Xonliklardagi o’ziga xoslik. 3.Teatr.Masxarabozlar teatri, qiziqchilar teatri, qo’g‘irchoq teatri va uning namoyondalari. Tayanch tushunchalar: Quyi maktab, qorixona, otinoyi, madrasa, shaharsozlik, o’ymakorlik, naqqoshlik san’ati, miniatyura san’ati, musiqa san’ati. 5.1. XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati. O’zbek xonliklarida ilm-fan, maorif va ta’lim XVI asrdan boshlab ijtimoiy-siyosiy hayotda yuz bergan o’zgarishlar, ya’ni temuriylar imperiyasining inqirozi, ko’chmanchi o’zbeklarning Shayboniyxon boshchiligida Movarounnahrni bosib olishi, Buxoro va Xiva xonliklarining vujudga kelishi mamalakat madaniy hayotiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Mamlakatda hunar va savdo-sotiq ishlarining rivojlanishi, ilm ahllari doirasining kengayishiga olib keldi. Muhammad Shayboniyxon, Ko’chkinchixon va Ubaydullaxonlar o’z davrining o’qimishli kishilari bo’lib, turkiy va forsiy tillarda ijod qilganlar. Abdulazizxon va Abdullaxon II davrida katta kutubxona mavjud bo’lgan. Bu davrda matematika, astronomiya, tibbiyot, tarix, adabiyot sohalarida ko’plab asarlar yaratildi. Maorif keng rivojlandi. Ma’lum doiralarda, asosan o’ziga to’q tabaqalarda xususiy muallimlar yollab bolalarga ta’lim berish ancha keng tarqalgan edi. Odatda, bunday muallimlar shoir, yozuvchi yoki biron diniy idora vakili bo’lar edi. Undan tashqari, shahar va qishloqlarda maktablar ham mavjud bo’lgan. Bolalar olti yoshdan maktabga borgan. Ular alifbodan saboq chiqarar edi. Bunday maktablarda odatda masjid imomi saboq berar edi. O’quvchilar maktabdan madrasaga o’tib, din asoslaridan ta’lim olar edi. Yuqori bosqichda diniy ilmlar bilan birga grammatika, mantiq, aljabr, xandasa, hisob amallari o’rgatilgan. Madrasani bitirganlar qozi, uning yordamchisi, masjid imomi lavozimlarida ishlaganlar, mudarrislik qilganlar. Hisob-kitob, she’r o’qish san’ati, musiqa kabi maxsus ilmlar madrasadan tashqarida o’qitilgan. Madrasa tinglovchilari uch guruhga – quyi, o’rta va yuqori guruhlarga bo’linib, har bir guruhda 8 yil o’qishar edi. Madrasalarda islom dini ruhoniylari tayyorlanar edi. Bu davrda fanning bir qator tarmoqlari keng rivojlanadi. Masalan, tibbiyot sohasida katta siljishlar ro’y beradi. 1541 yilda Muhammad Husayn ibn al Mironi as-Samarqandiy tibbiy dorishunoslik risolasi yozib, unda shifobaxsh o’simliklar, dori tayyorlash va saqlash sirlarini suratlar bilan ko’rsatib beradi. XVI asrning yana bir tabibi Sultonali Xo’jandiy «Dastur ul-iloj» asarini yozgan va unda kasalliklarni davolash to’g’risida maslahatlar berilgan. Bu davrda Yusuf Tabibiyning «Jome al- favoid» («Foydali ma’lumotlar to’plami») degan asari ham keng tarqalgan edi. Tibbiyotning rivojlanishi yirik shaharlarda shifoxonalar (darushshifo), Subhonqulixon davrida esa maxsus shifoxona madrasasi va tibbiyot kutubxonasi tashkil etiladi. XVI asrning mashhur olimi Amin Ahmad Roziy bizgacha yetib kelgan «Haft iqlim» («yetti iqlim») nomli jo’g’rofiy asarini (1594 y.) yozadi. U shahar va mamlakatlar haqida, ularning jo’g’rofiy o’rni, diqqatga sazavor joylari, xalqi va uning hayoti, mashg’uloti va urf-odatlari, iqtisodiyotiga oid qimmatli ma’lumotlar keltiradi. XVII asrda esa yirik qomusiy olim Mahmud ibn Vali fanning juda ko’p sohalarini, jumladan tarix, jo’g’rofiya, astronomiya, mineralogiya kabi sohalarni qamrab olgan «Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor» («Olijanob kishilarning jasorati haqida sirlar dengizi») nomli asarini yozadi. Biroq shuni ta’kidlash joizki, XVI-XVII asrlarda dunyoviy fanlar o’rnini musulmon diniy aqidalari egalladi. Aniq va tabiiy fan namoyandalari ta’qib qilinadi. Matematika, astronomiya kabi fanlar Markaziy Osiyo xalqlari o’tmishida muhim o’rinni egallagan bo’lsa, bu davrga kelib bu fanlardan ayrim amaliy vazifalarni hal qilishdagina foydalaniladi. XVI-XVIII asrlarda ilg’or ijtimoiy falsafiy fikr Davvoniy, Qorabog’iy, Mashrab, Turdi, Bedil kabi shoir va yozuvchilarning asarlarida rivojlantirildi. Mirzo Abulqodir Bedilning (1644-1720) asarlari xalq orasida katta shuhrat qozongan edi. Bedil tabiatni abadiy deb bilib, materiya, ruh va ilohiy substansiyaning uzviy birligi haqidagi fikrni rivojlantirdi. Bedil o’zining «Chor unsur» asarida mavjudotning asosini havo deb, «Ifron» asarida uni «mavjudu mavjud», ya’ni mavjudotning yaratuvchisi deb bilgan. Bedil o’z asarlarida hunarmandchilik, dehqonchilik, hurfikrlilik va ilmni kuylagan. Uning falsafiy ta’limoti butun XVIII-XIX asr faylasuflariga amaliy yo’nalish berdi. XVI asrning birinchi yarmida yashab o’tgan buxorolik Navkabiy musiqa ilmiga oid ajoyib asar yozgan edi. Darveshali Samarqandiy tomonidan musiqa fani to’g’risida 12 maqomdan iborat «Risolai musiqiy» asarining yozilishi ham XVI- XVII asrlarga to’g’ri keladi. Bu asarda musiqa, kuy, cholg’u asboblari, musiqa san’atiga doir asarlar yozgan olimlar va shoirlar to’g’risida ma’lumotlar berilgan. XVI-XVII asrlar madaniyatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bu davrda Movarounnahrda ko’plab adabiy va tarixiy asarlar yaratildi. Ayniqsa, tarixshunoslik keng rivoj topdi. XVI asrda Ro’zbehxon, Isfahoniy, Binoiy, Muhammad Solih, Bobur, Xofiz Tanish Buxoriy va boshqalar eski o’zbek va fors- tojik tillarida asarlar yozishgan. Tarixiy asarlar ichida muallifi noma’lum bo’lgan «Tavorix-i guzide nusratnoma» alohida o’rin tutadi. Bu asar 1502-1505-yillar orasida yozilgan bo’lib, unda qadimgi turklar, Chingizxon va uning avlodi tarixidan boshlab, to Shayboniyxon tomonidan Markaziy Osiyoni istilo qilinishigacha bo’lgan tarixiy voqealar bayon etilgan. Muhammad Solihning «Shayboniynoma» she’riy dostonida Shayboniyxonning hayoti va u olib borgan urushlari haqida hikoya qilinadi. Bu asarda Shayboniy qo’shinlarining yovuzliklari, Qorako’l, Qarshi va G’uzorda Shayboniylarga qarshi ko’ratilgan xalq qo’zg’olonlari haqida, shuningdek, unda jug’rofiya va etnografiyaga doir ma’lumotlar ham bor. Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy» asarida o’zbek va qozoqlarning tarixi yoritilgan. XVI asrning yirik tarixchi olimi, iste’dodli shoiri va sarkardasi, temuriylar avlodining vakillaridan biri Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) edi. U Farg’ona hokimi Amir Temurning nabirasi Umar Shayx Mirzoning to’ng’ich o’g’li bo’lib, 12 yoshida taxtga o’tirgan edi. Bobur juda murakkab hayot, kurash va ijodiy faoliyat yo’lini bosib o’tdi. U inqirozga yuz tutgan temuriylar davlatini saqlab qolish va mustahkamlash uchun, bobosi Amir Temurdek Markaziy Osiyoda markazlashgan yirik davlatni tuzish uchun uzoq vaqt kurash olib bordi. Ammo 1504- yilga kelib Shayboniyxon bilan kurashda mag’lub bo’lib mamlakatdan chiqib ketishiga majbur bo’ladi. O’sha yili Bobur Qobulni egallagan. U 1514-1526-yillar orasida Shimoliy Hindistonni bo’ysundirish uchun kurash olib boradi. 1526-yilda bu o’lkani o’ziga bo’ysundirib, tarixda Boburiylar (g’arbda - Buyuk mo’g’ullar) imperiyasi nomi bilan mashhur bo’lgan davlatga asos soldi. Bu imperiya to 1858- yilgacha, ya’ni Hindistonni ingliz mustamlakachilari bosib olgunga qadar yashadi. Bobur shoh bo’lishi bilan birga ko’pqirrali iste’dod sohibi ham edi. Boburning she’rlaridan bizgacha 100 dan ortiq g’azal va 200 ga yaqin ruboiysi yetib kelgan. Bu she’rlarda shoir Vatanga muhabbat, ona diyorga sog’inch, dildagi g’am-hasrat kuchli ifoda etiladi. Boburni dunyoga tarixchi sifatida tanitgan asari «Boburnoma»dir. Bu asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga, o’zbek prozasining qimmatli yodgorligi hisoblanadi. «Boburnoma» tarix, jug’rofiya, etnografiya, tabiiyot, xalq tibbiyoti va boshqa ilmiy sohalar bo’yicha ham qimmatli ma’lumotlar beruvchi asardir. Bobur huquqshunoslikka oid «Mubayyin» («Bayon etilgan»), aruz vazni va qofiya masalalari haqida «Mufassal», musiqa bo’yicha «Musiqiy ilmi», harbiy ish to’g’risida «Harb ishi» kabi asarlar ham yozgan. Arab alifbosining o’zbek tili va 195 talaffuziga uncha muvofiq kelmasligi uchun Bobur «Xatti Boburiy» asarida bu alifboni isloh qiladi. Ammo bu alifbo hayotga tatbiq qilinmagan bo’lsa ham, undagi alifboni tilga muvofiqlashtirishga urinish Bobirning katta yutug’i edi. Bobur mohir tarjimon ham edi. U 1528-yilda Xo’ja Ahrorning «Volidiya» risolasini forschadan o’zbek tiliga she’riy usul bilan tarjima qilgan. Bobur 1530- yilning 26-dekabrida Agrada vafot etdi. Keyinchalik uning avlodlari uning hokini Qobulga ko’chirib, maqbara qurdirdi. «Boburnoma»ni ingliz tiliga tarjima qilgan Ersin Boburga shunday ta’rif beradi: «...saxovatliligi, mardligi, tantiligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan bironta ham podshoh topolmaymiz». Ashtarxoniylar davridagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotdagi tanazzul madaniy hayotga ham salbiy ta’sir ko’rsatdi. Dindorlar mavqeining kuchayishi aniq fanlarga nisbatan e’tiborni pasaytirdi. XVII asrda Buxoro xonligida 150 dan ortiq madrasa faoliyat ko’rsatgan bo’lsa-da, ularda zamon taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatish darajasidagi allomalar yetishib chiqqani yo’q. Ammo bu dunyoviy ilmlar sohasida umuman ish qilinmadi degani emas. Matematika, astronomiya, ayniqsa, tibbiyot, tarixnavislik va adabiyot sohasida bir qancha yangi asarlar yaratildiki, ularni XVII asr va XVIII asrning birinchi yarmidagi o’zbek xalqi ma’naviy merosining buyuk namunalari sifatida qayd etish mumkin. Boboxo’ja ibn Xoja Orif Samarqandiy, Mullo Tursun Faroyiziy Samarqandiylar falakiyot sohasida, Subhonqulixonning “Lubb ul-lavoyih ul-qamar fil-ixtiyorot”, “Ihyo at-tabibi Subhoniy”, Sa’id Muhammad Tohir ibn Abulqosimning “Ajoyib ul-tabqot” asarlari shu davrdagi ko’zga ko’ringan asarlar sirasiga kiradi. Bu davr ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti haqida ma’lumot beruvchi Mirzo Sodiq Munshiyning “Dahmay shohon” majmuasi, Muhammad Balxiyning “Subhonqulinoma” masnaviysi, Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning “Muhit ut- tavorix”, Abdurahmon Tole’ning “Abulfayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf Munshiyning “Muqimxon tarixi” va boshqa asarlar shu davr madaniy hayotining ajoyib namunalaridir. Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari tarixini yoritishda Abulg’oziy Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima», Muhammad Yoqubning «Gulshan ul-muluk», Muhammad Mir Olimning «Tarixi amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Shariflarning «Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimxon To’raning «Muntaxab ub-tavorix», Zayniddin Vosifiyning «Badoe ul- vaqoe» («Nodir voqealar»), Mulla Avaz Muhammadning «Tarixi jahonnumoyi», Mulla Niyoz Muhammadning «Tarixi Shohruhi», Muhammad Solihxo’janing «Toshkentning yangi tarixi» kabi asarlar muhim o’rin egallaydi. Buxoro shahri amirlik davrida ham islom dinining markazi hisoblangan. Bu davrda boshlang’ich ta’lim maktabi va oliy ta’lim beruvchi madrasalar faoliyati ham ancha yuksaldi. Bu yerda faqat Markaziy Osiyodangina emas, balki Volga bo’ylari, Shimoliy-G’arbiy Hindiston, Afg’oniston va boshqa mamlakatlardan ham bilim olish uchun toliblar kelishar edi. Bu paytda Buxoro amirligining har bitta shaharida madrasalar bo’lib, Buxoro shahrining o’zidagi 103 ta madrasadan 60 tasi asosiy ta’lim maskani sifatida mashhur bo’lgan. Madrasada o’qitish 3 bosqichda amalga oshirilgan bo’lib