O‘zbek xonliklari davrida tibbiyotni rivojlanishi Tibbiy bilimlar qatorida tibbiyot tarixi fani aloxida o’rin egallaydi.U tibbiyotning tarixiy rivojlanish yo’llari va uning xozirgi kungacha etgan darajasi haqida umumlashtiruvchi tushuncha beradi,tibbiyotning tarakkiyot qonunlarini ochadi va shunga asosan uning kelgusidagi yunalish yo’llarini ko’rsatib beradi.Tibbiyot tarixi umuminsoniyat tarixining muxum qismidir Bo’lajak xaqim uchun tibbiyot tarixini o’rganish muhim ahamiyatga ega.Tibbiyot tarixi Fani tibbiyotning rivojlanish yo’llarini chuqur o’rganishda,uning erishgan yutuqlarini to’g’ri anglashda talabalarga dastur bo’lib xizmat qiladi,ularning bilim darajasi va saviyasini oshiradi.Umuman,tibbiyot tarixi fani talabalarning kasbiy-estetik, ma’naviy-g’oyaviy va madaniy jixatdan yuksak darajadagi mutaxassislar bo’lib etishishlarida katta rol o’ynaydi. Temuriylar sulolasi XV asr oxiriga kelib, tushkinlikka uchradi. Siyosiy xokimyat zaiflashdi, iqtisodiy xayot izdan chiqdi. 1506 yilda oxirgi temuriylardan bo’lgan Xusayn Boykaro vafot etdi. Zaxiriddin Bobur Vatanni tark etib, Xindistonga o’tib ketdi. Movarounnaxrda yagona davlat to’zish qo’lidan keladigan kuch kolmadi. Toj-taxt uchun olib borilgan tuxtovsiz urushlar va cheki yoq xar xil soliklardan tinkasi ko’rigan xalq oxirgi temuriylarni qo’llab quvvatlamadi. XVI asr boshida Movarounnaxrni SHayboniyxon qushinlari zabt etdilar. SHayboniyxon odamlari biz o’zbeklarmiz, deb atadilar. Ular bu erdagi maxalliy o’zbeklar(turkiy xalqlar) Bilan aralashib ketib, YAngi davlatni- o’zbek xonligini barpo etdilar. SHayboniyxon Samarkandni o’z davlatining poytaxti, deb e’lon qildi. Buxoroni ukasi Maxmud Sultonga berdi. Toshkent va uning atrofidagi erlarni karindoshlariga bo’lib berdi. So’ngra u Xuroson va Xorazmni bosib oldi. Xurosonga o’z ug’li Temur Sultonni xokim qilib kuydi. SHunday qilib, SHayboniylar sulolasi paydo bo’ldi. Bu sulolaning asoschisi SHayboniyxon ancha bilimdon odam edi. U adabiyot va san’atga qiziqar, bu soxa axllarini qo’llab quvvatlardi. Temuriylarga taqlid qilib, mamlakatda iqtisodiy xayot, Fan va madaniyatni rivojlantirishga intildi. Bu borada u ba’zi tadbirlarni ham amalga oshirdi. Ammo temuriylar shon shuxratiga eta olmadi. Dastlabki yillarda esa xarbiy tupalonlar natijasida mamlakat qo’shimcha vayronagarchiliklarga uchragan edi. SHayboniyxon askarlari bosib olingan shaxarlarni tolon-taroj qilardilar. Buning natijasida xalq xonavayron bular, xalq O’rtasida turli kasalliklar tarqalib ketar, minglab kishilar xalok bulardi. Tarixda bu davrda bir necha bor epidemiyalar tarqalib ketganligi ma’lum. Davlat barqaror topganidan keyin SHayboniyxon xujalik xayotini tartibga solishga qaratilgan ba’zi tadbirlarni amalga oshirdi. Sun’iy sugorish inshoatlari tiklandi, erdan foydalanish qoidalari haqida maxsus qonun kabo’l qilindi. Vakf erlari masalasi tartibga solindi. Bu tadbirlar axoliga bir qadar engilliklar keltirdi, xalqning axvoli yaxshilandi. Madaniy xayot yoqsala boshlandi. Bunda bir xodisa – o’lkada qog’oz ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilganligi kata rol uynadi. Samarkanda ishlab chiqariladigan «Sultoniy» va «Miribroximiy» markali qog’ozlar dunyo bozorida yuksak baholanardi. Movarounnaxr boshqa qushni mamlakatlar bilan savdo-sotik va madaniy aloka urnatdi. Bu erda ishlab chiqarilgan