O’ZBEK XONLIKLARI DAVRIDAGI TIBBIYOT. KAPITALISTIK TUZUMINING PAYDO BO’LISHI VA RIVOJLANISHI, SHU DARVDAGI TIBBIYOT Reja: 1. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davridagi tibbiyot. 2. So’nggi o’zbek xonliklari davridagi tibbiyot. 3. Kapitalizm davridagi tibbiyot va uning rivojlanishi. 4. Tibbiyot soxasidagi kashfiyotlar. Shayboniylar davrida O’zbekiston xududida yashagan yirik tabiblardan bizga Muhammad Xusayin Mirokiy as-Samarkandiy, Shox Ali Xurosoniy, Toshkentlik Mullo Muhammad Yusuf tabib, Ubaydullo ibn Yusuf Ali al-Okiylilar maolum. SHayboniylar xukumronlik qilgan davirda (XVI-asr) mamlakatda tibbiyot anchagina rivojlandi. Deyarli xar bir shaxarda kasalxona, nogironlar uyi, dorixona va tibbiy maktablar bulardi. Masalan, XVI-asr O’rtasida Toshkentning ko’rkam chekkasida «CHorbog» degan joyida maxsus kasalxona ko’rilganligi ma’lum. Bu erda bemorlar va yaradorlar davolanganlar. Kasalxonalarda tajribali tabiblar ishlardilar. Ular tabiblarga tib ilmidan dars ham berardilar. CHunki bilimli bu tabiblar tibga oid asarlar ham yozganlar. XVI-asrning oxiriga kelib o’zaro urishlar natijasida sha yboniylar davlati zaiflashib koldi. Bu vaqtda janubda Eron shoxlari mamlakatga taxdid sola boshladilar. SHimolda esa rus podshoxidan madad olgan qozoq xonlari xujum boshladilar. Oxirgi shayboniylardan biri – Abdulmumin mamlakatni birlashtirishga o’rinib ko’rdi. Ammo ayrim viloyatlarning bekalari uni qo’llab – quvatlamadilar. Aksincha, ular dushmanlar bilan kelish yo’lini tutdilar. Abdumumin uldirildi. Bu bilan shayboniylar sulolasi ham tugadi. 1599 yilda Mavorounnaxirning xoni qilib, Koki Muhammad saylandi. U boshqa o’zbek kabilaisdan – Ashtarxoniylardan edi. SHunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasiga asos solindi. Bular ham mamlakatdagi parchalanib ketish jarayonini tuxtata olmadilar. Markazdan chetlanish tendensiyasi kuchlib bo’lib chiqdi. O’lka va viloyatlarning boshqalari ko’pincha markaziy xukumatga buysunishdan bosh tortar edilar. Bundan tashqari, davlat ishlarida ruxoniylar o’z tasirlarini borgan sari kuchlirok utkaza boshladilar. Markaziy xukumat boshligi SHayx va ulamolar hamda viloyat xokimlari ishtiroksiz biron muhim ishni amalga oshira olmasdi. SHuning uchun mamlakatning iqtisodiy va madaniy xayotida ko’zga ko’rina o’zgarish yo’z bermadi. Siyosiy xayotda o’zaro urishlar davom etdi. SHunday qilib, Ashtarxoniylar xukumronlik qilgan davrida Movarounnaxirda iqtisodiy va madaniy xayot soxasida unchalik silchish ko’rinmadi. Bundan tibbiyot istisno edi. Bu soxada zarurat bo’lganligi uchun ba’zi bir siljish alomatlari ko’zga ko’rindi. Ayrim shaxarlarda kasalxonalarda parpo etildi, ularda bemorlarni davolash bilan birga talabalar ham o’qitilardi. Bu vaqtda ko’zga ko’ringan tadbirlardan biri Subxonqo’lixondir. U Buxoro amiri edi. Tibga oid ikkita asari borligi ma’lum edi. Bular «Subxon tibbiyoti» va «Subxonning xayotbaxsh tibbiyotidir». «Subxon tibbiyoti» da muallif oson, tushunarli qilib xar xil kasalliklarni aniqlash va davolash to’g’risida so’z yuritadi. «Subxonning xayotbaxsh tibbiyoti» esa asosan dorilarga bag’ishlangan. Kitob sakkiz qismdan iborat bo’lib, xar bir qismdan dorilarning sifati, tayyorlanishi vaishlatilishiga oid ayrim masalalar yoritilgan. O’zbekiston tibbiyoti tarixda yana bir davlat arbobi, tib ilmi bilan shug’ullangan. Bu Xorazm xoni Abulg’ozixondir. Uning tibga oid kitobi «Insonga foydali kitob» deb atalgan. Bu asar turt qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda oddiy dorilarning xossalari, ularni tayyorlash va ishlatish usullari bayon etilgan.