uning barcha xarajatlari, mudarrislar va boshqa xizmatchilarning maoshi, talabalar nafaqasi, kutubxona xarajatlari va boshqalar madrasaga biriktirilgan vaqf yerlaridan keladigan daromad hisobiga qoplangan. Madrasada fiqh, shariat asoslari, adabiyot, til, tarix, falakiyot, mantiq, falsafa, matematika fanlari o’qitilgan bo’lsa-da dunyoviy ta’limga nisbatan diniy- axloqiy ta’lim berishga asosiy e’tibor qaratilgan. Bu davr madaniy hayoti haqida adabiyot, tarix, hattotlik, musiqa san’ati yodgorliklari, me’morchilik obidalari muhim ma’lumotlar beradi. Mang’itlar hukmronligi davrida ham o’rta asr tarixnavisligining yetakchi an’analari saqlanib qolganligini quyidagi asarlarda ko’ramiz: Mullo Ibodullo va Muhammad Shariflarning “Tarixi amir Haydar” va “Dastoni amironi mang’it”, Mirolim Buxoriyning “Fathnomayi-sultoniy”, Mirzo Abdulazim Somiyning “Tarixi salotini mang’itiya”, “Dahmayi shohon” kabi asarlari, Muhammad Sharif ibn Muhammad Naqining “Toju tavorix” asarini, Ahmad Donishning “Mang’itlar xonadoni hukmdorlari tarixidan qisqacha risola” asarini va Mirzo Sodiq Munshiyning “Tarixi silsiloti mang’itiya” (“Mang’it hukmdorlari tarixi”) asarlari mang’it amirlari tarixi haqidagi birlamchi manbalardir. Abulg’oziyxon “Shajarayi Turk”, “Shajarayi tarokima” asarlari bilan Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab bergan bo’lsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va tarjimonlik maktabini yaratib, “Firdavs ul-iqbol”, “Zubdat ut-tavorix”, “Riyoz ud- davla”, “Gulshan ul-davlat”, “Jomiy ul-voqeoti sultoniy”, “Shohid ul-iqbol” asarlari bilan tarix sohasini rivojlantirdilar. Bayoniyning “Shajarayi xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi” asarlari yuqoridagi asarlar kabi Xiva xonligi tarixini o’rganishda asosiy manba hisoblanadi. 5.2. O’zbek xonliklaridagi adabiy-badiiy muhit Bu davrning adabiyoti to’g’risida so’z yuritar ekanmiz, shuni aytib o’tish joizki, XVI- XVIII asrlar ijtimoiy hayotdagi jarayonlar badiiy adabiyotda ham o’z aksini topdi. She’riyat juda ravnaq topgan edi. Masalan, shayboniylar davri to’g’risida Hasan Buxoriy Nisoriy va Mutribiy tazkiralarida 250 ga yaqin shoir va olim tilga olinadi. Bu davr adabiyotida ma’rifatparvarlik ulug’lanadi, fan va madaniyat targ’ib qilinadi, xalqparvarlik kuylanadi, xalq og’zaki ijodi va hajviy janr keng rivojlanadi. Turdi, Nasafiy, Mushfiqiy, Mashrab, Huvaydo, Shavqiy, Kattaqurg’oniy, Nishoniy, Munis Xorazmiy, Nodira, Gulxaniy, Ogahiy, Uvaysiy va boshqa ko’plab shoirlar ijodida bu o’z ifodasini topdi. Abdurahmon Mushfiqiy (1538-1588) o’zbek adabiyotida saroy shoiri sifatida tanilgan, lekin o’zining g’azallari, qasidalari va dostonlarida o’sha davr boshqaruv tartiblarini, boy amaldorlarni, hatto ruhoniylarni tanqid ostiga oladi. U xalq orasida «Mulla Mushfiqiy» nomi bilan latifalar qahramoni sifatida tanilgan shaxs edi. Shoir Sayyido Nasafiy (1687-1710) o’z ijodida mehnatkash xalqni ulug’lagan. O’sha davrning buyuk siymolaridan biri Boborahim Mashrab (1640- 1711) edi. U Andijonda tug’ilgan. Uning g’azal, doston, musta’zod, musaddas va boshqa she’riy asarlari davrlar sinovidan o’tib kelmoqda. Balx hokimi Mahmudni tanqid qilib yozgan bir she’ri uchun Mashrab dorga osib o’ldiriladi. Uning she’rlari jo’shqin hissiyotlarga boy, musiqiy: Ko’rsat jamoling mastonalarga, Ishqingda kuygan parvonalarga. Mendin duodir, sendin ijobat, Jonim tasadduq jononalarga. XVII asr o’zbek she’riyatining eng ko’zga ko’ringan namoyandalaridan biri Farg’oniy taxallusi bilan ijod qilgan shoir Turdidir. Uning o’zbek urug’larini o’zaro kelishmovchiliklarga barham berib birlashishga undovchi quyidagi satrlari e’tiborga loyiqdir: Tor ko’ngillik beklar, manman demang, kenglik qiling, To’qson ikki buli o’zbek yurtidir, tenglik qiling. Birni qipchoqu, xitoyu birni yuz, nayman demang, Qirqu yuz ming son bo’lub bir xon oyinlik qiling. Qo’qon xoni Umarxon davrida shakllangan va rivojlangan Qo’qon adabiy muhiti ta’sirida yaratilgan adabiyot va she’riyat namunalari madaniyat rivojining o’ziga xos ko’rinishi bo’ldi. Umarxon buyrug’i bilan Fazliy va Mushriflar tomonidan tuzilgan “Majmuat ush-shuaro” nomli tazkira XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Qo’qonda yashab ijod qilgan ijodkorlar haqida muhim ma’lumotlar beruvchi qimmatli asardir. “Devoni Huvaydo”, “Rohati dil” asarlarining muallifi Xo’janazar Huvaydo, “Hapalak”, “Ta’rifi viloyati Qurama” kabi she’rlar ijodkori Maxmur, hajvchi shoir Gulxaniy (u “Zarbulmasal” asari bilan mashhur), Fazliy, Mushrif, G’oziy, Sodiq, Xotif, Amiriy va boshqalar bu davrning ko’zga ko’ringan ijodkorlaridir. Bu davr adabiy hayotining muhim jihatlaridin biri ayollar ichidan Nodira, Uvaysiy, Dilshodi Barno, Mahzuna kabi iste’dodli shoiralarning yetishib chiqishidir. Nodiraning (1792-1842) asl ismi Mohlaroyim edi. Bu o’zbek shoirasining Komila va Maknuna kabi taxalluslari ham bo’lgan. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, taqdir Nodiraga Qo’qon xoni Umarxondek ham shoh, ham shoir bilan umr kechirishni nasib etgan edi. Umarxon Amiriy taxallusi bilan she’rlar bitgan. Nodira o’zbek va fors-tojik tillarida ijod qilib, 10 ming misraga yaqin she’rlar bitgan. Nodira ijodining asosiy mavzusi ayollarning oliyjanobligi, vafodorligi, iztiroblari, jaholatga qarshi kurashlari tashkil etadi. 