O‘zbekiston milliy taraqqiyotnining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

48,2 KB


O‘zbekiston milliy taraqqiyotnining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivojlanishi Reja: 1. Fuqarolik jamiyati fanining predmeti, maqsadi, obekti va maqsadi. 2. Fuqarolik jamiyati qurish mamlakatimizning asosiy strategik maqsadi. 3. Fuqarolik jamiyati insoniyat taraqqiyotining – yuqori bosqichi 4. O‘zbekiston milliy taraqqiyotining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanish va rivojlanish strategiyasi. Fuqarolik jamiyati tushunchasi antik davrdan g‘arb ma’rifatchilarigacha bo‘lgan uzoq davr mobaynida turlicha ko‘rinishlarda namoyon bo‘lgan1. Zamonaviy talqinda esa bu kategoriya ilk bor XVIII asr boshlarida yevropalik faylasuflar asarlarida ko‘zga tashlanadi. O‘sha davrda bu tushuncha fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan va ijtimoiy zararli bo‘lgan ijtimoiy mojarolarni qoidalar vositasida bartaraf etish maqsadida shakllangan siyosiy birlashma sifatida tushunilgan. Qadimda bu konsepsiya fozil jamiyat tushunchasiga mos ravishda, davlatdan ajralmagan holda talqin etilgan. Aflotunga ko‘ra davlat adolatli jamiyat qurishni o‘z oldiga maqsad qilishi, odamlar esa jamiyat manfaatlari yo‘lida, oqillik, jasurlik, bosiqlik hamda adolat bilan, o‘zlariga topshirilgan vazifalarni puxtalik bilan bajarishlari kerak. Jamiyat haqida qayg‘urish “dono hukmdor”ning vazifasi sifatida belgilangan2 . Yevropa va keyinchalik Amerika singari yirik mintaqalar miqyosida fuqarolik jamiyati taraqqiyoti uch bosqichda amalga oshgan bo‘lib, ushbu bosqichlar almashinishi davrida davlat va jamiyat tuzilishida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, ijtimoiy O‘zbekiston milliy taraqqiyotnining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivojlanishi Reja: 1. Fuqarolik jamiyati fanining predmeti, maqsadi, obekti va maqsadi. 2. Fuqarolik jamiyati qurish mamlakatimizning asosiy strategik maqsadi. 3. Fuqarolik jamiyati insoniyat taraqqiyotining – yuqori bosqichi 4. O‘zbekiston milliy taraqqiyotining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanish va rivojlanish strategiyasi. Fuqarolik jamiyati tushunchasi antik davrdan g‘arb ma’rifatchilarigacha bo‘lgan uzoq davr mobaynida turlicha ko‘rinishlarda namoyon bo‘lgan1. Zamonaviy talqinda esa bu kategoriya ilk bor XVIII asr boshlarida yevropalik faylasuflar asarlarida ko‘zga tashlanadi. O‘sha davrda bu tushuncha fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan va ijtimoiy zararli bo‘lgan ijtimoiy mojarolarni qoidalar vositasida bartaraf etish maqsadida shakllangan siyosiy birlashma sifatida tushunilgan. Qadimda bu konsepsiya fozil jamiyat tushunchasiga mos ravishda, davlatdan ajralmagan holda talqin etilgan. Aflotunga ko‘ra davlat adolatli jamiyat qurishni o‘z oldiga maqsad qilishi, odamlar esa jamiyat manfaatlari yo‘lida, oqillik, jasurlik, bosiqlik hamda adolat bilan, o‘zlariga topshirilgan vazifalarni puxtalik bilan bajarishlari kerak. Jamiyat haqida qayg‘urish “dono hukmdor”ning vazifasi sifatida belgilangan2 . Yevropa va keyinchalik Amerika singari yirik mintaqalar miqyosida fuqarolik jamiyati taraqqiyoti uch bosqichda amalga oshgan bo‘lib, ushbu bosqichlar almashinishi davrida davlat va jamiyat tuzilishida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, ijtimoiy
va siyosiy bo‘htonlar, ommaviy harakatlar, sinfiy to‘qnashuvlar, ijtimoiy mafkuralarning tubdan o‘zgarishi ro‘y bergan Dastlabki bosqichda (taxminan XVI–XVII asrlarda), fuqarolik jamiyatining iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy asoslari vujudga kelgan. Ularga sanoat va savdo- sotiqning rivojlanishi, ishlab chiqarish turlarining ixtisoslashuvi hamda chuqur mehnat taqsimoti, tovar-pul munosabatlarining rivoji asos bo‘lib xizmat qilgan. Shahar va shahar sinflarining ko‘magi yordamida G‘arbiy Yevropa mintaqasida zamonaviy davlatning belgilari (suverenitet, davlat g‘aznasi, professional boshqaruv apparati va h.k.)ga ega bo‘lgan markazlashgan milliy davlatchilik vujudga kelgan. Ijtimoiy mafkuradagi keskin burilish, san’at va madaniyatning jadallik bilan rivojlanishi, burjua axloqining keng tarqalishi, fuqarolik jamiyatini ijtimoiy-siyosiy ideal sifatida talqin etish ham ana shu davrga to‘g‘ri keladi. Bu davrdagi feodal notenglik va imtiyozlarga qarshi kurashuvchi mazlum qatlamlarga o‘rta sinf mulkdorlar yo‘lboshchilik qilgan. O‘rta asrlarning ikkinchi yarmida Angliyada ro‘y bergan sanoat inqilobining boshlanishini bir qator tarixchilar Yangi davrning ibtidosi sifatida talqin etadilar. Sanoat inqilobi va shahardagi o‘zini o‘zi boshqarish tizimi fuqarolik jamiyati rivoji bilan chambarchas bog‘liq. G‘arbiy Yevropada o‘sha paytlarda shahar jamoasi a’zolarining barchasi teng huquqlilik asosida sudlov ishlari ta’minlangan, adolatsiz qamoqqa olishlar bekor qilingan, saylovlarda ovoz berish huquqi orqali shahar boshqaruviga saylanish imkoniyati, qurol taqib yurish huquqi, bir so‘z bilan aytganda, ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan fuqarolik huquqlari, deb atalgan barcha huquqlar kafolatlangan.3 Ilmiy adabiyotlarda zamonaviy fuqarolik jamiyatining ildizlari sifatida ko‘rsatilayotgan sharoitlar, jumladan sanoat va savdo-sotiqning rivoji, ishlab chiqarish turlarining ixtisoslashuvi va chuqur mehnat taqsimoti, tovar-pul munosabatlarining rivoji4, ko‘pgina jihatlari o‘rta asr jamiyatining aksi bo‘lgan shaharlarning vujudga kelishi bilan bog‘liq. G‘arbiy Yevropada cherkov hukmronligidan mustaqil, markazlashgan davlatlarning shakllanishi ham shaharlarning rivojlanishiga borib taqaladi. va siyosiy bo‘htonlar, ommaviy harakatlar, sinfiy to‘qnashuvlar, ijtimoiy mafkuralarning tubdan o‘zgarishi ro‘y bergan Dastlabki bosqichda (taxminan XVI–XVII asrlarda), fuqarolik jamiyatining iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy asoslari vujudga kelgan. Ularga sanoat va savdo- sotiqning rivojlanishi, ishlab chiqarish turlarining ixtisoslashuvi hamda chuqur mehnat taqsimoti, tovar-pul