O‘ZBEK XONLIKLARI DAVRIDAGI TIBBIYOT. O‘VROPA MAMLAKATLARIDA TIBBIYOTNING PAYDO BO’LISHI Reja: 1. Xorazmshoxlar davridagi tibbiyot. 2. Somoniylar davridagi tibbiyot 3. Koraxoniylar davridagi tibbiyot 4. O’vropa mamlakatlarda O’rta asr davridagi tibbiyot a) odam anatomiyasi fanining shakllanishi va rivojlanishi b) fiziologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi. v) klinik tibbiyotning rivojlanishi Xorasmshoxlar davridagi tibbiyot: IX-X asrga kelib jaxonga mashxur bo’lgan qadimgi Xorazmning mavkei kaytadan ko’tarila boshladi. O’sha davrda xukumronlik qilgan shox Ma’mun ibn Muhammad shimoliy va janubiy shoxlarini birlashtirib, yagona Xorazm davlatini parpo etdi. U ilm-fanning kadriga etar va fan axllarini xar tomonlama qo’llab- quvvatlardi. Uning saroyida unlab olimlar, faylasuflar, san’at namayondalari, shoirlar va xaqimlar yashar edilar. Xorazmdagi olimlar shox saroyida tashkil etilgan «Olimlar jamiyati»ga uyushgan edilar. Bu jamiyat tarixda «Ma’mun akademiyasi» nomi bilan mashxur bo’lgan. «Akademik» ga buyuk o’zbek ensiklopedist olimi Abu Rayxon Beruniy raxbarlik qilardi. «Akademiya»ga o’sha zamonda ma’lum bo’lgan fanlarning hamma soxalari bo’yicha yirik mutaxassislar, shu jumladan taniqli tib olimlari ham a’zo edilar. Ulardan bizga mashxur Abu Ali ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abu Abdulox Iloxiy, Abu Mansur Kamariy ma’lum. Somoniylar davridagi tibbiyot. IX-X asrlarda Buxoro davlatida ham iqtisodiy xayot, fan va madaniyat yoqsaldi. Bu davrda Buxoroda Somoniylar xukumronlik qilar edilar. Bu3xoro xokimlari saroyda ham olimlar, shoirlar, san’at namoyondalari o’zlari uchun qo’lay sharoit topgan edilar. Ma’lumotlarga ko’ra. Buxoroda ham somoniylar davrida «Olimlar jamiyati», bo’lgan, saroyda katta kutubxona bo’lib unda dunyo fanlarining hamma soxalariga oid ko’p nodir asarlar saqlangan. Podshox saroyida xizmat qiluvchi olimlar, saroy amaldorlari va ba’zi saroyga yaqin kishilargina bu erdagi kitoblarni ukish imqoniyatiga ega bo’lganlar. Mashxur xaqim Ibn Sinoning yozishicha, u o’sha vaqtda xokimlik qilgan Buxoro amiri Nux ibn Manso’rni ogir xastalikdan tuzatgandan so’nggina unga shu saroy kutubxonasidagi nodir kitoblardan foydalanishga ruxsat berilgan. O’sha zamondagi Buxoroda yashab ijod qilgan olimlar haqida etarli ma’lumot yoq. Faqat bir necha xaqimni bilamiz xolos. SHular jumlasiga mashxur Abu Ali ibn Sino ham kiradi. Qoraxoniylar davridagi tibbiyot: X asr oxirida Buxoro xokimligi qoraxoniylar tomonidan zabt etildi. Qoraxoniylar ham mamlakatni iqtisodiy va madaniy jixatdan rivojlantirishga xarakat qildilar. Tibbiyot soxasida ham ancha siljish yu’z berdi. Shaxarlarda kasalxona va shifoxonalar barpo etildi. Ularda tajribali xaqimlar xizmat qilardilar. 1066 yilda Samarkand xumkdorli tamgochxonning famoni bilan Samarkand shaxrida kasalxona ko’rilib ishga tushirildi. Kasalxona bilan bir vaqtda tibbiy madrasa ham barpo etildi. U tarixda «Tibbiyot bilim maskani» nomi bilan ma’lum. Kasalxonaga bosh tabib qilib o’sha vaqtdagi yirik xaqimlardan biri bo’lgan Muhammad ibn Abdumalik as-Safar tayinlangan. Bundan tashqari bu erda boshqa mashxur xaqimlar ham xizmat qilganlar. Bulardan biri Najibudin Samarkandiy bo’lgan. Bu davrda O’vropada moddiy va ma’naviy xayot turg’unlik davrini boshidan kechirdi. Fanda sxolastika xuqmronlik qildi. Xar qanday erkin fikr ta’kib ostiga olindi. Daxriylar bilan kurashish uchun daxshatli inqvizitsiya qo’llanildi. Ilg’or fan namoyandalari o’tda kuydirildi. O’vropada O’rta asr davrining rivojlana boshlangan nuqtasi deb 476 yil qabul qilingan. Shu yil German kabilalari qadimgi klassik qo’ldorlik davlati bo’lgan Rim imperiyasi tor-mor qildilar. Shu bilan birgalikda qadimgi antik madaniyatini ham tugatdilar. O’vropada ijtimoiy xayotning hamma soxalari katolik dini ta’sirida qoldi. Din barcha ilmiy va progressiv uchoqlarni yoq qildi. Shu tariqa tibbiyot fani ham o’z taraqqiyotidan to’xtadi. Bu soxada diniy tushunchalar xukm sura boshladi. Deyarli xech qanday