1842-yilda Buxoro amiri Nasrullo Qo’qonga bostirib kirib, Nodirani qatl ettiradi. O’sha davrning buyuk shoiralaridan yana biri marg’ilonlik Jahon Otin (1779- 1845) «Uvaysiy» taxallusi bilan ijod qildi. Shoira she’rlarining mavzusi unga zamondosh Nodira she’riyati bilan hamohangdir. U o’z asarlarida inson muhabbatining ziynati bo’lgan vafo, sadoqatni, fidoyilikni chuqur va o’tkir ichki kechinmalari orqali ifodalaydi. Shuni ta’kidlash joizki, XVIII asrda Qo’qon xonlikning she’riyat va madaniy markaziga aylangan edi. XVIII asrning oxirida qo’qonlik shoir Mahmur ijod qilgan. Mahmur o’zining qator satirik asarlarida o’z davrining ziddiyatlarini, ayrim amaldorlar va din ahllarining yaramasliklarini fosh qildi. Uning «It boqar qozi», «Hoji Niyoz», «Hapalak», «Karimqul mehtar» kabi hajviyalari xalq orasida mahur bo’lgan. XVIII asrning oxiri - XIX asr boshlarida ijod qilgan atoqli yozuvchi Gulxaniy (asl ismi Muhammad Sharif) o’zining «Zarbulmasal» asarida saroydagi ma’naviy tuban hayotni hajvga oladi. XIX asr adabiy hayotining ko’zga ko’ringan namoyondalari Mirzo Sodiq Munshiy, Hoziq, Mujrim, Muhammad Sharif Shavqiy, Mulla Qurbon Xiromiy, Ahmad Donish, Ochildi Murod Meri Kattaqo’rg’oniy va boshqalar o’z asarlari bilan adabiyot rivojiga katta hissa qo’shganlar. “Mang’it hukmdorlari tarixi” she’riy usulda bitilgan “Chor darvesh”, “To’tinoma”, “Poraxo’r qozilar”, “Murid ovlovchi” kabi asarlar bu davr adabiyotining ajoyib namunalaridir. Xiva xonligida o’zbek adabiyoti rivojida Shermuhammad Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy, Kamron, Bayoniy, Xusraviy, Murodiy, Rojiy, Mutrib, Laffasiylarning asarlari o’ziga xos o’ringa ega. Xiva xonligida turli millat vakillari yashagan va bu davr adabiyotida ham o’z aksini topdi. Turkman shoiri Maxtumquli, qoraqalpoq shoiri Berdaq ijodi alohida ajralib turadi. Ular o’z asarlarida xalqni birlikka, birodarlikka chaqiradilar. Xiva xonligida fan jonlandi. Xorazim tarixi yozildi. Bu ishlarin amalga oshishida taniqli shoir va tarixchi Munis Xorazmiy (asl ismi Shermuhammad Avazboy o’g’li, 1778- 1829) va uning jiyani Ogahiy (1809-1874)larning o’rni katta. XIX asr boshlarida ijod qilgan xorazmlik Ogahiy o’zbek mumtoz adabiyotinig yirik namoyondalaridan biri edi. Ogahiy o’z zamonasida iste’dodli shoir, usta tarjimon, yirik muarrix, tarixchi olim sifatida shuhrat qozondi. U bizga 20 ming misradan oshiq she’riy meros qoldirgan. Dehlaviy, Nizomiy, Jomiy kabi shoirlarning asarlarini va «Qobusnoma»ni o’zbek tiliga tarjima qilgan. O’zbek xalqining atoqli shoiri ma’rifatparvari birinchi o’zbek publitsisti Zokirjon Furqatdir (1858-1909). U fan va madaniyatni o’z xalqi istiqboli uchun katta ahamiyatga ega ekanligini anglab yetgan mutafakkir edi. U o’zining ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qiluvchi «Gimnaziya», «Ilm xosiyati», «Teatr haqida manzuma», «Vistavka xususida», «Safarnoma», va boshqa asarlarida bir tomondan qoloqlikni, madaniyatsizlikni qoralaydi, ikkinchi tomondan ilmga, taraqqiyotga intilish zarurligini ta’kidlaydi: Ko’rar ko’zlarni (ng) nuri ilmdandur Kerak har ilmdin bo’lmoq xabardor, Bular har qaysi o’z vaqtida darkor... Ilg’or qarashlarning rivojlanishida qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Berdimurod Berdaqning (1827-1900) xizmatlari kattadir. Shoir o’z she’rlarida va «Ahmoq podsho» dostonida Xiva xonligi hukmdorlarini tanqid qilib, xalqning huquqlari va erkinliklari bo’g’ib qo’yilganligini ko’rsatgan edi. Berdaq inson uchun eng oliy baxt Vatanga, xalqga xizmat qilish deb hisoblagan: Ishni ishla, tug’ilgan el uchun, Joningni ayama, elda er uchun, Kindik qoni tomgan aziz yer uchun, O’lib ketguningcha xizmat yaxshiroq... O’zbek xalqining yana bir mashhur shoiri Muhammad Aminxo’ja Muqimiydir (1850-1903). Muqimiy o’zining «Sayohatnoma», «Tanobchilar», «Moskovchi boy», «Choyfurush», va boshqa asarlarida xalqining og’ir ahvolini, ikki tomonlama zulm chekayotganini ifoda etib, mavjud tartibga qarshi kurashga chorlaydi. Ma’rifatparvar, xalqparvar shoirlar Ubaydullo Solih Zavqiy (1853-1921), xivalik Avaz O’tar o’g’li (1884-1919) o’z she’rlarida jaholatga qarshi kurashga da’vat etdilar. Xalq ichidan chiqgan, butun umrini xalqga xizmat qilishga bag’ishlagan Zavqiy o’z asarlarida mehnatkash xalqining og’ir ahvolda yashashidan qayg’uradi va bir hovuch tekinxur, nodonlarning rohatli hayotini fosh qiladi: Bevayu bechora, kosiblarga hurmat qolmadi, O’g’rilar atlas kiyib, boy bo’ldi ko’p to’rt ko’zlar... Avaz O’tar o’zining «Ajab ermak» she’rida kelajakda baxtli hayot qurilishiga, zolimlar hukmronligining abadiy yo’qolishiga qat’iy ishonch bildiradi. Avaz O’tar ham, boshqa tillarni, fanni, texnikani o’rganishni targ’ib qiladi: Har tilni bilu emdi boshi odama jondur, Til vositai robidan olami yondur... Lozim sizga har tilni bilu ona tilidek, Bilmakka ani g’ayrat eting foydali kondur. Bu davrda o’zbek xotin-qizlari orasidan ham mashhur shoiralar yetishib chiqdi. Ulardan, Toshkentlik shoira Nozima Xonim va Qo’qonlik Anbarnisolar ijodi diqqatga sazovordir. Nozima Xonim o’zbek xotin-qizlaridan birinchi bo’lib ijtimoiy va milliy zulmga qarshi kurashga qo’shildi. Uning ijodida ma’rifatni, xotin-qizlar ozodligi va teng huquqligini targ’ib qilish asosiy o’rinni egallaydi. «Ayo mahkumalar» she’rida Nozima Xonim shunday deb yozadi: Yetar, baskim biza behad balo sangi nasib o’ldi, «Zaifu notavonlar» deb bizga qullik nasib o’ldi, Ki ul zulmatni timsoli chodir-chimmat nasib o’ldi... Ochib yuz ma’rifat sari, eting barbod xurofotni. Shoira Anbarniso ham jaholatga qarshi nafrat bilan bitilgan she’rlar yozadi va ayollar hayoti haqida zavq hamda achinish bilan gapiradi: «Ona Aristotel va Platonni, Ulug’bek va Jomiyni, Uvaysiy va Sa’diyni, Firdavsiyni, va ko’pgina buyuk kishilarni dunyoga keltirdi, ularga hayot berdi, lekin onaning o’ziga esa hech qanday hurmat yo’q». XVII-XVIII asrlarda o’zbek xalq og’zaki ijodida bir muncha taraqqiyotga erishildi. Xalq dostonlari «Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhra», «Oshiq