munosabatlarining rivoji asos bo‘lib xizmat qilgan. Shahar va shahar sinflarining ko‘magi yordamida G‘arbiy Yevropa mintaqasida zamonaviy davlatning belgilari (suverenitet, davlat g‘aznasi, professional boshqaruv apparati va h.k.)ga ega bo‘lgan markazlashgan milliy davlatchilik vujudga kelgan. Ijtimoiy mafkuradagi keskin burilish, san’at va madaniyatning jadallik bilan rivojlanishi, burjua axloqining keng tarqalishi, fuqarolik jamiyatini ijtimoiy-siyosiy ideal sifatida talqin etish ham ana shu davrga to‘g‘ri keladi. Bu davrdagi feodal notenglik va imtiyozlarga qarshi kurashuvchi mazlum qatlamlarga o‘rta sinf mulkdorlar yo‘lboshchilik qilgan. O‘rta asrlarning ikkinchi yarmida Angliyada ro‘y bergan sanoat inqilobining boshlanishini bir qator tarixchilar Yangi davrning ibtidosi sifatida talqin etadilar. Sanoat inqilobi va shahardagi o‘zini o‘zi boshqarish tizimi fuqarolik jamiyati rivoji bilan chambarchas bog‘liq. G‘arbiy Yevropada o‘sha paytlarda shahar jamoasi a’zolarining barchasi teng huquqlilik asosida sudlov ishlari ta’minlangan, adolatsiz qamoqqa olishlar bekor qilingan, saylovlarda ovoz berish huquqi orqali shahar boshqaruviga saylanish imkoniyati, qurol taqib yurish huquqi, bir so‘z bilan aytganda, ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan fuqarolik huquqlari, deb atalgan barcha huquqlar kafolatlangan.3 Ilmiy adabiyotlarda zamonaviy fuqarolik jamiyatining ildizlari sifatida ko‘rsatilayotgan sharoitlar, jumladan sanoat va savdo-sotiqning rivoji, ishlab chiqarish turlarining ixtisoslashuvi va chuqur mehnat taqsimoti, tovar-pul munosabatlarining rivoji4, ko‘pgina jihatlari o‘rta asr jamiyatining aksi bo‘lgan shaharlarning vujudga kelishi bilan bog‘liq. G‘arbiy Yevropada cherkov hukmronligidan mustaqil, markazlashgan davlatlarning shakllanishi ham shaharlarning rivojlanishiga borib taqaladi.
Ko‘pgina mutafakkirlar fuqarolik jamiyatini aynan burjua jamiyati sifatida talqin etar ekan, shahar va shahar madaniyatini zamonaviy jamiyatga xos bo‘lgan qadriyatlarning asosi sifatida qaraydilar.5 Taxminan XVII asrning oxiridan XIX asrning yakuniga qadar bo‘lgan ikkinchi bosqichda eng rivojlangan mamlakatlarda fuqarolik jamiyati huquqiy jihatdan tenglik va xususiy tadbirkorlikka asoslangan dastlabki kapitalizm ko‘rinishida shakllandi. XX asrda fuqarolik jamiyatining uchinchi bosqichi, ya’ni uning ijtimoiylashuv davri boshlandi. Yevropa xalqlari antik polislardan tortib, feodalchilik orqali taraqqiyotning shunday pallasiga yetib keldilarki, bu davrda mustaqil, ammo o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida birlashishga qodir bo‘lgan kishilar jamoasi hamda fuqarolik jamiyatining boshqa zaruriy elementlari vujudga keldi. Buning natijasida fuqarolik jamiyatining tub mohiyati haqida tafakkur qilishga imkoniyat paydo bo‘ldi. Bu yangi vaziyat g‘arbda insonlarning siyosiy va iqtisodiy huquqlarini qonun doirasida tan olish asosiga qurilgan mafkura, ya’ni liberalizmda o‘z ifodasini topdi. Shunday qilib, antik davrda berilgan turtki o‘rta asrlarga kelib g‘arbiy Yevropada qabul qilingan va o‘ziga xos o‘zgarishlarga asos bo‘lgan holda Yangi davrda ro‘y bergan burjua inqiloblari orqali, tom ma’nodagi hodisa sifatida, fuqarolik jamiyatining paydo bo‘lishiga olib keldi. Yangi davrning eng muhim siyosiy hodisalaridan biri bo‘lgan “fuqarolik jamiyati” g‘oyasi o‘z tadrijida bir qancha konsepsiya va talqinlarni vujudga keltirdi. Biroq, u hamisha “davlat” hodisasiga nisbatan qarama-qarshi qo‘yilgan. Fuqarolik jamiyatining liberal talqini T.Gobbs, J.Lokk va Sh.Monteske davriga borib taqaladi. Tushuncha sifatida fuqarolik jamiyati ular tomonidan insoniyatning tarixiy taraqqiyotini aks ettirish, insonning ibtidoiy usuldan taraqqiy topgan turmush tarziga o‘tishini ifodalash maqsadida kiritilgan. Inson davlat va tamaddundan bexabar “yovvoyi”, “tabiiy” holatda uzluksiz urushlar hamda o‘zaro dushmanlik holatida rivojlanib boradi. O‘zida tartib-intizom va fuqarolik munosabatlarini ifodalagan rivojlangan jamiyat tabiiy holatdagi sodda (yoki qaysidir ma’noda johil) jamiyatga qarama-qarshi qo‘yiladi. Tabiat va Ko‘pgina mutafakkirlar fuqarolik jamiyatini aynan burjua jamiyati sifatida talqin etar ekan, shahar va shahar madaniyatini zamonaviy jamiyatga xos bo‘lgan qadriyatlarning asosi sifatida qaraydilar.5 Taxminan XVII asrning oxiridan XIX asrning yakuniga qadar bo‘lgan ikkinchi bosqichda eng rivojlangan mamlakatlarda fuqarolik jamiyati huquqiy jihatdan tenglik va xususiy tadbirkorlikka asoslangan dastlabki kapitalizm ko‘rinishida shakllandi. XX asrda fuqarolik jamiyatining uchinchi bosqichi, ya’ni uning ijtimoiylashuv davri boshlandi. Yevropa xalqlari antik polislardan tortib, feodalchilik orqali taraqqiyotning shunday pallasiga yetib keldilarki, bu davrda mustaqil, ammo o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida birlashishga qodir bo‘lgan kishilar jamoasi hamda fuqarolik jamiyatining boshqa zaruriy elementlari vujudga keldi. Buning natijasida fuqarolik jamiyatining tub mohiyati haqida tafakkur qilishga imkoniyat paydo bo‘ldi. Bu yangi vaziyat g‘arbda insonlarning siyosiy va iqtisodiy huquqlarini qonun doirasida tan olish asosiga qurilgan mafkura, ya’ni liberalizmda o‘z ifodasini topdi. Shunday qilib, antik davrda berilgan turtki o‘rta asrlarga kelib g‘arbiy Yevropada qabul qilingan va o‘ziga xos o‘zgarishlarga asos bo‘lgan holda Yangi davrda ro‘y bergan burjua inqiloblari orqali, tom ma’nodagi hodisa sifatida, fuqarolik jamiyatining paydo bo‘lishiga olib keldi. Yangi davrning eng muhim siyosiy hodisalaridan biri bo‘lgan “fuqarolik jamiyati” g‘oyasi o‘z tadrijida bir qancha konsepsiya va talqinlarni vujudga keltirdi. Biroq, u hamisha “davlat” hodisasiga nisbatan qarama-qarshi qo‘yilgan. Fuqarolik jamiyatining liberal talqini T.Gobbs, J.Lokk va Sh.Monteske davriga borib taqaladi. Tushuncha sifatida fuqarolik jamiyati ular tomonidan insoniyatning tarixiy taraqqiyotini aks ettirish, insonning ibtidoiy usuldan taraqqiy topgan turmush tarziga o‘tishini ifodalash maqsadida kiritilgan. Inson davlat va tamaddundan bexabar “yovvoyi”, “tabiiy” holatda uzluksiz urushlar hamda o‘zaro dushmanlik holatida rivojlanib boradi. O‘zida tartib-intizom va fuqarolik munosabatlarini ifodalagan rivojlangan jamiyat tabiiy holatdagi sodda (yoki qaysidir ma’noda johil) jamiyatga qarama-qarshi qo‘yiladi. Tabiat va
