O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi. Reja 1. O‘zbekiston yer fondining tarkibi va tuzilishi 2. Dehqonchilik va uning yetakchi tarmoqlari. Paxtachilik-to‘qimachilik klastyerlarining tashkil etilishi 3. Chorvachilikning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida tutgan o‘rni va ahamiyati. Tayanch iboralar Qishloq xo‘jaligi, dehqonchilik, chorvachilik, yer fondi, texnika ekinlari, donchilik, sabzavotchilik, polizchilik, qoramolchilik, qo‘ychilik, qorako‘lchilik, echkichilik, tuyachilik, pillachilik, parrandachilik, darrandachilik 1. O‘zbekiston yer fondining tuzilishi. Yer fondi mamlakat chegaralari doirasidagi (qisman qo‘shni davlatlardagi) korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolarning foydalanish maqsadiga qarab toifalarga bo‘lingan maydondir. O‘zbekiston yer fondi 44,892 mln ga bo‘lib, respublikamizda har 100ga yerdan 7ga dehqonchilikka yaroqli. Bu esa qishloq xo‘jaligida har bir gektar yerdan tejab-tergab, oqilona foydalanish lozimligini ko‘rsatadi. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati, aholi turmush farovonligini oshirish, iqtisodiyotning barqaror holatini ta’minlash natijalari qishloq xo‘jaligining rivojlanish darajasiga uzviy bog‘liqdir. Rivojlangan mamlakatlarda yer fondi erga egalik qilish harakteriga ko‘ra, davlatga tegishli yerlar (milliy parklar va qo‘riqxonalar) turli tashkilotlarga qarashli yerlar (munitsipal (nemischa “munizi-palitat”, lot. “munitsipium” - o‘zini o‘zi idora qiluvchi jamoa — bir qancha mamlakatlarda mahalliy boshqaruv va o‘zini 1 o‘zi boshqaruvchi saylab qo‘yiladigan organlarning majmui), cherkov yerlari) va xususiy shaxslarga qarashli yerlarga bo‘linadi. O‘zbekistonda yer davlat mulki hisoblanadi va u hech kimga xususiy mulk sifatida berilmaydi. Bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida alohida modda bilan qonuniylashtirilgan. Davlat muayyan muddatlarga va vaqtinchalik foydalanish uchun qishloq xo‘jaligi bilan shug‘illanadigan korxona va xo‘jaliklarga, shuningdek, fuqarolarga yer ajratib beradi. O‘zbekiston Respublikasi «Yer kodeksi»ga muvofiq, yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko‘ra 8 toifaga ajratilgan: 1. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan – qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki ana shu maqsadga ko‘ra mo‘ljallangan yerlar. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko‘p yillik mevali dov – daraxtzorlar va tokzorlar egallagan yerlarga bo‘linadi; 2. Aholi punkt (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punkti) larning yerlari – shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi punktlarichegarasi doirasidagi yerlar; 3. Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarda mo‘ljallangan yerlar – ko‘rsatilgan maqsadlarga foydalanish uchun yuridik shaxslar uchun beriladigan yerlar; 4. Tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar – alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, tabiiy davolash omillariga ega bo‘lgan yerlar, shuningdek, ommaviy dam olish va turizm uchun foydalaniladigan yerlar; 5. Tarixiy – madaniy ahamiyatga molik yerlar, tarixiy madaniy yodgorliklar joylashgan yerlar; 6. O‘rmon fondi yerlari – o‘rmon bilan qoplangan, shuningdek, o‘rmon bilan qoplanmagan bo‘lsa ham, o‘rmon xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar; 7. Suv fondi yerlari – suv obektlari, suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv obektlarining qirg‘oqlari boylab ajratilgan mintaqadagi yerlar; 8. Zahira yerlar. 