ip-gazlamalar, gilamlar, ko’rollar chet ellarga sotilardi. Masalan, O’rta Osiyo o’sha vaqtda Xitoy, Xindiston, Eron va qadimgi Rus davlati bilan savdo-sotik ishlari olib borardi. CHet ellardan, xususan, Xitoy va Xindistondan choy va qora murch xar xil ziravorlar keltirilardi. Moskva davlatidan muyna, teri, mum, asal va ba’zi metal buyumlar keltirib sotilardi. O’sha davrda o’zbek xonliklari ayrim davlatlar bilan diplomatik alokalar ham boglangan edilar. Mamlakatda kattagina ko’rilish ishlari olib borildi. Ular qatorida karvonsaroylar, sardobalar, hammomlar, kasalxonalar ham bor edi. Bu ko’rilishlar mamlakatning iqtisodiy va madaniy xayotida muhim rol uynadi. Muhimi shundaki, bu vaqtga kelib, o’zbek tilida yozilgan kitoblar paydo bo’la boshladi SHayboniylar xuqmronlik qilgan davrda (XVI asr) mamlakatda tibbiyot anchagina rivojlandi. Deyarli xar bir shaxarda kasalxona, nogironlar uyi, dorixona, tibbiy maktablar bulardi. Masalan, XVI asr O’rtasida Toshkentning ko’rkam chekkasida, «CHorbog» degan joyda maxsus kasalxona («Shifoxona») ko’rilganligi ma’lum. Bu erda bemorlar va yaradorlar davolanganlar. Kasalxonalarda tajribali tabiblar ishlardilar. Ular talabalarga tib ilmidan dars ham berardilar. Chuqur bilimli bu tabiblar tibga oid asarlar ham yozganlar. SHayboniylar davrida O’zbekiston xududida yirik tabiblardan bizga Muhammad Xusayn Mirokiy as-Samarkandiy, SHox Ali ibn Sulaymon al-Kaxxol, Sulton Ali Xurosoniy, toshkentlik Mullo Muhammad Yusuf tabib, Ubaydulla ibn Yusuf Ali al-Kaxxol, Mir Muhammad Xusayn al-Oqiliylar ma’lum. Muhammad Xusayn al-Mirokiy as-Samarkandiy 1545 yilda dorishunoslikka oid kata bir asar yozib, unda xar xil shifobaxsh o’simliklarning xossalari, ularni izlab topish, dori tayyorlash va ishlatish usullarini batafsil bayon etgan. Kitobda turli dorivor o’simliklarning rangli rasmlari berilgan, dorixonada ishlatiladigan asbob-uskunalar, dori saqlanadigan idishlarning rasmlari keltirilgan. Muhammad Xusayin Mirokiniy bu kitobi dorixona xodimlari uchun dastur rolini bajargan. Undan tabiblar ham foydalanganlar, chunki ular ko’pincha o’z bemorlariga dorini o’zlari tayerlab berardilar. SHox Ali ibn Sulaymon al-Kaxxol asli toshkentli bo’lib, Kaxxol ya’ni ko’z tabibi edi. Bu soxada u eng ko’zga ko’ringan mutaxissis xisoblanardi. SHox Ali ibn Sulaymon ham ko’p tabiblarga uxshab o’z asarlarini she’riy uslubda yozgan. Masalan, uning «Kaxxolik sa’natiga bagimshlangan risoli» asari she’riy usulda yozilgan. Asarda ko’zning tuzilishi, ko’z kasalliklarni kelib chiqishi, uning aniqlash va davolash masalalari bayon etilgan va bu kasalliklar uchun maxsus dori tayyorlash usullari ham ko’rsatilgan. Sulton Ali Xurosoniy Samarkand xokimi Abu Mansur Kuchkinchixon saroyida xizmat qilgan. Bu muallifning bizga ma’lum mashxur asari «Davolash dastur»dir. Asarda kishi organizmi barcha a’zolari kasalliklarini boshidan boshlab oyokkacha batafsil bayon etgan. Sulton Ali Xurosoniyning bundan boshqa «Mukaddimai dastur ul-iloj» nomli asari ham bo’lgan. Bu asar ko’pincha oddiygina qilib «Mukaddima» deb atalib kelingan. «Mukaddima»ga oldingi asarga kirmay qolgan ba’zi masalalarni kiritgan. Kitobni muhim tomoni, unda salomatlikni saqlash uchun qanday tadbirlarni amalga oshirib yurish yo’llari ko’rsatilgan. Mulla Muhammad Yusuf tabib toshkentlik kaxxol bo’lgan. Bu tabib ko’z kasalliklaridan tashqari