insonning jilovlanmagan tabiiy ehtiroslari emas, balki komillik, ya’ni insonning ongli ravishda jamoaviy hayot kechirishga qodirligi jamiyat va inson hayotining tabiiy ibtidosi hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati insonning oziq-ovqat, ust-bosh, boshpanaga bo‘lgan asosiy ehtiyojlarini qondirish sharoiti sifatida qabul qilingan. Insonning kundalik ehtiyojlari qondiriladigan turli (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy) sohalarning ajralishi va erkinlashuvi jarayoni fuqarolik jamiyati paydo bo‘lishiga olib kelgan. Ma’lumki, insoniyat rivojlanishining ilk davrida kichik guruhlardan iborat qabilalar (uyushmalar) paydo bo‘lib, ular birgalikda oziq-ovqat topish, uy qurish, dushmanlardan himoyalanish, yovvoyi hayvonlardan, tabiiy ofatlardan saqlanish maqsadida birlashishgan. Ushbu uyushmalar oila, urug‘, qabila doirasida tashkil topgan bo‘lib, ular bir butun yaxlit holdagi manfaat, ya’ni tabiatning tirik bir bo‘lagi sifatida yashab qolish zaruriyati asosida birlashgan. Ijtimoiy ishlab chiqarish va mehnat taqsimotining yuksalishi natijasida insonlarning uyushmasi miqdoriy jihatdan o‘sgan, funksional jihatdan rang-baranglashib barqarorlashgan. Umumiy manfaat jamiyat a’zolarini bog‘lab turuvchi kuchga aylangan. Shunga qaramasdan, jamiyatning barcha a’zolari fuqarolik jamiyatini ifoda etgan uyushmalarga a’zo bo‘lishlari shart bo‘lmay, mustaqil holda yashash imkoniyati ham mavjud bo‘lgan. Xususiy mulk va sinflarning paydo bo‘lishi bilan jamiyatda tabaqalanish yuz berib, umumiy manfaatlar xususiy, guruhiy manfaatlarga ajrala boshlagan. Ijtimoiy hayotga oid turli sohalarning vujudga kelishi individ faoliyatining rang-baranglashuvi va ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi jarayonini ifoda etadi. Ijtimoiy aloqalarning turlichaligi hokimiyatga tobe bo‘lmagan va boshqa individlar bilan ongli ravishda, oqilona munosabatlar o‘rnatishga qodir fuqaroviy ongga ega bo‘lgan mustaqil shaxsning shakllanishi natijasi hisoblanadi. O‘zining “Fuqarolik boshqaruvi haqidagi ikkinchi risola” deb nomlangan asarida J.Lokk (1632–1704 y.) har qanday odam uchun tabiiy (ya’ni sodda, johil, ibtidoiy – muallif izohi) holatni inkor etgan holda fuqarolik jamiyati talablari darajasiga yetish uchun yagona yo‘l boshqalar bilan kelishgan holda ijtimoiy birlikka qo‘shilish yoki birlashishdan iborat insonning jilovlanmagan tabiiy ehtiroslari emas, balki komillik, ya’ni insonning ongli ravishda jamoaviy hayot kechirishga qodirligi jamiyat va inson hayotining tabiiy ibtidosi hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati insonning oziq-ovqat, ust-bosh, boshpanaga bo‘lgan asosiy ehtiyojlarini qondirish sharoiti sifatida qabul qilingan. Insonning kundalik ehtiyojlari qondiriladigan turli (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy) sohalarning ajralishi va erkinlashuvi jarayoni fuqarolik jamiyati paydo bo‘lishiga olib kelgan. Ma’lumki, insoniyat rivojlanishining ilk davrida kichik guruhlardan iborat qabilalar (uyushmalar) paydo bo‘lib, ular birgalikda oziq-ovqat topish, uy qurish, dushmanlardan himoyalanish, yovvoyi hayvonlardan, tabiiy ofatlardan saqlanish maqsadida birlashishgan. Ushbu uyushmalar oila, urug‘, qabila doirasida tashkil topgan bo‘lib, ular bir butun yaxlit holdagi manfaat, ya’ni tabiatning tirik bir bo‘lagi sifatida yashab qolish zaruriyati asosida birlashgan. Ijtimoiy ishlab chiqarish va mehnat taqsimotining yuksalishi natijasida insonlarning uyushmasi miqdoriy jihatdan o‘sgan, funksional jihatdan rang-baranglashib barqarorlashgan. Umumiy manfaat jamiyat a’zolarini bog‘lab turuvchi kuchga aylangan. Shunga qaramasdan, jamiyatning barcha a’zolari fuqarolik jamiyatini ifoda etgan uyushmalarga a’zo bo‘lishlari shart bo‘lmay, mustaqil holda yashash imkoniyati ham mavjud bo‘lgan. Xususiy mulk va sinflarning paydo bo‘lishi bilan jamiyatda tabaqalanish yuz berib, umumiy manfaatlar xususiy, guruhiy manfaatlarga ajrala boshlagan. Ijtimoiy hayotga oid turli sohalarning vujudga kelishi individ faoliyatining rang-baranglashuvi va ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi jarayonini ifoda etadi. Ijtimoiy aloqalarning turlichaligi hokimiyatga tobe bo‘lmagan va boshqa individlar bilan ongli ravishda, oqilona munosabatlar o‘rnatishga qodir fuqaroviy ongga ega bo‘lgan mustaqil shaxsning shakllanishi natijasi hisoblanadi. O‘zining “Fuqarolik boshqaruvi haqidagi ikkinchi risola” deb nomlangan asarida J.Lokk (1632–1704 y.) har qanday odam uchun tabiiy (ya’ni sodda, johil, ibtidoiy – muallif izohi) holatni inkor etgan holda fuqarolik jamiyati talablari darajasiga yetish uchun yagona yo‘l boshqalar bilan kelishgan holda ijtimoiy birlikka qo‘shilish yoki birlashishdan iborat
ekanligini ta’kidlaydi.7 Uning fikriga ko‘ra, mutlaq monarxiya fuqarolik jamiyati bilan umuman mutanosib bo‘la olmaydi va u fuqarolarning erkin boshqaruvi shakliga mos kelmaydi. Bundan tashqari, u xususiy mulk mustaqil individning kristallashuvi jarayoni negizida yotishini, aynan xususiy mulk inson siyosiy mustaqilligi va erkinligining iqtisodiy asosi ekanligini uqtiradi Fransuz mutafakkiri J.J.Russo qarashlarining asosida ijtimoiy shartnoma nazariyasi bo‘lib, unda inson, jamiyat va davlat munosabatlari atroflicha tahlil etiladi. Russo o‘z davrida ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni tahlil qilar ekan, kishilar o‘z salohiyatlarini birlashtirgan holda hukmron sinfga qarshi tura olishlari mumkinligi va ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish mumkinligiga urg‘u beradi. Uning fikriga ko‘ra, kishilar tabiiy holatda yashab qolishlariga qarshi ta’sir kuchli bo‘lganligi tufayli ular o‘z hayot