O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida iqtisodiy islohotlar
strategiyasi (1991-2000 yillar)
Режа:
1.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
2.
O‘zbekistonda iqtisodiyotning mo‘rt, zaif va bir tomonlama rivojlanganligi,
paxta yakka hokimligi.
3.
O‘zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning nazariy konseptal
asoslari.
4.
Iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlari. Modeli.
1
Hoziigi davrda O‘zbekiston qisqa davr ichida asrlar davomida rivojlanishga
teng bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Mamlakatning hozirgi iqtisodiy salohiyatini tasavur
etish uchun mustaqillik davridagi yutuqlarimizni sobiq totalitar tuzum davriga
qiyoslashga zarurat tug‘iladi. Sobiq ittifoq davrida partiyaga sig‘inish, shuningdek,
shaxsga sig‘inishga zo‘r berildi. Hatto bu davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Ko‘p
o‘tmay mamlakatda totalitarizmga xos bo‘lgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi
asosidagi «kazarma sotsializmi» g‘alaba qildi. Leninizm niqobiga puxta o‘ralgan
stalinizm jamiyatning hamma sohalariga kuch, aldov, qo‘rqitish, proletariat
diktaturasi kabi vositalar bilan singdirildi. Qisqa davr ichida mamlakatda totalitar
rejim g‘alaba qildi. Bir necha o‘n yillar ichida bunday siyosat natijasida xalq ommasi
ijtimoiy va erkin fikrlashdan butunlay mahrum etildi. Axloqiy nopoklik har
tomonlama rag‘batlantirildi. Mamlakat tashqi dunyodan butunlay uzib qo‘yildi.
Demokratiyaning elementar ko‘rinishlari ham tor- mor qilindi.
O‘sha mash’um davrlarni Prezident Islom Karimov quyidagicha ifodalagan
edi: «Ayni vaqtda sotsialistik qurilishning ko‘pgina bosqichlarida qo‘pol xatolar va
buzilishlarga yo‘l qo‘yilganini ham hech kim, hech narsa shubha ostiga qo‘ya
olmaydi. Bu xato va jinoyatlaming ildizlari o‘tmishga borib taqaladi. Shaxsga
sig‘inish yillarida, turg‘unlik yillarida noto‘g‘ri yo‘l- yo‘riqlar, maqsadlar va ularga
erishish yo‘llari butunlay buzib, soxtalashtirib yuborildi. Asossiz ravishda qilingan
ommaviy qatag‘onlarni, kollektivlashtirish va sanoatlashtirish davrida turmushning
asosiy negizlari shafqatsizlik bilan barbod qilingani, xalqlarning ma’naviy qadriyat
va an’analari qalbakilashtirilgani, ayrim kishilar pulga sotilib, aynib ketganligi,
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga uchragan odamlar xalqning eng zarur ehtiyojlari va
hayotiy talablarini pisand qilmay qo‘yganliklarini ko‘rsatuvchi tobora yangi-yangi
dahshatli misollar hozir ma’lum boiib qolmoqda» ’70.
Sobiq ittifoq iqtisodiyoti XX asrning 60-yillaridan o‘z inqirozini boshlagan edi.
Bu daviga kelib iqtisodiyotda ziddiyatlar kuchayib, mavjud ma’muriy-
qo‘mondonlik boshqaruv usulini qo‘llash oqibatida inqirozning oldini olish
imkoniyatlari boy berildi. Inqirozning aniq ko‘rinishlaridan biri sohaga
2
ajratilayotgan sarf-xarajatlarning o‘sishiga qaramay rivojlanish sur’atlarining
pasayishida namoyon boidi. Inqirozdan chiqish uchun iqtisodiy omillar ishga
solinmadi, iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlari e’tiborga olinmadi.
O‘tgan asrning 80-yillariga kelib iqtisodiy inqirozdan chiqishga qaratilgan
barcha urinishlar ham zoe ketdi. «Qayta qurish» siyosati bozor munosabatlari
qonuniyatlariga zid boshqamv usullariga asoslanganligi, moddiy rag‘batlantirish
vositalari hisobga olinmaganligi, barcha resurslar yakkahokim partiya tomonidan
tasarruf etilganligi uchun ham kutilgan samarasini bermadi.