G’arib va Shohsanam», «Bo’z o’g’lon», «Yusuf va Ahmad» va «Go’ro’g’li», «Alpomish» kabi dostonlar xalq orasida turli variantlarda keng tarqaldi. Xalq baxshilari, o’lanchilari, shoirlari hikoyalar, masallar, matallarni keng targ’ib qildilar. Boshqa xalqlarniki singari o’zbek xalqining ham og’zaki ijodi uning ijtimoiy qarashlari, axloqiy va estetik fikrlarini aks ettiradi. Ular yozma adabiyot tili va badiiy tasvir vositalari rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdi. Xalq ijodi ta’sirida Sayqaliy «Bahrom va Gulandom», «Qissai Hamroh va Huriliqo» dostonlarini, shoir Sayyodiy «Tohir va Zuhra» dostonini yaratdilar. Xalq ijodi to’g’risida so’z borar ekan, o’sha davrda qiziqchi va qo’g’irchoqbozlar, o’yinchi san’atkorlar ijodini ham aytib o’tish o’rinlidir. Ular shahar maydonlarida xalq hayoti to’g’risida tomosha ko’rsatishar edi. XIX asrning oxirida yangi ijtimoiy fikr taraqqiyoti o’z navbatida adabiyot sohasida ham yutuqlarga sabab bo’ladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, bu davr adabiyotining muhim g’oyaviy asoslarini ma’rifatparvarlik, hurriyat, xalq ommasining ma’rifatini yoqlash g’oyalari tashkil etdi. Shunday qilib, barcha tazyiq-u qatog’onlarga qaramasdan o’zbek adabiyoti va xalq ijodi keng rivoj topdi. 5.3. Xonliklar davrida me’morchilik, tasviriy san’at va musiqa XVI-XVII asrlar me’morchiligi temuriylar davri me’morligi uslubi davom etib, uning yangi yo’nalishlarini topishga harakat qilindi. Bu davrda me’morchilik sohasida yirik hashamatli saroylar, madrasalar, ko’plab jamoat binolari va inshootlari, usti berk bozorlar, rastalar, mehmonxonalar, ko’priklar, hammomlar, sardobalar qurildi. Bularda bezak, nafislik, ulug’vorlik oldingi davrning dabdabali qurilishlaridan farq qilsa-da, monumental binolarning tarhi va qiyofasiga o’zgarishlar kiritildi. Buxoroga kelgan rus elchisi Jekinson: «Buxoroda hammomlar shunday mohirlik bilan qurilganki, bunday hammomlar dunyoda yo’q», - deb yozgan edi. Bu davrda qurilgan uylar har bir xonlikda bir-biridan bezaklari bilan farqlanib turadi. Masalan, Buxoro va Samarqand uylari ustunli ayvon, turli naqshlar va ganch uymakorligi bilan bezatilgan. Farg’ona uylari keng va ayvonli bo’lib, guldor tokchali, o’yma ganchli bo’lgan. Xiva uylari esa ayvoni ichkariga qaratilgan, ustunlari o’yma naqshlar, gullar bilan bezalgan. Ammo oddiy xalq paxsalik uylarda yashashgan. Buxoroda qurilgan yirik jamoat binolari – Mir Arab (1535-1536) madrasasi, Xo’ja Zayniddin masjid-xonaqosi, Masjidi Kalon (1540-1541), Ko’kaldosh madrasasi, Bolohovuz (1712) masjidi, Chor minor (1807) madrasasi va boshqalar ko’zni quvontiradi. Masalan, Masjidi Kalon kattaligi jihatidan Samarqanddagi Bibixonim masjididan keyin ikkinchi o’rinda turadi va badiiy bezaklari bilan temuriylar davri an’analarini aks ettiradi. Masjidning umumiy maydoni bir gektar keladi (127x78), unda bir yo’la 10 mingga yaqin namozxon namoz o’qish imkoniyatiga ega bo’lgan. Buxoro shahrining eng qadimgi me’morchilik yodgorligi Arkning hozirgi qiyofasi XVI asrda Shayboniylar sulolasi davrida shakllangan. Unda shahar hokimlari yashagan. Ark devorlaridan biriga osib qo’yilgan katta qamchi amir hukmdorligining ramzi bo’lgan. Rivoyatlarga qaraganda, bu qamchi afsonaviy xalq pahlavoni Rustamniki emish. Arkdagi binolar XVII-XX asrlarga, ya’ni ashtarxoniylar va mang’itlar sulolalariga mansubdir. Arkdan shahar va uning yaqin atrof manzaralari va tepalliklari yaqqol ko’rinib turadi. XVI asrning 80-yillarida barpo etilgan Abdullaxon madrasasi davrning yangi yo’nalishi – qo’sh madrasa qurish amaliyotini yorqin namoyon etadi. Bir- biriga qaratilib qurilgan me’moriy majmualarning namunasi hisoblanadi. Bu madrasa Modarixon madrasasiga qarama qarshi, peshtoqlari bir biriga qaratib qurilgan. Ular birgalikda yagona yirik me’moriy majmuani tashkil etgan. Shu davrda Toshkentdaga Hazrati imom me’moriy majmuasi yanada kengaytirilib qo’sh madrasa uslubida madrasa va maqbaralar barpo etildi, ayvonlar qurilib hovuzlar qurish va ko’kalamzorlashtirish ishlariga e’tibor berildi. Bu davrda Toshkentda Hazrati imom me’moriy majmuasiga asos solindi, Suyunchixon maqbarasi (1531-32), Al Bakr Kafali Shoshiy (1541-42) majmuasi, Baroqxon va Ko’kaldosh madrasalari bunyod etildi. Samarqand Registoni ham shu davrda to’la shakllanadi. Sherdor (1619) madrasasi bu yerda savlat to’kib turibdi, uning peshtoqiga sherning surati solingan, shuning uchun ham Sherdor deb nom berilgan. Registon maydonining uchinchi tomonida «Tillaqori» (1646) madrasasi barpo etilgan. Uning devorlaridagi naqshlar zarhal bezaklar («tilla bilan bezalgan») hanuzgacha kishini lol qoldiradi. Bu davrga kelib me’morlik san’atida bezakka yana e’tibor orta boshladi. XVI asrning ikkinchi yarmidan susaya boshlagan bu san’at yana jonlandi. Interyer bezagida kundal uslubi (texnikasi)da ishlangan naqshlar, yog’och o’ymakorligida ishlangan eshik va panjaralar, sergul bezaklar davr me’morchiligini ajratib turadi va qaytarilmas jozibasi bilan kishiga quvonch bag’ishlaydi. Bu davrda Buxoroda katta qurilishlar davom etdi. Shunday yodgorliklardan biri 1652-yilda barpo etilgan Abdulazizxon madrasasi hisoblanadi. Bino nihoyatda go’zal, zarhalli koshinlari yozuv, naqsh va rasmlar uyg’unligida ajoyib manzara hosil qiladi. Madrasaning tashqi peshtoq bezagi naqsh va afsonaviy jonivorlar tasviri bilan bezatilgan. Madrasaning ichki xonalari ham e’tiborli. Bu yodgorlik gumbazi bezagida ganch muqarnaslar, devorlarida gulga to’la guldonni aks ettiruvchi pannolar o’z aksini topgan. Peshtoqning ikkinchi qavatidagi bezagi ham xarakterli. Unda quyoshga uchib borayotgan keng yoyilgan qanotli ikki qush tasviri ishlangan. 