tarzini o‘zgartirishga majburdirlar. Ular yangi kuchni vujudga keltira olmas ekan, faqatgina mavjud kuchni birlashtirish va yo‘naltirish bilan o‘zlarini saqlab qolish, boshqalar bilan birlashgan holda umummanfaat yo‘lida harakat qilishi mumkin bo‘lgan kuchlar birligini hosil qilishi mumkin. Ayni vaqtda Russo, bunday birlashgan kuchni hosil qilish uchun o‘z salohiyatidan jamoa manfaati yo‘lida voz kechgan insonning eng asosiy boyligi bo‘lgan erkinlikni qanday saqlab qolishi haqida ham bosh qotiradi. Bunga javob topar ekan, “uyushmaning shunday shaklini topish kerakki, unda mujassaam bo‘lgan qudrat uyushma a’zolarining shaxsi va mulkini himoyalashi va asrashi, shu tufayli barcha bilan birlashgan har bir kishi ko‘pchilikka bo‘ysunadi va ayni vaqtda, ilgarigidek erkin bo‘lib qolaveradi. Ijtimoiy shartnoma bajaradigan asosiy vazifa ana shudir”, deya ta’kidlaydi.9 Russo g‘oyalari ijtimoiy shartnoma natijasida ijtimoiy birlik qay tarzda shakllanishiga qaratilgan. “Agar har birimiz o‘z shaxsiyatimiz va bor kuchimizni umumjamoa va uning oliy irodasiga topshirar ekanmiz, natijada barchamiz uchun har birimiz yagona butunlikning ajralmas qismiga aylanamiz”. 10 Fuqarolik jamiyatini davlat hokimiyatining maqomi nuqtai nazaridan talqin etgan mashhur olimlardan biri Sh.L. de Monteske (1689–1755 y.)dir. Uning asosiy g‘oyalaridan biri hokimiyatning bo‘linishi to‘g‘risidadir. U o‘zining ekanligini ta’kidlaydi.7 Uning fikriga ko‘ra, mutlaq monarxiya fuqarolik jamiyati bilan umuman mutanosib bo‘la olmaydi va u fuqarolarning erkin boshqaruvi shakliga mos kelmaydi. Bundan tashqari, u xususiy mulk mustaqil individning kristallashuvi jarayoni negizida yotishini, aynan xususiy mulk inson siyosiy mustaqilligi va erkinligining iqtisodiy asosi ekanligini uqtiradi Fransuz mutafakkiri J.J.Russo qarashlarining asosida ijtimoiy shartnoma nazariyasi bo‘lib, unda inson, jamiyat va davlat munosabatlari atroflicha tahlil etiladi. Russo o‘z davrida ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni tahlil qilar ekan, kishilar o‘z salohiyatlarini birlashtirgan holda hukmron sinfga qarshi tura olishlari mumkinligi va ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish mumkinligiga urg‘u beradi. Uning fikriga ko‘ra, kishilar tabiiy holatda yashab qolishlariga qarshi ta’sir kuchli bo‘lganligi tufayli ular o‘z hayot tarzini o‘zgartirishga majburdirlar. Ular yangi kuchni vujudga keltira olmas ekan, faqatgina mavjud kuchni birlashtirish va yo‘naltirish bilan o‘zlarini saqlab qolish, boshqalar bilan birlashgan holda umummanfaat yo‘lida harakat qilishi mumkin bo‘lgan kuchlar birligini hosil qilishi mumkin. Ayni vaqtda Russo, bunday birlashgan kuchni hosil qilish uchun o‘z salohiyatidan jamoa manfaati yo‘lida voz kechgan insonning eng asosiy boyligi bo‘lgan erkinlikni qanday saqlab qolishi haqida ham bosh qotiradi. Bunga javob topar ekan, “uyushmaning shunday shaklini topish kerakki, unda mujassaam bo‘lgan qudrat uyushma a’zolarining shaxsi va mulkini himoyalashi va asrashi, shu tufayli barcha bilan birlashgan har bir kishi ko‘pchilikka bo‘ysunadi va ayni vaqtda, ilgarigidek erkin bo‘lib qolaveradi. Ijtimoiy shartnoma bajaradigan asosiy vazifa ana shudir”, deya ta’kidlaydi.9 Russo g‘oyalari ijtimoiy shartnoma natijasida ijtimoiy birlik qay tarzda shakllanishiga qaratilgan. “Agar har birimiz o‘z shaxsiyatimiz va bor kuchimizni umumjamoa va uning oliy irodasiga topshirar ekanmiz, natijada barchamiz uchun har birimiz yagona butunlikning ajralmas qismiga aylanamiz”. 10 Fuqarolik jamiyatini davlat hokimiyatining maqomi nuqtai nazaridan talqin etgan mashhur olimlardan biri Sh.L. de Monteske (1689–1755 y.)dir. Uning asosiy g‘oyalaridan biri hokimiyatning bo‘linishi to‘g‘risidadir. U o‘zining
“Qonunlar ruhi” nomli asarida davlatni fuqarolik jamiyatida fuqarolarning o‘zaro adovatini bartaraf etishga qaratilgan jamoatchilik kelishuvining natijasi sifatida ko‘rib chiqadi. U ushbu ikki tushunchaga aniqlik kiritadi va ularning har ikkisining o‘ziga xos qonunlari (fuqarolik va davlat) bo‘lib, o‘zining ta’sir doirasiga ega. Fuqarolik jamiyati tushunchasining o‘zi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi. U tabiiy-tarixiy taraqqiyot davomida davlatdan mustaqil bo‘lgan muxtor soha sifatida vujudga keladi va o‘zgarib boradi. Fuqarolik jamiyati tor ma’noda, huquqiy jamiyat bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, boshqacha aytganda, ular bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor va demokratik huquqiy davlatchilik sharoitida davlat tomonidan boshqarilmaydigan, erkin va teng huquqli shaxslarning o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. Bu individual huquqlar va xususiy manfaatlar erkin amal qiladigan ijtimoiy makon hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatining murakkabligi shundaki, u xo‘jalik, iqtisodiy, oila- urug‘chilik, etnik, diniy va huquqiy munosabatlar, axloq, shuningdek shaxslar va hokimiyatning birlamchi sub’ektlari bo‘lmish partiyalar, manfaat guruhlari va hokazolar o‘rtasidagi davlat tomonidan tartibga solinmaydigan siyosiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Davlat tuzilmalaridan farqli o‘laroq fuqarolik jamiyatida vertikal (bo‘ysunish) emas, balki huquqiy jihatdan erkin va teng huquqli hamkorlar o‘rtasida gorizontal aloqalar va raqobat munosabati amal qiladi. M.Sharifxo‘jaev tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra, “fuqarolik jamiyati bu – erkin, demokratik, huquqiy sivilizatsiyalashgan jamiyat bo‘lib, unda yakkahokimlik rejimiga, volyuntarizmga, sinfiy adovatga, totalitarizmga, odamlar ustidan zo‘ravonlik qilishga o‘rin yo‘q. Bunday jamiyatda faqat va faqat qonun, axloq, insonparvarlik, adolat ustuvorlik qiladi. Bu jamiyatda ko‘p ukladli raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti, tashabbuskor tadbirkorlar iqtisodiy rivojlanishning asosini tashkil etadi, turli ijtimoiy qatlamlar manfaatlari muvozanatga keltirilib turiladi.19 Ayni vaqtda, “fuqarolik jamiyati” – na yuridik, “Qonunlar