Bu paytga kelib O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha ham ittifoqda
oxirgi o‘rinlardan birini egallagandi. Jumladan, yalpi milliy daromad hajmi
ittifoqdagi o‘rtacha darajadan ikki marta kam edi. Shuningdek, aholining oziq-ovqat
mahsulotlari va ijtimoiy ta’minlanish darajasi ham eng past ko‘rsatkichlardan birini
tashkil etardi.
O‘zbekistonda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish borasida birtomonlama,
ya’ni uni faqat xomashyo tayyorlashga moslashtirilganligi oqibatida sanoat sohasida
ham yurtimiz qoloq mintaqalardan biriga aylangan edi. Faqat xomashyoga dastlabki
ishlov beruvchi sanoat tarmoqlarigina shakllandi, xolos. O‘sha davda respublikada
ishlab chiqarilgan sanoat tayyor mahsulotlari salmog‘i umumiy mahsulotlaming
faqat 25 foizini, xalq iste’moli mollari esa ittifoqdagi o‘rtacha ko‘rsatkichning faqat
40 foizini tashkil etdi.
Markaz asosan bizdan xomashyo mahsulotlarini olib ketardi. Markaz va boshqa
respublikalardan esa asbob-uskunalar va tayyor mahsulotlar keltirilardi. Bunday
ahvol shimoldagi respublikalar sanoatini o‘sishini ta’minlar, 0’zbekiston sanoatini
esa turg‘unlik holatida bo‘lishga majbur etar edi. Iqtisodiy rivojlanishga doir
dasturlar, partiya va hukumat qarorlarida ittifoqdosh respublikalar manfaatlari
hisobga olinmas, asosiy maqsad ittifoqning umumiy ko‘rsatkichlariga qaratilar edi.
Qayta qurish davrida ham markaz inqirozlar sabablarini ittifoqdosh respubliklarga
to‘nkab, xalq iste’moli mollari bilan aholini ta’minlash vazifasini ham butunlay ular
zimmasiga yuklab qo‘ydi. 70 yil markazning keng iste’mol mollarini taqsimlashiga
o‘rgangan respublikalarda aholini birlamchi oziq-ovqat mahsulotlari bilan
3
ta’minlashda uzilishlar boshlandi. Odamlar o‘rtasida ertangi kunga ishonch
yo‘qolib, turli mintaqalarda ommaviy mitingbozliklar, namoyishlar avj oldi.
0’zbekiston ulkan mamlakatning paxta xomashyosi yetkazib beruvchi bazasiga
aylantirildi. Yetishtirilgan paxta hosiliga markaz egalik qila boshladi. Bunday ahvol
respublikamizning agrar mintaqa bolishini taqozo etdi. Oqibatda iqtisodiy va
ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalarida qo‘shni davlatlar va ittifoqdosh
respublikalardan bir necha marta orqada qolib ketildi. Markazning ko‘zga
ko‘rinmas, niqoblangan mustamlakachilik siyosati partiyaning hamma sohalarini
o‘ziga qamrab olgan edi.
Turg‘unlik davrida ham ana shu siyosat madaniyroq va puxta niqoblangan
ravishda davom etdi. Ittifoqning Yevropa qismida to‘xtovsiz ravishda kuchayib
borayotgan xomashyoga bo‘lgan talabni qondirish maqsadida 0’zbekistonda paxta
yetishtirishning eng oxirgi imkoniyatlari ham ishga solindi. Oqibatda ekologik holat
yanada yomonlashdi, mehnat yanada og‘irlashdi. Xalqning turmush kechirish
darajasi qiyinlashib, iqtisodiy-ijtimoiy muammolar yanada keskinlashdi.