boshqa kasalliklarni ham yaxshi bilgan. Uni Samarkand xokimlaridan Abdullatifxon o’ziga shaxsiy tabib qilib tayinlangan. Mulla Muhammad Yusuf tabibning isitmali kasalliklarga bag’ishlangan «Isitmalarni aniqlash» nomli kitobi bo’lgan. Bundan tashqari, muallifning «Tomir va peshob haqida risola» nomli asari ham ma’lum. Kitob 2 qismdan iborat bo’lib, 1-chisida tomir urushining yil fasli, kishining ruxiyati va kasalliklarning turiga qarab o’zgarishi bayon etilsa, 2-chisida so’z peshobga qarab kasalliklarni aniqlash usuli bayon etiladi. Muallifning ko’z kasalligiga bag’ishlangan «Ko’z tabibining afzalligi» nomli kitobi ham mavjud. Asarda ko’z kasalliklari va ularning belgilarini tashqi tomondan turib belgilash usulini ko’rsatgan, davolash usullarini bayon etgan. Ubaydulla ibn Yusuf Ali al-Kaxxol ham toshkentlik ko’zga ko’ringan tabiblardan bo’lgan. Bu tabib Toshkent xokimi Muhammad Darvesh Boxodirxon saroyida xizmat qilgan. Ubaydulla Ali al-Kaxxolning mashxur asari «Kasallarni davolash» dir. Asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchisida barcha a’zolarda uchraydigan kasalliklar bayon etilsa, ikkinchisi turli xil murakkab dorilarga bag’ishlangan. Muhammad Oqiliy ham tabiblar oilasidan bo’lgan. Asli o’zi Xurosonlik edi. Lekin Mashxadda yashagan. Muhammad Oqiliy o’z kasbini yaxshi egallagan mutaxasis tabib bo’lgan. Olimning tibga oid bir necha asari bor. SHulardan bizga ma’lumi «Dorilar xazinasi» va «Qorabotin» nomli asarlaridir. Muallif Dorilar xazinasi» asarida turli kasalliklar, ularning belgilari, diagnostika va davolash usullarini bayon etgan. Kitobda organlarning yunoncha, arabcha va turkcha (o’zbekcha) nomlari berilgan. XVI asrning oxiriga kelib o’zaro urushlar natijasida shayboniylar davlati zaiflashib koldi. Bu vaqtda janubda Eron shoxlari mamlakatga taxdid sola boshladilar. SHimolda esa rus podshoxidan madad olgan qozoq xonlari xujum boshladilar. Oxirgi shayboniylardan biri Abdulmumin mamlakatni birlashtirishga o’rinib ko’rdi. Ammo ayrim viloyatlarning beklari uni qo’llab quvvatlamadilar. Aksincha ular dushmanlar bilan kelishish yo’lini tutdilar. Abdulmumin uldirildi. Bu bilan shayboniylar sulolasi ham tugadi. 1599 yilda Movarounnaxrning xoni qilib, Koki Muhammad saylandi. U boshqa o’zbek kabilasidan ashtarxoniylardan edi. Shunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasiga asos solindi. Bular ham mamlakatdagi parchalanib ketish jarayonini tuxtata olmadilar. Markazdan chetlashish tendensiyasi kuchli bo’lib chiqdi. O’lka va viloyatlarning boshliklari ko’pincha markaziy xukumatga buysunishdan bosh tortar edilar. Bundan tashqari, davlat ishlarida ruxoniylar vo’z ta’sirlarini borgan sari kuchlirok utkaza boshladilar. Markaziy xukumat boshligi shayx va ulamolar hamda viloyat xokimlarining ishtirokisiz biror muhim ishni amalga oshira olmasdi. Shuning uchun mamlakatning iqtisodiy va madaniy xayotida ko’zga ko’rinarli o’zgarish yo’z bermadi. Siyosiy xayotda o’zaro urishlar davom etdi. Urishlar ko’p mablag talab etar edi. Uni koplash uchun fukoroga yangidan- yangi soliklar solinar edi. Oiladagi yigitlar askarlikka olib ketilar edi. Dalalarda ekinlar eqilmay qolar, eqilganlari esa yigishtirilmay kolar edi. SHularning hammasi axolini yanada kashshoklashtirar, uning axvolini ogirlashtirib, madorini ko’ritardi. Buning natijasida organizm zaiflashib turli