ruhi” nomli asarida davlatni fuqarolik jamiyatida fuqarolarning o‘zaro adovatini bartaraf etishga qaratilgan jamoatchilik kelishuvining natijasi sifatida ko‘rib chiqadi. U ushbu ikki tushunchaga aniqlik kiritadi va ularning har ikkisining o‘ziga xos qonunlari (fuqarolik va davlat) bo‘lib, o‘zining ta’sir doirasiga ega. Fuqarolik jamiyati tushunchasining o‘zi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi. U tabiiy-tarixiy taraqqiyot davomida davlatdan mustaqil bo‘lgan muxtor soha sifatida vujudga keladi va o‘zgarib boradi. Fuqarolik jamiyati tor ma’noda, huquqiy jamiyat bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, boshqacha aytganda, ular bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor va demokratik huquqiy davlatchilik sharoitida davlat tomonidan boshqarilmaydigan, erkin va teng huquqli shaxslarning o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. Bu individual huquqlar va xususiy manfaatlar erkin amal qiladigan ijtimoiy makon hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatining murakkabligi shundaki, u xo‘jalik, iqtisodiy, oila- urug‘chilik, etnik, diniy va huquqiy munosabatlar, axloq, shuningdek shaxslar va hokimiyatning birlamchi sub’ektlari bo‘lmish partiyalar, manfaat guruhlari va hokazolar o‘rtasidagi davlat tomonidan tartibga solinmaydigan siyosiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Davlat tuzilmalaridan farqli o‘laroq fuqarolik jamiyatida vertikal (bo‘ysunish) emas, balki huquqiy jihatdan erkin va teng huquqli hamkorlar o‘rtasida gorizontal aloqalar va raqobat munosabati amal qiladi. M.Sharifxo‘jaev tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra, “fuqarolik jamiyati bu – erkin, demokratik, huquqiy sivilizatsiyalashgan jamiyat bo‘lib, unda yakkahokimlik rejimiga, volyuntarizmga, sinfiy adovatga, totalitarizmga, odamlar ustidan zo‘ravonlik qilishga o‘rin yo‘q. Bunday jamiyatda faqat va faqat qonun, axloq, insonparvarlik, adolat ustuvorlik qiladi. Bu jamiyatda ko‘p ukladli raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti, tashabbuskor tadbirkorlar iqtisodiy rivojlanishning asosini tashkil etadi, turli ijtimoiy qatlamlar manfaatlari muvozanatga keltirilib turiladi.19 Ayni vaqtda, “fuqarolik jamiyati” – na yuridik,
na davlat-huquqiga tegishli bo‘lgan tushunchadir. Davlat o‘z qonunlari bilan o‘z manfaatiga mos bo‘lgan fuqarolik jamiyati shaklini “o‘rnatish”, “qonunlashtirish”, “joriy etish” huquqiga ega emas. Fuqarolik jamiyatining belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Iqtisodiy sohada: nodavlat tashkilotlar; kooperativ-shirkatlar; ijara jamoalari; aksiyadorlik jamiyatlari; uyushmalar; kooperatsiyalarning mavjudligi. Ijtimoiy sohada: oila; partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlar; ish va yashash joylaridagi o‘zini o‘zi boshqarish organlari; nodavlat ommaviy axborot vositalari; jamoatchilik fikrini aniqlash, shakllantirish va ifoda etishning madaniylashgan tartibotlari; ijtimoiy ixtiloflarni kuch ishlatmasdan, tazyiqsiz, qonunlar doirasida hal qilish amaliyotining mavjudligi. Ma’naviy sohada: so‘z, vijdon va fikr erkinligi; o‘z fikrini ochiq bildira olishning real imkoniyatlari; ijodiy, ilmiy va boshqa uyushmalar mustaqilligining ham qonuniy, ham amaliy jihatdan ta’minlanganligi.21 U xalqning farovonligi, madaniyati va ongining o‘sishi, mamlakatning iqtisodiy, siyosiy rivojlanishiga mos ravishda pishib yetiladi. Fuqarolik jamiyati insoniyatning taraqqiyot mahsuli sifatida, sinfiy-feodal tizimga xos qat’iy qoidalarning o‘zgarishini, huquqiy davlat shakllanishining boshlanishi davrida paydo bo‘ladi. Barcha fuqarolarda xususiy mulk asosida iqtisodiy mustaqillikka erishish imkoniyatining paydo bo‘lishi fuqarolik jamiyati vujudga kelishining zaruriy sharti hisoblanadi. Sinflararo imtiyozlarning bekor bo‘lishi, inson qadrining o‘sishi va tobe fuqarodan barcha bilan teng huquqqa ega bo‘lgan shaxsga aylanish fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim sharti hisoblanadi. Shaxs huquq va erkinliklarini ta’minlaydigan huquqiy davlatchilik fuqarolik jamiyatining siyosiy poydevori bo‘lib xizmat qiladi. Bu sharoitda insonning xulqi uning manfaatlari bilan belgilanadi va har qanday xatti-harakati uchun mas’uliyat uning zimmasiga tushadi. Bunday shaxs o‘z erkinligini barcha narsadan ustun qo‘ygan holda, ayni vaqtda boshqalarning qonuniy huquqlarini ham hurmat qiladi. Davlatning qo‘lida kuchli hokimiyat to‘planganligi tufayli, u ma’muriy tizim xizmatchilari, armiya, politsiya va sud orqali ijtimoiy guruhlar, sinflar va na davlat-huquqiga tegishli bo‘lgan tushunchadir. Davlat o‘z qonunlari bilan o‘z manfaatiga mos bo‘lgan fuqarolik jamiyati shaklini “o‘rnatish”, “qonunlashtirish”, “joriy etish” huquqiga ega emas. Fuqarolik jamiyatining belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Iqtisodiy sohada: nodavlat tashkilotlar; kooperativ-shirkatlar; ijara jamoalari; aksiyadorlik jamiyatlari; uyushmalar; kooperatsiyalarning mavjudligi. Ijtimoiy sohada: oila; partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlar; ish va yashash joylaridagi o‘zini o‘zi boshqarish organlari; nodavlat ommaviy axborot vositalari; jamoatchilik fikrini aniqlash, shakllantirish va ifoda etishning madaniylashgan tartibotlari; ijtimoiy ixtiloflarni kuch ishlatmasdan, tazyiqsiz, qonunlar doirasida hal qilish amaliyotining mavjudligi. Ma’naviy sohada: so‘z, vijdon va fikr erkinligi; o‘z fikrini ochiq bildira olishning real imkoniyatlari; ijodiy, ilmiy va boshqa uyushmalar mustaqilligining ham qonuniy, ham amaliy jihatdan ta’minlanganligi.21 U xalqning farovonligi, madaniyati va ongining o‘sishi, mamlakatning iqtisodiy, siyosiy rivojlanishiga mos ravishda pishib yetiladi. Fuqarolik jamiyati insoniyatning taraqqiyot mahsuli sifatida, sinfiy-feodal tizimga xos qat’iy qoidalarning o‘zgarishini, huquqiy davlat shakllanishining boshlanishi davrida paydo bo‘ladi. Barcha fuqarolarda xususiy mulk asosida iqtisodiy mustaqillikka erishish imkoniyatining paydo bo‘lishi fuqarolik jamiyati vujudga kelishining zaruriy sharti hisoblanadi. Sinflararo imtiyozlarning bekor bo‘lishi, inson qadrining o‘sishi va tobe fuqarodan barcha bilan teng huquqqa ega bo‘lgan shaxsga aylanish fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim sharti hisoblanadi. Shaxs huquq va erkinliklarini ta’minlaydigan huquqiy davlatchilik fuqarolik jamiyatining siyosiy poydevori bo‘lib xizmat qiladi. Bu sharoitda insonning xulqi uning manfaatlari bilan belgilanadi va har qanday xatti-harakati uchun mas’uliyat uning zimmasiga tushadi. Bunday shaxs o‘z erkinligini barcha narsadan ustun qo‘ygan holda, ayni vaqtda boshqalarning qonuniy huquqlarini ham hurmat qiladi. Davlatning qo‘lida kuchli hokimiyat to‘planganligi tufayli, u ma’muriy tizim xizmatchilari, armiya, politsiya va sud orqali ijtimoiy guruhlar, sinflar va