2 Yer fondining mazkur toifalari ko‘p jihatdan iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari tarkibi bilan belgilanadi. Shu sababli ular o‘zgarmas hisoblanmaydi va bir toifadan ikkinchi toifaga o‘tib turishi mumkin. Yerlarning bir toifadan ikkinchi toifaga o‘tishi natijasida yer fondida tarkibiy o‘zgarishlar yuz beradi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va «Yer kodeksi»ga muvofiq, yer umummilliy boylik hisoblanadi. Shu sababli hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko‘zlab, undan ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish, tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, tabiiy muhitni asrash va yaxshilash, xo‘jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratish, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarini himoya qilishni ta’minlash iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonlari izchillik bilan amalga oshirilayotgan bugungi kunda hal etilishi lozim bo‘lgan vazifalar jumlasiga kiradi. Manba: “Ergeodezkadastr” ma’lumoti (2019y) 3 Yer fondini turli guruhlarga ajratish mumkin. Xususan qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanish samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan yer fondi tarkibini quyidagi belgilari bo‘yicha o‘rganish maqsadga muvofiq: – belgilangan maqsadga ko‘ra; – sifat holatiga ko‘ra; – ma’muriy – hududiy bo‘linishiga ko‘ra; – xo‘jalik maqsadida foydalanishiga ko‘ra; Ishlab chiqarish jarayonida foydalanish xususiyatiga ko‘ra yer fondini 2 guruhga bo‘lish mumkin: - asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanilayotgan yerlar; - iqtisodiyotning sanoat va boshqa tarmoqlarini joylashtirish uchun makon vazifasini bajarayotgan yerlar. Birinchi guruhga qishloq va o‘rmon xo‘jaligi yerlari, ikkinchi guruhga ega qolgan barcha yerlar kiradi. Yer fondining asosiy qismini qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar tashkil qiladi. Respublikamizda mazkur toifadagi yerlar maydoni 2017 yil 1 yanvar holatigi ko‘ra 20174 ming gektarni, yoki respublika yer fondining 44,94 foizini tashkil qiladi. 1. Dehqonchilik va uning yetakchi tarmoqlari. Paxtachilik- to‘qimachilik klastyerlarining tashkil etilishi Dehqonchilikning eng muhim tarmog‘i dalachilik bo‘lib, u madaniy ekinlarni yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Umumjahon qishloq xo‘jaligida 1500ga yaqin madaniy o‘simliklar ekiladi. Ular o‘zining morfologik belgilari va biologik hamda texnologik xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Ulardan faqatgina 90ga yaqini dala o‘simliklari bo‘lib, o‘sishi va rivojlanishi, tabiiy-iqlimiy sharoitga moslashuvi va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Madaniy o‘simliklar qaysi sohada foydalanishiga ko‘ra va boshqa tipik xususiyatlariga ko‘ra muayyan guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi. Madaniy o‘simliklarning xo‘jalikda ishlatilishi va ulardan olinadigan mahsulotlarga qarab shartli ravishda guruhlarga ajratish mumkin. Masalan, kartoshka va makkajo‘xori ayni paytda oziq-ovqat va em-xashak, g‘o‘za va zig‘ir texnik va moyli ekin hisoblanadi. Dalachilik qishloq xo‘jaligi ekinlari turlari(guruhlari)ga ko‘ra quyidagi xo‘jaliklarga bo‘linadi: donli ekinlar, texnika ekinlari, sabzavot, poliz, kartoshka, 4 em-hashak ekinlari. Bu va boshqa yanada tabaqalashgan dehqonchilik tarmoqlarining bo‘linishi shartlidir. Respublika xo‘jaliklarida ishlab chiqarishning quyidagi tiplari ko‘p tarqalgan: 1. Paxtachilik; 2. G‘allachilik-chorvachilik; 3. Bog‘dorchilik (qorako‘lchilik); 4. Bog‘dorchilik-sabzavotchilik; 5. Sholichilik; 6. Bog‘dorchilik-uzumchilik; 7. Sabzavotchilik; 8. Parrandachilik; 9. Shahar atrofi xo‘jaligi (sabzavot-sut yetishtirish). Paxtachilik O‘zbekiston iqtisodiyotining tizim tashkil etuvchi tarmoqlaridan biridir. Mamlakatimizda paxta tozalash korxonalarini modyernizasiyalash va texnik qayta jihozlash, ishlab chiqarish va paxta xom ashyosini qayta ishlash rentabelligini, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan Buxoro viloyatida klaster usulida ishlab chiqarish majmuasining barpo etilayotgani fikrimizga bir misoldir. Yurtboshimizning “Buxoro viloyatida zamonaviy paxtachilik-to‘qimachilik klasterini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori shu yo‘nalishdagi keng qamrovli ishlarga mustahkam poydevor yaratdi. Mazkur qaror ijrosini ta’minlash maqsadida " BST Cluster " korxonasi tarkibida mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi "Buhara cotton textile" qo‘shma korxonasi hamda "BST Cluster Agrokompleks" mas’uliyati cheklangan jamiyat tashkil etildi. Mazkur klaster korxonasi tumanning Nurafshon, Bog‘iturkon, Qoqishtuvon, Mirishkor va SHo‘rcha hududlaridagi 8 ming ga ekin maydonlarini egallaydi. Klaster korxonasi tomonidan dunyoning yetakchi davlatlarida ishlab chiqarilgan zamonaviy kalava, uni bo‘yash va to‘quv-trikotaj fabrikalari tashkil etilishi nazarda tutilgan. 