1630-yillarda Nodir Muhammad Devonbegi qurdirgan madrasa ham bezakka boy. Uning peshtoqiga ishlangan afsonaviy qushlar tasviri ham uni boshqa madrasalardan ajratib turadi. XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligi me’morchiligi o’ziga xos uslubda rivojlandi. Bu davrda amirlikning bir qancha shaharlarida masjid va madrasalar bunyod etildi. Buxoro shahrida qurilgan Domullo Tursunjon (1796-1797) madrasasi, Xudoydod me’moriy majmuasi, Yernazar elchi madrasasi (1795), 1807-yilda qurilgan Chorminor majmuasi, Qarshida qurilgan Mir Muhammad madrasasi kabi me’moriy yodgorliklar o’zbek xalqining noyob madaniy merosidir. XVIII asrning oxiri – XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyo me’morchilik san’atida Xorazm me’morchiligi ustuvor mavqeni egallay boshlaydi. Bu davrda Amir Temur va temuriylar davri me’morchilik san’ati an’analarida binolar qad ko’tardi. Xiva, Xazorasp, Toshovuz, Gurlan va Kenja kabi shaharlarda hayot, savdo- sotiq, hunarmndchilik rivojlanadi. Xivaning mashhur yodgorliklari o’zining tugallangan ko’rinishiga ega bo’ladi. Darvozalar, karvonsaroylar va madrasalar hisobiga shahar ko’rki yanada ochiladi. Pahlavon Mahmud maqbarasi (1810), Tosh hovli (1838) kabi yodgorliklar bugungi kunda ham bezakdorligi hamda o’zining go’zalligi bilan kishini hayratga soladi. Ichan qal’ada xon qarorgohi va boshqa muhim mamuriy binolar joylashgan. Qal’aning bosh maydoni bo’lib, u yerda savdo ishlari olib borilgan, turli yig’inlar o’tkazilgan. Bu yerda o’rnatigan dor esa xon g’azabiga uchraganlar uchun oxirgi manzil bo’lgan. Bu davrda Xivada va Xiva xonligining boshqa shaharlarida ko’pgina binolar – saroylar, masjidlar, madrasalar, karvonsaroylar va timlar qurildi. Bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan – Xorazmdagi Rahmonqul-inoq saroyi, Xivadagi Olloqulixon karvonsaroyi va timi, Tosh hovli va Nurullaboy saroyi, Olloqulixon va Muhammad Aminxon madrasalaridir. Ular Buxoro va Samarqandning hashamatli binolaridan o’zlarining me’morchilik shakllari bilan ajralib turadi, go’zal va o’ziga xos yog’och o’ymakorligi va naqshlari bilan Xorazm ustalarining yuksak san’atini ko’z-ko’z qilib turadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan o’lkamizning bosib olinishi mahalliy me’morchilikka rus shaharsozligi elementlari ta’sirini ko’chaytirdi. Bu davrda turar joylar me’morchiligida Buxoro, Xiva, Qo’qon, xonliklarida mahalliy uslublar shakllandi. Farg’ona vodiysida hovlilar ishkomli, bo’yama naqshlar bilan bezatilgan mehmonxona va ayvonli bo’lgan. Samarqand va Buxoroda hovlilar imorat va paxsa devor bilan o’ralib, bir necha qismga bo’lingan, darvoza qarshisida hovuz, chorbog’ bo’lishiga ahamiyat berilardi. Xorazmda hovlilar baland paxsa devor bilan o’ralib, uylar baland qilib quriladi va o’yma naqshlar bilan bezatilar edi. O’z davrining mashhur me’morlari Buxoroda usta Obloqul va Ibrohim Hofizov, Mo’minjon, Majid Solixonov, Qurbon Hasanjonov, Shirin Murodov, Kattaqo’rg’onda Jamoliddin va Kamoliddin, Samarqandda Abduqodir Boqiyev, Sa’dulla Yunus, Mahmud, Xivada Odil Muhammad Murod, Nurmuhammad, Abdujabbor, Sufimuhammad Niyoz, Farg’onada Muhammad Musa, Isoxon, Yusufali, Xoliqnazar, Muhammad Aminxuja va boshqalar ijod qilganlar. Bu davr Qo’qon xonligi memorchiligi ham bezakli bo’lib, binolarning katta qismi loy va paxsadan bunyod etilar edi. Farg’ona vodiysi memorchiligi shu davr me’morchilik uslublarida ishlangan bo’lishiga qaramay o’ziga xos ko’rinishga ega ekanligini ham etirof etish kerak. Jumladan, Namangandagi Xo’jamning qabri maqbarasi shu xususda etiborlidir. Uning gumbaz osti ko’rinishi muqarnasli qilib ishlanganligi bilan xarakterlanadi. Me’mor Muhammad Ibrohim tomonidan loyihalangan bu maqbarada rang ham ishlatilgan. Farg’onaning bosh shahri bo’lgan Marg’ilondagi Zulqarnayn maqbarasi minorali bo’lib, uning ikkita minorasi saqlanib qolgan. Bulardan tashqari Farg’onada avliyolarga atab qurilgan qator mozorlar saqlanib qolgan. Ular uncha katta bo’lmagan peshtoq-qubbali binolar bo’lib, ularning eshiklari o’ymakorlik san’ati bilan pardozlangan. Bu davrda ishlatilgan ustunlar ham muqarnasli bo’lib, ularning ustunlari ham o’ymakorlik san’ati bilan pardozlangan. XVIII asr o’rtalaridan Xo’qand qishlogi Qo’qon xonligi poytaxtiga aylantirildi. Yangi poytaxt qurilishiga buxorolik ustalar taklif etiladi. Natijada shu davrda qurilgan binolar bezagi va tarhida Buxoro me’morchiligi ta’siri sezilarli o’rinni egallaydi. Buni Norbo’tabiy madrasasi binosida ko’rish mumkin. Bino uchun ishlangan o’yma eshik o’zining nafis bezaklari bilan ajralib turadi. Bu davrda Qo’qon xonligida hunarmandchilik rivoj topdi, ajoyib koshinlar, sirli sopol buyumlar, o’ymakorlik asosida ishlangan eshiklar shu davrda Qo’qon me’morchiligining ko’tarinki ruhini o’zida aks ettiradi. Bu davrda realistik tasviriy san’at haqida gapirish qiyin, lekin dekorativ yo’nalishdagi tasvirlar bu davr devoriy rassomchiligida uchraydi. Guldon va undan chiqib turgan turli gullar tasviri, anor shoxchasi tasvirlari shu davr saroy va turar- joy binolarida uchraydi. Shunday rasmlarni Xo’jamning maqbarasida (Namangan) ko’rish mumkin. O’sha davrning me’moriy yodgorliklaridan biri Buxoro shahrining shimolida joylashgan Sitorai Mohi Xosa saroyidir. Bu saroy Buxoro amiri Ahad tomonidan qurdirilgan bo’lib, uning badiiy ishlanishida qadimiy o’zbek milliy uslubi sezilib turadi. Saroy devorlari yelim sir bilan bezatilgan va ganchga o’yilib yasalgan naqshlar kishini hayratda qoldiradi. Ikkinchi saroy Buxoroning oxirgi amiri Said Olimxon tomonidan qurdirilgan, bir qavatli binodir. Uning o’rtasida favvorali hovli