butun xalqning manfaatlarini osonlik bilan poymol etishi mumkin. Germaniya va Italiyada fashizmning o‘rnatilganligi tarixi davlat qay tarzda jamiyatni “qamrab” olganligi, turli sohalarning to‘liq davlat tasarrufiga o‘tgani va shaxsning batamom davlat nazoratida bo‘lishiga yorqin misol bo‘la oladi. Shu ma’noda fuqarolik jamiyati zo‘ravonlik va huquqbuzarlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaslik, erishilgan adolat va erkinlikning jamiyat tomonidan tan olingan me’yorlariga asoslangan tom ma’nodagi ijtimoiy munosabatlarning ob’ektiv tarzda shakllangan tartibotidir. Bugungi kunda fuqarolik jamiyatiga o‘tish asoslarini o‘rganish, uning ilmiy- nazariy va ijtimoiy-falsafiy jihatlarini tahlil etish har qachongidan ham o‘ta dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Ayniqsa, bu masala sobiq ittifoq tarkibida bo‘lgan respublikalar va bugungi kunda mustaqil taraqqiyot jarayonida o‘z oldilariga demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishdek strategik vazifani amalga oshirishda muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Globallashuv jarayonida bu muammoning siyosiy-falsafiy, iqtisodiy, huquqiy va milliy-ma’naviy asoslarini shakllantirishning ayrim o‘ziga xos yo‘nalishlarini tadqiq etish esa ijtimoiy-gumanitar fanlar vaqillari oldiga bir qator murakkab masalalarning ham mavjud ekanligini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo‘nalishlaridan biri bu — qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va butun xalqning manfaatlarini osonlik bilan poymol etishi mumkin. Germaniya va Italiyada fashizmning o‘rnatilganligi tarixi davlat qay tarzda jamiyatni “qamrab” olganligi, turli sohalarning to‘liq davlat tasarrufiga o‘tgani va shaxsning batamom davlat nazoratida bo‘lishiga yorqin misol bo‘la oladi. Shu ma’noda fuqarolik jamiyati zo‘ravonlik va huquqbuzarlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaslik, erishilgan adolat va erkinlikning jamiyat tomonidan tan olingan me’yorlariga asoslangan tom ma’nodagi ijtimoiy munosabatlarning ob’ektiv tarzda shakllangan tartibotidir. Bugungi kunda fuqarolik jamiyatiga o‘tish asoslarini o‘rganish, uning ilmiy- nazariy va ijtimoiy-falsafiy jihatlarini tahlil etish har qachongidan ham o‘ta dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Ayniqsa, bu masala sobiq ittifoq tarkibida bo‘lgan respublikalar va bugungi kunda mustaqil taraqqiyot jarayonida o‘z oldilariga demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishdek strategik vazifani amalga oshirishda muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Globallashuv jarayonida bu muammoning siyosiy-falsafiy, iqtisodiy, huquqiy va milliy-ma’naviy asoslarini shakllantirishning ayrim o‘ziga xos yo‘nalishlarini tadqiq etish esa ijtimoiy-gumanitar fanlar vaqillari oldiga bir qator murakkab masalalarning ham mavjud ekanligini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo‘nalishlaridan biri bu — qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va
manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so‘z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining bir qator asarlari, ma’ruza va muloqotlarida fuqarolik jamiyati, demokratiya, qadriyatlar tushunchalarining o‘zaro dialektik uyg‘unligini ta’minlashning ilmiy-nazariy muammolarini yanada kengroq va chuqurroq tahlil etish zaruratini qayta-qayta ta’kidlamoqdalar. “Biz jamiyatimizdagi demokratik jarayonlar yo‘li – kelajak taraqqiyotimiz haqida fikr yuritar ekanmiz, bu borada bizda kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tish g‘oyasi, bu g‘oyaning ma’no-mazmuni isbotlab, asoslab berilganligi ko‘rishimiz mumkin. “Fuqarolik jamiyati” tushunchasi, uning tarixiy va siyosiy-falsafiy ildizlari qadimgi dunyo mutafakkirlarining davlat nazariyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Binobarin, fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivoji insoniyat, davlat, huquq tarixining muayyan sivilizatsiyalashgan davri bilan ham bog‘liqdir. Lekin jamiyat paydo bo‘lgandan boshlab uning ma’lum bir taraqqiyoti davrida davlat paydo bo‘lgan. Shuning uchun ham “jamiyat” va “fuqarolik jamiyati” tushunchalarini aynan bir xil talqin qilish mumkin bo‘lmaganidek, uni davlat nazariyasi bilan bog‘liqdir deb ko‘rsatish ham masalaga siyosiy-falsafiy jihatdan tor ma’noda tushunishga olib keladi. Negaki, davlatdan farqli o‘laroq, jamiyat hamisha mavjud bo‘lgan1. Buning ustiga davlat hamma vaqt jamiyatda asosan siyosiy funksiyalarni bajargan. Bugungi kunga kelib ilmiy-nazariy, siyosiy-falsafiy adabiyotlarda “fuqarolik jamiyati” tushunchasi ko‘pgina hollarda davlat tushunchasiga bog‘lab o‘rganilishning asosiy sababi esa – antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ularning davlat tushunchasi bilan bog‘lab tushunganliklaridadir. Uning yana bir sababi qadimda fuqarolik jamiyati bilan davlat o‘rtasida farqning yo‘qligi edi. Uning 1 Арин Олег Алексеевич Доктор исторических наук, профессор политологии, главнўй научнўй сотрудник Центра международнўх исследований МГИМО (Университет) МИД РФ. Идеология и демократия по- капиталистически. Пресса и цензура. (Из книги «Россия в стратегическом