kashfiyot qilinmadi. Anatomik va fiziologik tekshirishlar olib borilmadi. Dorifununlardagi o’qitiladigan fanlar din aqidalariga moslashtirildi. Kasallar ibodatxonalarda davolanardilar. Dindorlar xudo va payg’ambarlar odamlarga qilgan gunoxlari uchun kasallikni o’zlari beradilar va o’zlari oladilar deb, fikr yuritdilar. Tibbiyot soxasida afso’ngarlik, dioxonlik va shomonlik keng tarqaldi. Bu davr kariyb ming yilcha (XVasrgacha) davom etdi. XVI-XVII asrlarga kelib Ovrupada madaniy jonlanish yo’z berdi. Tajriba va ko’zdan kechirishga asoslangan eksperimental fan tez rivojlana boshladi. YAngi bo’layotgan burlayotgan burjuaziya fan kshilarini qo’llab quvvatladi. Buning natijasida fanning hamma soxalari, ayniqsa, aniq fanlar tez rivojlandi. Tibbiyotda ham yirik kashfiyotlar qilindi. Umuman ilm fan va tibbiyotda yangi davr boshlandi. Bu davr uygonish davriga kelib tibbiy fanlar ham tez rivojlana boshladi. Mikroskopning kashf etilishini gollandiyalik olim Antoni Levenguk nomi bilan boglaydir. Mikroskopning kashf etilishi juda katta vokea bo’ldi. Bu kashfiyotdan boshlab tibiiy fanlar va tibbiyot olamida yangi davr boshlandi. YAngi fanlar – gistologiya, mikrobiologiya, bakteriologiya, embriologiya fanlar kelib chiqdi. Uygonish davrining buyuk muvaffaqiyatlaridan biri – odam anatomiyasi va fiziologiyasi soxasidagi yutuqlar edi. Ular mustaqil fan sifatida shaqlandi. Bunda mashxur belgiyalik olim Andres Vezalusning xizmati juda katta. Bu olimni odam anatomiyasi fanining asoschisi desak bo’ladi. U birinchi bo’lib xaqiqiy odam anatomiyasini o’rgandi va bu oxadagi ilgarigi xatoliklarga xotima kuydi. Andreas Vezaliusning xayoti va faoliyati o’zi bir kaxramonlikdir. Uning xayoti katta tarixiy ahamiyatga ega, kashfiyotlar esa bebahodir. Uygonish davrida odam anatomiyasi bilan birga fiziologiya fani ham rivojlandi. Bu fanning shakllanishi mashxur ingliz olimi Vilyam Xarvey nomi bilan bog’liq. Vilyam Xarvey fiziologiya fanidan yangi davr ochgan olimdir. I.P. pavlov aynan Vilyam Xarvey fiziologiyani mustaqil fan darasiga ko’tardi, deb yozgan edi. Uyganish davri tibbiyotning yutuqlaridan biri yoqumli kasalliklar masalasini o’rganish bo’ldi. Bu masala ustidan olimlar chuquroq uylay boshladilar. SHundaylardan biri Jirolalo Frakastro (1478-1553) edi. U toshmali tif, bezgak, qizamiq, sil va zaxm kasalliklarni chuqur tekshirdi. Temur davrida tibbiyot fani yuksak darajaga ko’tarilgan ediki, u vaqtda xatto o’lgan odamning jasadini balzamlash usulini ham bilganlar. Masalan, Temurning o’zi, Bibixoni va Temurning o’gillari, Jaxongir va Mirzo Shoxrux, nabirasi – Muhammad sultonning kabrlari ochib qo’ilganda ularning jasadi mumiyolanganligi aniqlangan. Ulugbek (Muhammad taragay Ko’ragoniy) faqat davlat arbobi bo’libgina kolmay, shu bilan birga buyuk olim sifatida ham mushxur, Turixchilarning yozishicha, u bilimlarning deyarli hammasi bilan shug’ullangan. Ulugbek ko’p vaqtini bobosi Amir Temur tashkil etgan buyuk kutubxona «Kitob gumbazi»da turli kitoblarni mutoala qilish bilan utkazgan. Boshqa kitoblar qatorida tibga oid asarlarni ko’p ukigan. U bu soxada Kichik bir risola yozgani ham mu’lum. Ammo astronomiya soxasida Ulugbek katta olim sifatida dunyoga mashxurdir. Lekin tibbiyot ilmiga ham katta ahamiyat bergan. Samarkandda bir kasalxona ko’rdirib, unda ishlash uchun Kirmon shaxridan mashxur tabib Burxoniddin Nafis ibn Avazni taklif etgan. SHu tabib tibga oid bir qancha asar yozgan. SHulardan biri «Dori tayyorlash san’ati» nomli asari ham bo’lgan. Bu kitobda muallif oddiy va murakkab dorilar retseptini to’zish, ularni tayyorlash va ishlatish usullarini bayon etgan. O’sha davrda tibiblar O’rtasida moxir jarroxlar ham bo’lgan. SHulardan biri Tojiddin xaqim edi. Bu jarrox ancha murakkab operatsiyalarni ham qilgan. Masalan, ko’z kataraktasini operatsiya yo’li bilan muvaffaqiyatli davolagan. Operatsiya vaqtida esa tez-tez o’z qo’lini mayda qilib tugralgan piyozga botirib olarkan. Ma’lumki piyozda mikroblarni uldiruvchi fitonsidlar bo’ladi.