bor. Saroyning tashqi devoriga bo’rtma ganch naqshlar solingan, tom chetiga naqshinkor gullar bilan bezatilgan kungirali panjara qo’yilgan. Saroyning ichki xonalari orasida rang-barang darchali xona, devorlari ikki tomonga suriladigan oshxona, vazirlar qabul qilinadigan xona bor. Ayniqsa, xalq me’mori, usta Shirin Murodov tomonidan ishlangan ko’rkam katta oq zal o’zining oynali devorlari va ganch naqshlari bilan diqqatga sazovordir. Amir saroyini bezashda yevropa me’morchiligiga taqlid qilingan. XVI-XVII asrlarda qo’lyozma kitoblar tuzish, hattotlik, muqovasozlik san’ati ham rivojlandi. Buxoroda ayniqsa, kitobat san’ati, hattotlik va u bilan bog’liq holda miniatyura san’ati rivojlandi. Qo’lyozmalarni bezash, ularni kitob holiga keltirish borasida buxorolik ustalar dong taratdilar. Bu yerga taniqli hattot va musavvirlar ko’chib keldi. Buxoro, Samarqand, Toshkentda betakror miniatyura san’ati maktabi shakllana boshladi. Shu san’at rivojlanishining dastlabki bosqichini Shayboniyxonlarning tarixiy bayonnomalariga bag’ishlangan «Shayboniynoma», «Fathnoma» va «Tarixi Abulxayrxon» qo’lyozmalarida o’z ifodasini topdi. Bu qo’lyozmalarga ishlangan miniatyuralarni mahalliy rassomlar bajargan bo’lib, bu miniatyuralarni Hirot maktabi rasmlari bilan solishtirganda Hirot maktabi miniatyuralariga xos nafislik, kiboriy ruh susayganini, sezish mumkin. Bu miniatyuralarning qalami jiddiy, koloriti siqiq va yaxlit, yirik ishlangan obrazlar birmuncha qotib qolgan holda ko’rsatilgan, manzara tasviri ham sodda. Yana bir muhim tomoni shundaki, bu miniatyuralarning, ularda tasvirlangan odamlar, ularning kiyimlari va ularni o’rab turgan muhitda o’zbeklarga xos fazilatlarni ko’ramiz. Shu xususda “Tarixi Abulxayrxon”ga ishlangan miniatyuralar etiborga loyiq. Ushbu qo’lyozma asardagi 28 ta miniatyura XVI asrning 40-yillarida ishlangan. Bu davr hattotlik san’ati rivojlanishiga Hirot hattotlik san’ati maktabining ta’siri kuchli bo’ldi. Bunda 1528-yilda Hirotdan Buxoroga ko’chib kelib, umrining oxirigacha shu yerda yashab ijod qilgan Kamoliddin Behzodning shogirdlaridan «hattotlar qiroli» nomi bilan mashhur bo’lgan Mir Ali sezilarli iz qoldirdi. Mir Ali bu yerda zamondoshi Muzahhib va uning shogirdlari bilan hamkorlikda ishladi va ko’plab qo’lyozmalarni ko’chirgan. Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanayotgan Nizomiyning dostoni ko’chirmasi shunday hamkorlikda yaratilgan. Markaziy Osiyo miniatyura maktabining yirik vakili Mahmud Muzahhib hisoblanadi. Uning asl ismi Mahmud Shayxzoda bo’lgan. Muzahhib Kamoliddin Behzod, Miroq Naqqosh qo’lida tasviriy san’at sirlarini o’rgangan. U kitob bezash hamda miniatyura ishlash borasida yuksak mahoratga ega bo’lganligi uchun ham unga "Muzahhib" ya’ni "oltin suvi yurituvchi" taxallusi berilgan. Mahmud Shayxzodaning 30 ga yaqin asarlari aniqlangan. Rassomning ilk asarlaridan biri keksaib qolgan Alisher Navoiyning hassaga tayanib turgan holda tasvirlangan surati hisoblanadi. Mahmud Muzahhib portretlar ishlash bilan bir qatorda tarixiy va maishiy janrlarda ham asarlar yaratgan. Rassom ijodining gullagan davri XVI asrning 30-40-yillariga to’g’ri keladi. Shu davrda ishlangan miniatyuralar ichida «Sulton Sanjar va uning to’quvchi kampir bilan uchrashuvi» uning yetuk asarlaridan biridir. Unda saljuqiylar hokimi Sulton Sanjar ovga ketayotgan paytda qari to’quvchi kampir uni xalq boshiga ko’p tashvish va uqubatlar solgani uchun koyiganligi hikoya qilinadi. Mahmud Muzahhib shogirdlari Muhammad Chagri Muxassin, Abdulla, Muhammad Murod Samarqandiy va boshqalar kitob, miniatyura san’atini rivojlantirishda o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. Muhammad Murod Samarqandiyning Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo’ston” dostonlariga ishlangan miniatyuralari ham mashhurdir. Muhammad Murod Samarqandiyning bizgacha saqlanib qolgan asarlari ichida 1556-yilda Firdavsiyning «Shohnoma» qo’lyozmasiga ishlangan miniatyuralari alohida ajralib turadi. Bugungi kunda bu qo’lyozma Toshkentdagi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanadi. Dostonga ishlangan 115 ta miniatyura syujetlari tugal, dostondagi voqealarni mohiyatini ochib berishga harakat qiladi. Unda rassom dostondagi voqealarning mazmunini atroflicha yoritishga, jamiyat illatlarini ochib ko’rsatishga harakat qiladi. Portret san’ati ham rivojlandi. Xonlar portretlari ishlandi. Abdullaxon, Imonqulixon portretlari shular jumlasidandir. Behzod Shayboniyxon xizmatida bo’lgan kezlari uning portretini ham ishladi. Tasvirda Shayboniyxon oyoqlarini chalishtirib bolishga suyangan holda ikki qo’lini tizzasiga qoyib allanimalar haqida o’ylab yozishga tayyorlanayotgan holatda tasvirlangan. Uning kiyimlari oddiy, gavdasi pishiq, hiyla qorin solgan. Uning oldida turgan yozuv ashyolari: siyohdon, qalam, kitob Shayboniyxoning o’qimishli, bilimdon, har bir ishni puxta o’ylab amalga oshiradigan shaxs sifatida tasvirlaydi. Asarda tasvirlangan qamchi esa uning qattiq qo’lliligi, mohir chavandozligi ramzi sifatida idrok etiladi. Shayboniyxonning mazkur surati hozir AQShda shaxsiy kolleksiyada saqlanadi. Shayboniylar davrining mashhur musavvirlari Abdullo Buxoriy, Menuchehr, Jamoliddin Yusuf kabi miniatyura ustalari ham tarix sahifalaridan munosib o’rinni egalladilar. Ularning bizgacha yetib kelgan ayrim asarlari ularning yuksak didi va ijodiy barkamolliklaridan dalolat beradi. Jaloliddin Yusuf, Mahmud Muzahhib, Keldi Muhammad, Muhammad Murod Samarqandiy va boshqa iste’dodli musavvirlar o’sha davrda samarali ijod qildilar. Ko’pgina miniatyuralar o’zining nafosati va ijod san’atidagi nazokati bilan kishini lol qoldiradi. Ular xalq moddiy madaniyati darajasini aks ettirib, musavvirlarning voqelikni realistik tasvirlashga intilishlarini ko’rsatadi. 