капкане») manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so‘z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining bir qator asarlari, ma’ruza va muloqotlarida fuqarolik jamiyati, demokratiya, qadriyatlar tushunchalarining o‘zaro dialektik uyg‘unligini ta’minlashning ilmiy-nazariy muammolarini yanada kengroq va chuqurroq tahlil etish zaruratini qayta-qayta ta’kidlamoqdalar. “Biz jamiyatimizdagi demokratik jarayonlar yo‘li – kelajak taraqqiyotimiz haqida fikr yuritar ekanmiz, bu borada bizda kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tish g‘oyasi, bu g‘oyaning ma’no-mazmuni isbotlab, asoslab berilganligi ko‘rishimiz mumkin. “Fuqarolik jamiyati” tushunchasi, uning tarixiy va siyosiy-falsafiy ildizlari qadimgi dunyo mutafakkirlarining davlat nazariyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Binobarin, fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivoji insoniyat, davlat, huquq tarixining muayyan sivilizatsiyalashgan davri bilan ham bog‘liqdir. Lekin jamiyat paydo bo‘lgandan boshlab uning ma’lum bir taraqqiyoti davrida davlat paydo bo‘lgan. Shuning uchun ham “jamiyat” va “fuqarolik jamiyati” tushunchalarini aynan bir xil talqin qilish mumkin bo‘lmaganidek, uni davlat nazariyasi bilan bog‘liqdir deb ko‘rsatish ham masalaga siyosiy-falsafiy jihatdan tor ma’noda tushunishga olib keladi. Negaki, davlatdan farqli o‘laroq, jamiyat hamisha mavjud bo‘lgan1. Buning ustiga davlat hamma vaqt jamiyatda asosan siyosiy funksiyalarni bajargan. Bugungi kunga kelib ilmiy-nazariy, siyosiy-falsafiy adabiyotlarda “fuqarolik jamiyati” tushunchasi ko‘pgina hollarda davlat tushunchasiga bog‘lab o‘rganilishning asosiy sababi esa – antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ularning davlat tushunchasi bilan bog‘lab tushunganliklaridadir. Uning yana bir sababi qadimda fuqarolik jamiyati bilan davlat o‘rtasida farqning yo‘qligi edi. Uning 1 Арин Олег Алексеевич Доктор исторических наук, профессор политологии, главнўй научнўй сотрудник Центра международнўх исследований МГИМО (Университет) МИД РФ. Идеология и демократия по- капиталистически. Пресса и цензура. (Из книги «Россия в стратегическом капкане»)
uchunchi sababi, qadimgi yunon o‘lkasida oila, e’tiqod, ma’rifat, madaniyat, san’at, umuman hayotning barcha-barcha qirralari siyosatlashtirilgan edi. Buning ustiga, alohida olingan shaxs o‘zini jamiyatdan ayrim holda his qila olmas edi.2 Shu o‘rinda ushbu muallifning qadimgi dunyo mutafakkirlari davrida “fuqarolik jamiyati” tushunchasi “siyosiy jamiyat”ning muqobili sifatida ham ishlatilgan degan fikriga to‘liq qo‘shilib bo‘lmaydi. Biz “Fuqarolik jamiyati” tushunchasini siyosiy-falsafiy jihatdan tahlil etar ekanmiz, fuqarolik va fuqaro haqidagi tasavvurlar paydo bo‘lgan davrlardan boshlab fuqarolarning umumuyushmasi sifatida jamiyat tushunchasi yuzaga kelganligini ta’kidlash zarur. Ilmiy-yuridik, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy adabiyotlarda jamiyat tushunchasi «davlat» tushunchasidan kengroqdir degan qarashlar ilmiy haqiqatga yaqin. Darhaqiqat, shu nuqtai nazardan fuqarolik jamiyatining dastlabki shakl-shamoyillari antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ham o‘z ifodasini topgan edi deyishga asos bo‘ladi. Faqat ular fuqarolik jamiyati tushunchasini davlat tushunchasi bilan bog‘lab tushunganlar. Masalan, qadimgi Xitoy mutaffakkiri Konfutsiyning «Fuqarolik dunyosining qadriyatlari, yunon donishmandlaridan Aflotun (Platon)ning ideal davlat, Arastu (Aristotel)ning insonni siyosiy mavjudot sifatida qadrlashi - fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘llarini emas, balki uning ilk nazariyalarini o‘rtaga tashlashga intilish deb tushunmoq zarur. “Bu – deb ta’kidlaydi akademik M. Sharifxo‘jaev, - avvalo, sharqda, jumladan, qadim Bobilda “Hammurapi qonunlari”, qadim Turonda “Avesto” siyosiy va huquqiy ta’limoti bilan bog‘liq otashparastlik, ya’ni zardo‘shtiylik zamonida, keyinchalik qadim Ellada, qadim Rimda paydo bo‘ldi.”3 Rossiyalik akademik V. S. Nersesyans o‘zining bir qator asarlarida, jumladan “Huquq falsafasi”4 risolasida “qadimgi dunyo siyosiy-falsafasida “fuqarolik jamiyati” huquq va qonun tushunchalari orqali ifodalangan edi” deb yozadi. Haqiqatdan ham fuqarolik jamiyatida har bir tabaqa va davlatning har bir a’zosi o‘z 2 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: Сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси.– Т.: “Шарқ”, 1998 й 6 бет 3 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: “Шарқ”, 2003 9 бет 4 Нерсесянц В. С. Ҳуқуқ фалсафаси. Масъул муҳаррир: А.Х. Саидов. – Т., “Адолат” 2003й. 179 бет uchunchi sababi, qadimgi yunon o‘lkasida oila, e’tiqod, ma’rifat, madaniyat, san’at, umuman hayotning barcha-barcha qirralari siyosatlashtirilgan edi. Buning ustiga, alohida olingan shaxs o‘zini jamiyatdan ayrim holda his qila olmas edi.2 Shu o‘rinda ushbu muallifning qadimgi dunyo mutafakkirlari davrida “fuqarolik jamiyati” tushunchasi “siyosiy jamiyat”ning muqobili sifatida ham ishlatilgan degan fikriga to‘liq qo‘shilib bo‘lmaydi. Biz “Fuqarolik jamiyati” tushunchasini siyosiy-falsafiy jihatdan tahlil etar ekanmiz, fuqarolik va fuqaro haqidagi tasavvurlar paydo bo‘lgan davrlardan boshlab fuqarolarning umumuyushmasi sifatida jamiyat tushunchasi yuzaga kelganligini ta’kidlash zarur. Ilmiy-yuridik, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy adabiyotlarda jamiyat tushunchasi «davlat» tushunchasidan kengroqdir degan qarashlar ilmiy haqiqatga yaqin. Darhaqiqat, shu nuqtai nazardan fuqarolik jamiyatining dastlabki shakl-shamoyillari antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ham o‘z ifodasini topgan edi deyishga asos bo‘ladi. Faqat ular fuqarolik jamiyati tushunchasini davlat tushunchasi bilan bog‘lab tushunganlar. Masalan, qadimgi Xitoy mutaffakkiri Konfutsiyning «Fuqarolik dunyosining qadriyatlari, yunon donishmandlaridan Aflotun (Platon)ning ideal davlat, Arastu (Aristotel)ning insonni siyosiy mavjudot sifatida qadrlashi - fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘llarini emas, balki uning ilk nazariyalarini o‘rtaga tashlashga intilish deb tushunmoq zarur. “Bu – deb ta’kidlaydi akademik M. Sharifxo‘jaev, - avvalo, sharqda, jumladan, qadim Bobilda “Hammurapi qonunlari”, qadim Turonda “Avesto” siyosiy va huquqiy ta’limoti bilan bog‘liq otashparastlik, ya’ni zardo‘shtiylik zamonida, keyinchalik qadim Ellada, qadim Rimda paydo bo‘ldi.”3 Rossiyalik akademik V. S. Nersesyans o‘zining bir qator asarlarida, jumladan “Huquq falsafasi”4 risolasida “qadimgi dunyo siyosiy-falsafasida “fuqarolik jamiyati” huquq va qonun tushunchalari orqali ifodalangan edi” deb yozadi. Haqiqatdan ham fuqarolik jamiyatida har bir tabaqa va davlatning har bir a’zosi o‘z 2 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: Сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси.– Т.: “Шарқ”, 1998 й 6 бет 3 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: “Шарқ”, 2003 9 бет 4 Нерсесянц В. С. Ҳуқуқ фалсафаси. Масъул муҳаррир: А.Х. Саидов. – Т., “Адолат” 2003й. 179 бет
ishi bilan shug‘ullanishidan va o‘zgalarning ishlariga aralashmasligi “hech kim o‘zganing molini egallab olmasligini va o‘z molidan mahrum bo‘lmasligini” talab etadi. Binobarin, polis va qonunlarning o‘zaro aloqasi hamda birligi Aflotun (Platon) butun siyosiy falsafasining muhim tamoyili hisoblanadi. “Men, - deb yozgan Platon, - qonun kuchga ega bo‘lmagan va kimningdir hokimiyati ostida bo‘lgan davlatning halokati yaqinligini ko‘raman. qonun hukmdorlar ustidan hoqon, hukmdorlar esa uning quli bo‘lgan joyda men davlat qutqariladi hamda xudolar davlat orqali barcha narsani in’om etadi, deb hisoblayman” (Zakono‘, 715 s «Qonunlar»5). Aflotun fuqarolik jamiyatining ma’naviy asos belgisi va mezoni bo‘lgan inson komilligi masalasini ham qonun bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. U qonunlar to‘g‘risidagi fanni juda yuksakka qo‘yadi. “Chunki barcha fanlar ichida qonunlar to‘g‘risidagi fan insonlarni barchasidan ko‘proq kamolga yetkazadi”. Binobarin, “fuqarolik jamiyati” tushunchasi huquq bilan bevosita bog‘liqdir. Demak, “fuqarolik jamiyati”ning dastlabki shakl-shamoillari antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida o‘zining chuqur ifodasini topgan bo‘lsa-da, lekin ular fuqarolik jamiyati tushunchasini davlat tushunchasi bilan bog‘liq holda tushunganlar. Shuning uchun ham qadimgi dunyo mutafakkirlarining “fuqarolik jamiyati” tushunchasi haqidagi fikrlaridagi alohida holat u yoki bu tarzda davlatni takomillashtirish (usiz bu jamiyat yashay olmaydi), huquq va qonun rolini yuksaltirish muammolari bilan bog‘lab ko‘rsatganliklarida ko‘rinadi. Aflotunning Eydos (davlat g‘oyasi) nazariyasi shunga xizmat qilgan. “Odatda, fuqarolik jamiyati xususida gap ketganda, qadimgi Yunon faylasufi Arastu fikrlariga tayaniladi. Darhaqiqat, bu tushuncha Arastu tomonidan ilk bor ilmiy va siyosiy iste’molga kiritilgan edi. U fuqarolik jamiyatini siyosiy qurilishning ma’lum shakli orqali bir-birlari bilan bog‘langan erkin va teng huquqli fuqarolar uyushmasi sifatida harakterlagan edi”.6 Muallif o‘zining fikrlarini isbotlash maqsadida bir qator rossiyalik olimlarning qarashlariga tayanadi. Biroq ularning birontasi bu tushunchani aynan Arastu ilk bor ilmiy, siyosiy-falsafiy adabiyotlarga iste’molga kiritgan degan fikrni aytishmagan. Faqat Arastuning davlat fuqarolarining o‘z 5 Нерсесянц В. С. Платон. М.: Юрид. Лит., 1984. С. 59 (Из истории политической и правовой мўсли) 6 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: “Шарқ”, 2003й. 16 бет ishi bilan shug‘ullanishidan va o‘zgalarning ishlariga aralashmasligi “hech kim o‘zganing molini egallab olmasligini va o‘z molidan mahrum bo‘lmasligini” talab etadi. Binobarin, polis va qonunlarning o‘zaro aloqasi hamda birligi Aflotun (Platon) butun siyosiy falsafasining muhim tamoyili hisoblanadi. “Men, - deb yozgan Platon, - qonun kuchga ega bo‘lmagan va kimningdir hokimiyati ostida bo‘lgan davlatning halokati yaqinligini ko‘raman. qonun hukmdorlar ustidan hoqon, hukmdorlar esa uning quli bo‘lgan joyda men davlat qutqariladi hamda xudolar davlat orqali barcha narsani in’om etadi, deb hisoblayman” (Zakono‘, 715 s «Qonunlar»5). Aflotun fuqarolik jamiyatining ma’naviy asos belgisi va mezoni bo‘lgan inson komilligi masalasini ham qonun bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. U qonunlar to‘g‘risidagi fanni juda yuksakka qo‘yadi. “Chunki barcha fanlar ichida qonunlar to‘g‘risidagi fan insonlarni barchasidan ko‘proq kamolga yetkazadi”. Binobarin, “fuqarolik jamiyati” tushunchasi huquq bilan bevosita bog‘liqdir. Demak, “fuqarolik jamiyati”ning dastlabki shakl-shamoillari antik davr ijtimoiy-siyosiy qarashlarida o‘zining chuqur ifodasini topgan bo‘lsa-da, lekin ular fuqarolik jamiyati tushunchasini davlat tushunchasi bilan bog‘liq holda tushunganlar. Shuning uchun ham qadimgi dunyo mutafakkirlarining “fuqarolik jamiyati” tushunchasi haqidagi fikrlaridagi alohida holat u yoki bu tarzda davlatni takomillashtirish (usiz bu jamiyat yashay olmaydi), huquq va qonun rolini yuksaltirish muammolari bilan bog‘lab ko‘rsatganliklarida ko‘rinadi. Aflotunning Eydos (davlat g‘oyasi) nazariyasi shunga xizmat qilgan. “Odatda, fuqarolik jamiyati xususida gap ketganda, qadimgi Yunon faylasufi Arastu fikrlariga tayaniladi. Darhaqiqat, bu tushuncha Arastu tomonidan ilk bor ilmiy va siyosiy iste’molga kiritilgan edi. U fuqarolik jamiyatini siyosiy qurilishning ma’lum shakli orqali bir-birlari bilan bog‘langan erkin va teng huquqli fuqarolar uyushmasi sifatida harakterlagan edi”.6 Muallif o‘zining fikrlarini isbotlash maqsadida bir qator rossiyalik olimlarning qarashlariga tayanadi. Biroq ularning birontasi bu tushunchani aynan Arastu ilk bor ilmiy, siyosiy-falsafiy adabiyotlarga iste’molga kiritgan degan fikrni aytishmagan. Faqat Arastuning davlat fuqarolarining o‘z 5 Нерсесянц В. С. Платон. М.: Юрид. Лит., 1984. С. 59 (Из истории политической и правовой мўсли) 6 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: “Шарқ”, 2003й. 16 бет