kasalliklarga chalinar edi. Biz yuqorida tez-tez epidemiyalar tarqalib to’rganligi aytib o’tildi. Bu xol ashtarxoniylar davrida ham davom etdi. Shunday qilib, ashtarxoniylar xuqmronlik qilgan davrda Movarounnaxrda iqtisodiy va madaniy xayot soxasida unchalik siljish ko’rinmadi. Bundan tibbiyot istisno edi. Bu soxada zarurat bo’lganligi uchun siljish alomatlari ko’rindi. Ayrim shaxarlarda kasalxonalar barpo etildi, ularda bemorlarni davolash bilan birga talabalar ham o’qitilardi. SUBXONQO’LIXON Bu vaqtdagi ko’zga ko’ringan tabiblardan biri Subxonqo’lixon dir. Subxonqo’lixon Buxoro amiri edi. U xar xil fanlar Bilan qiziqkan, ayniqsa, tibbiyot Bilan ko’proq shug’ullangan. Subxonqo’lixon saroyda tabiblarni yig’ib, tabobat borasida ilmiy anjumanlar utkazib borardi. Subxonqo’lixonning Amaliy tibbiyot Bilan shug’ullangani ma’lum emas, ammo tibga oid ikkita asari borligi ma’lum. Bular «Subxon tibbiyoti» va «Subxonning xayotbaxsh tibbiyotidir». Bu kitoblar o’zbek (turkiy) tilida yozilgan. «Subxon tibbiyoti» da muallif oson, tushunarli qilib xar xil kasalliklarni aniqlash va davolash haqida so’z yuritadi. Kitob unchalik kata emas, ammo unda tibbiyotning asosiy masalalari qisqa, lekin aniq bayon etilgan. «Subxonning xayotbaxsh tibbiyoti» esa asosan dorilarga bag’ishlangan. Kitob 8 qismdan iborat. Xar bir qismda dorilarning sifati, tayyorlanishi va ishlatilishiga oidayrim masalalar yoritilgan. Subxonqo’lixonning kitoblari o’zbek tilida yozilgan birinchi tibbiy asarlar sifatida tibbiyot tarixida muhim o’rin tutadi. Kitobning o’zbek tilida yozilishi haqida muallif bunday deb yozgan edi: «O’tmishdagi tabiblar bizga arab va fors tillarida yozilgan asarlar qoldirganlar. Men turk (o’zbek) tilida yozilgan tibbiy kitob uchratmadim. Maxalliy axolii arab va fors tillarida yozilgan kitoblardan foydalana olmaydi. Shuning uchun men o’z kitobimni turk (o’zbek) tilida yozdimki, undan o’zimizning odamlar foydalansinlar». Subxonqo’lixon mamlakat boshligi sifatida fukoro sogligini saqlash ishiga ma’lum darajada e’tibor bergan. Ma’lumki, O’rta Osiyo sharoitida yozning issiq kunlarida axolii O’rtasida ich ketish kasalligi ko’payadi. SHuning oldini olish uchun Subxonqo’lixon nonvoylar non yo’ziga kunjut urugi sepib yopsinlar, degan farmon chiqaradi. Kunjut avvalo o’zi xushbuy xidli, yokimli, ikkinchidan u ich ketishni tuxtatadi. Farmon bilan boshlangan bu tadbir xozir odat tusiga kuirgan. Subxonqo’lixonning farmoni bilan 1682 yilda Buxoroda kasalxona barpo etildi. U «SHifo beruvchi manzil» deb atalardi. Kasalxona madrasa ko’rinishida ko’rilgan. U 18 xujra (palata) dan iborat bo’lgan. Kasalxona kompleksiga tibbiy maktab va kutubxona ham kirgan. Kasalxona va tibbiy maktabga o’sha zamonning ko’zga ko’ringan olimlaridan Mavlono Mirkosim Xaqim raxbarlik qilgan. Buxoro madrasasida tabiblardan yana Xoja Amin Rais, Oxund Mullo Abdugafur Xaqim, Xoja YOkublar xizmat qilar edilar. Madrasa kutubxonasi kitobga juda boy bo’lgan. Aftidan, Subxonqo’lixonning o’zi ham kutubxonaga tez-tez kirib to’rgan bo’lsa kerakki, bu erdagi kitoblarga juda qiziqib qolgan. U kutubxona xodimlariga kitoblarni tartibga solishni va ba’zi muhimlarini tarjima qilishni buyo’rgan. SHular qatorida mashxur olim Yusuf tabibning «Tibbi Yusufiy» va Ne’matullox ibn Faxriddin Muborakshox Xaqimning «Xosiyatlar dengizi» nomli kitoblari ham bor.