1621- yilda Samarqandda «Zafarnoma»ga ishlangan miniatyuralar buning namunasidir. Tasviriy san’at memoriy bezaklarda, amaliy san’at buyumlarida keng o’rinni egallaydi va ularning ajralmas qismiga aylangan. Shu davrda ishlangan gilam va so’zanalar, sopol buyumlar, me’moriy yodgorliklarning bezaklarida tasviriy san’at o’z ifodasini topgan. Umuman shuni ta’kidlash kerakki, bu asrda ham tabiat ko’rinishlari, guldon yoki tuvakdagi gul, daraxt shoxida sayrab turgan chiroyli qushlar va hayvonlar tasviri shu davrda ishlangan sopol buyumlarida, gilam va so’zanalarda binolarning tashqi va ichki bezaklarida, turli xil shakllar (medalyonlar) ichiga ishlangan tasvirlarda keng uchraydi. Shu xususda Samarqanddagi Tillaqori madrasasi (XVI asr) naqsh va bezaklari diqqatga sazovordir. Bu madrasa devoriy rasmlarida Bibixonim masjidi, Oqsaroy devoriy rasmlariga o’xshash kompozitsiyalar uchraydi. Uncha katta bo’lmagan manzaralar – daraxt shoxlari, gullar ko’rinishi moviy zaminda (fonda) zarhaldan ishlangan va buning hisobiga xonalar ko’rinishi ertaknamo ko’rinish kashf etgan. XVII asr miniatyura va kitobot san’atida nodir asarlar yaratildi. Saroy qoshidagi kutubxonalarda rassom va hattotlarning katta guruhi mehnat qilgan. Jumladan, musavvirlar Xo’ja Gado, Avaz-Muhammad, Xo’ja Muqim, Mulla Behzod, hattotlar Mirza Barki, Mirza Mir Munish va Arab-Shohlar saroy kutubxonasida yashab ijod qilganlar. Bulardan tashqari xonlar taklifi va buyurtmalari asosida chetdan ham iste’dodli rassomlar kitoblar ko’chirish va bezash ishlariga jalb etilgan. Jumladan, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon uchun ko’chirilgan Sa’diyning «Bo’ston» asaridan ko’chirilgan qo’lyozmada (1649) Farhod ismli musavvir dasxati uchrashi shundan dalolat beradi. Nizomiyning «Hamsa» asari qo’lyozmasida esa Muhammad-Muqim (Xo’ja Muhammad), Muhammad Amin, Behzod dastxatlari bor. Lekin XVII asr boshlarida avj olgan o’zaro nizo va urushlar, Eronning Xivaga qilgan hujumi ayrim musavvirlarni Vatanni tark etib Hindistonga, Boburiylar saroyiga ketishga majbur qildi. Masalan, Muhammad Murod Samarqandiy, Muhammad Nodir, shular jumlasidan. XVIII asr oxirlaridan bu san’at yana rivojlana boshladi. Xiva xonlari o’z kutubxonalari qoshida qo’lyozma kitoblarni ko’chruvchilar va rassomlar guruhini saqlaganliklari haqida malumotlar bo’lmasa ham, lekin xonlarning davrning mashhur rassomlarini Xivaga taklif etganliklari va rassomlar va hattotlar ular uchun qo’lyozmalar ko’chirib berganliklari haqida malumotlar saqlanib qolgan. Jumladan Xiva xoni Elbarsxon taklifiga binoan Muhammad Murod Samarqandiy kitob qo’lyozmasini ishlagan. Musiqa va qo’shiqchilik san’ati ham ancha rivoj topib bordi. Puflab yoki urib chalinadigan, torli musiqa asboblari, milliy qo’shiqchilik, milliy raqs aholi o’rtasida keng tarqalib bordi. Qo’shiqchilikda terma, lapar, yalla, maqom janrlari keng urf bo’lgan. Hofizlar, baxshi-dostonchilar xalq tomonidan e’zozlanar edi. To’y va sayillarda «Go’ro’g’li», «Kuntug’mish», «Shohsanam va G’arib», «Tohir va Zuhra» kabi o’zida vatanparvalik, mardlik, sevgi, mehr, insof va diyonat kabi g’oyalarini mujassamlashtirgan dostonlar zo’r maroq bilan kuylanar va tinglanar edi. Tanbur chiziqli notasini yaratgan Komil Xorazmiy “Maqomi Feruzshohiy” asari va “Panjgoh” maqomi bilan o’zbek musiqa san’ati rivojiga katta hissa qo’shdi. Shuningdek, xalq orasida qiziqchilik, masxarabozlik, askiyabozlik, qo’g’irchoq o’yini, dorbozlik san’ati ham keng tarqalgan edi. Uch xonlik san’ati rivoji haqida fikr yuritar ekanmiz, bu davrda to’qimachilik, ya’ni adras, atlas, shoyi, qalami kabi matolar to’qish va ularni bo’yash, duppido’zlik, zardo’zlik, kashtachilik, gilam to’qish, kigiz bosish, charmga bosma naqsh ishlash, misgarlik, zargarlik uymakorlikda turli uslublar ham shakllanganligini qayd etishimiz zarur. O’zbek xonliklarining amaliy- badiiy san’at buyumlari boshqa mamlakatlarda ham dong taratgan edi. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, xonliklar davrida o’lkamiz ijtimoiy- siyosiy hayotida yuz bergan tushkunlikka qaramay, madaniyat, adabiyot, san’at va me’morchilik ancha rivojlandi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, o’zaro urushlar, siyosiy porakandalik bilan izohlanuvchi bu davrda tarixnavislik, adabiyot, me’morchilik sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar, ijobiy siljishlar, mehnatkash xalqimizning bunyodkorligidan, yaratuvchanligidan darak beradi. Bu davr madaniy hayotining o’ziga xos xususiyatlari shundan iborat bo’ldiki, bir tomondan, madaniyat va san’at sohalarida katta yuksalishlar, betakror yutuqlar qo’lga kiritilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan birlik yo’qotilishi, o’zaro nizolarning avj olishi, tabiiy va texnika fanlariga e’tiborning yo’qotilishi Markaziy Osiyo xalqlarini nafaqat jahon taraqqiyotidan orqada qolishiga, balki xalqimizning chet el bosqinchilari zulmi ostiga tushib qolishiga sabab bo’ldi. Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. XVI-XVII asrlarda Markaziy Osiyodagi madaniy jarayon qanday edi? 2. O’zbek xonliklarida ta’limning asosiy yo’nalishlari to’g’risida so’zlab bering. 3. O’zbek xonliklari davrida yaratilgan qanday san’at asarlarini bilasiz? 4. Xonliklar davrida me’morchilik, tasviriy san’at va musiqa san’ati sohasida qanday yutuqlarga erishildi? 5. O’zbek xonliklarining Yevropadagi ilg’or mamlakatlardan ilmiy- texnikaviy jihatdan orqada qolish sabablarini tushuntiring. 6. XVIII-XIX asrlarda adabiyot va san’atga oid qanday yirik asarlar yaratilgan?