Kommunistik partiya rahbarlaridan bir guruhining 1991-yil 19—21-avgust
kunlari davlat to‘ntarishi qilishga urinishlari va uning oqibatida O‘zbekistonning
boshqa ittifoqdosh respublikalar bilan iqtisodiy aloqalari ham uzilib, yarim asrdan
ko‘proq davr ichida shakllangan xo‘jalik aloqalari izdan chiqdi. Markaz chiqaigan
rublning qadri butunlay tushib ketib, iqtisodiy aloqalami natural mol ayirboshlash,
barter asosida amalga oshirish odatga aylandi. Barcha respublikalar umumiy moddiy
va iqtisodiy resurslarni olishga intilar, o‘zlaridagi boyliklarni tashqariga chiqishiga
tish- timog‘i bilan qarshilik qilar edilar. Natijada barcha respublikalar, jumladan,
0’zbekiston ham 1991-yildan boshlab markazga bo‘ysunmaslik, o‘z milliy
manfaatlariga e’tibor bergan holda siyosat yuritishga o‘tdi.
Prezident Islom Karimov «Xalqimizning fikri — biz uchun oliy mezon» nomli
asarida o‘sha suronli davrda davlat to‘ntarishi qilishga urinishlarga barham
berilganidan keyin markaz bilan har qanday munosabatlami to‘xtatish va
respublikada davlat mustaqilligi uchun kurashlarni avj oldirish yo‘lini tutgani holda
quyidagi fikrlami bildirgan edi:
4
«Buning ajablanadigan joyi yo‘q. Markaz o‘tkazayotgan siyosat chor Rossiyasi
o‘tkazgan siyosatdan kam farq qilardi, respublikamiz xomashyo bazasi boiib qolgan
edi va bunday holga barcha tashkilotlar, eng avalo, KPSS Markaziy Komiteti bilan
Ittifoq rahbar organlari asosiy masala, deb qarar edi. Ular faqat bir narsani bilishardi
— mazkur mintaqa paxta, xomashyo bilan ta’minlashi kerak, qolgani esa suvga
cho‘kayotganlaming o‘z ixtiyoridadir, deb o‘ylashardi. Bizga ko‘p narsalar va’da
qilindi. Respublikamiz mamlakat paxta mustaqilligi yo‘lida ancha qurbonlar berdi.
Biz, eng avalo, aholini go‘sht, sut, boshqa oziq-ovqat mahsulotlari bilan, xalq
iste’moli mollari bilan ta’minlash masalalarida qaram bo‘lib qoldik. Ekologiya to‘la
buzilgani to‘g‘risida gapirmay qo‘- yaqolaylik. Bu o‘rinda kishilaming zaharlangani
va ular umrining qisqarganini aytib o‘tish kifoya. Bulaming barchasi KPSS
Markaziy Komitetining partiya shiori ostida olib borgan siyosati oqibati edi. Bulami
to‘g‘ridan to‘g‘ri va oshkora aytish kerak, bu siyosat 0’zbekistonni jaryoqasiga olib
keldi, uni qashshoqlashtirib yubordi. Bizni, o‘zingizni o‘zingiz boqa olmaysiz va
sizga berilayotgan har bir sadaqa uchun Markazga minnatdorlik bildirishingiz kerak,
deb ishontirishardi»171.
Bu davrda respublikada sobiq ittifoqdan meros bo‘lib qolgan mafkuraviy
yakkahokimlik, iqtisodiy inqirozlar, kishilarda davlatga va tuzumga bo‘lgan
ishonchsizlik, xalq o‘rtasida paydo bo‘lgan parokandalik siyosiy bo‘xronlar uchun
yetilib qolgan edi. Ana shunday og‘ir va tahlikali bir sharoitda mavjud muammolarni
hal qilish, xalqni milliy mustaqillik sari safarbar etish kabi maqsadlar rivojlanish kun
tartibini belgilab bermoqda edi. Ayniqsa, bir necha yuz yilliklar o‘zbek xalqining
orzu-armoni bo‘lgan milliy davlatni shakllantirish tarixiy zaruriyatga aylangandi.
Tarixning ana shunday qaltis davrida Islom Karimovning respublika rahbari etib
saylanishi, uning dastlabki faoliyati, ijtimoiy va iqtisodiy hayotni o‘zgartirishga doir
dastlabki islohotlari respublikamiz aholisida kelajakka bo‘lgan umid his-
tuyg‘ularini uyg‘otdi. O‘zbekiston boshqa MDH davlatlaridan farqli o‘laroq
barqarorlik va tinchlik mamlakatiga aylanish jarayonlarini boshladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish va milliy iqtisodiyotni rivojlanishi