5 Mazkur loyihaga ko‘ra kelgusida klastyerda jami 8ta kompaniya faoliyati yo‘lga qo‘yiladi. Paxta ekish agrokompleksi, paxtani qayta ishlash va tozalash zavodi, 5ta fabrikani o‘z ichiga olgan to‘qimachilik majmuasi, yog‘-moy zavodi, 12 ming bosh qoramol parvarishlashga mo‘ljallangan chorvachilik fermasi, biogaz ishlab chiqarish zavodi, tejamkor texnologiyalarga asoslangan 20 gekralik issiqxona, 25 turdan ortiq sut va go‘sht mahsulotlari tayyorlanadigan korxona shular jumlasidandir. matoni bo‘yashda ishlatiladigan qimmatbaho tabiiy bo‘yoq olinadigan indigo-ferum o‘simligi ham aynan klaster hududida ekilmoqda. Joriy yildan boshlab, O‘zbekistonda to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishning samarali shakllaridan biri-klastyerlarni tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Birgina Toshkent viloyatining Piskent, O‘rta Chirchiq, Quyi Chirchiq, Oqqo‘rg‘on va Bo‘ka tumanlarida paxtachilik-to‘qimachilik klaster loyihalari amalga oshiriladi. Xususan, Quyi Chirchiq tumanida 2018-2020 yillarda paxta yetishtirishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan jarayonni o‘zida to‘la jamlagan klaster loyihasi amalga oshirilishi rejalashtirilgan. bu maqsadlar uchun 59 million dollardan ziyod investisiya jalb etiladi. 600dan ortiq ish o‘rni yaratiladi. Joriy yilda mamlakatimizda 60 dan ziyod ana shunday loyiha amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan. Mazkur model paxta xom ashyosini yetishtirish, mahsulotni paxta tozalash korxonalarida keyingi qayta ishlash va yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan yagona ishlab chiqarish siklini tashkil etishni ko‘zda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 dekabrdagi PF-5285 sonli "To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni bilan paxta-to‘qimachilik klastyerlarini o‘rta muddatli istiqbolda rivojlantirish konsepsiyasi loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha ishchi komissiya tarkibi tasdiqlangan. Farmon ijrosini ta’minlash va aholining to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish maqsadida Mirishkor va G‘uzor tumanlarida "O‘zsanoatqurilishbank"ning kredit mablag‘lari ko‘magida G‘uzor Tekstil Impeks MCHJ tomonidan innovasion paxta- to‘qimachilik klasteri ishga tushiriladi. To‘rt bosqichli loyihalar asosida amalga oshadigan mazkur loyiha ishga tushishi natijasida korxona tomonidan yiliga 35 6 ming tonna chigitli paxta, 20 ming tonna kalava ip, 23,6 mln dona tayyor mahsulot, 2,9 ming tonna paxta yog‘i va 7,9 ming tonna shrot ishlab chiqarish hamda 38,0 mln AQSH dollari miqdoridagi mahsulotlarning xorijga eksport qilinishi rejalashtirilgan. Ushbu loyihani amalga oshirish uchun “Trutzshler” (Germaniya), “Rieter” (Shveysariya), “Elektro-jet Textile Machinery” (Hindiston), “Murata manufasturing Co.Ltd.”, “JUKI” (Yaponiya) kabi xalqaro miqyosdagi kompaniyalardan eng zamonaviy asbob - uskunalar olib kelinadi. ishlab chiqarish uchun mahalliy xom ashyo yetishtirish uchun Mirishkor tumanida 10 ming ga maydonda paxta yetishtirilib, G‘uzor tumanida qayta ishlanib, tayyor mahsulot ishlab chiqarish tashkil etiladi. 2. Chorvachilikning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida tutgan o‘rni va ahamiyati. Chorvachilik qishloq xo‘jaligida muhim o‘rin tutadi. U o‘z ahamiyati jihatdan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida dehqonchilikdan keyingi o‘rinda tursada, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Chorvachilik aholini oziq-ovqat mahsulotlari - go‘sht, sut, yog‘, tuxum va boshqalar bilan ta’minlaydi, yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlariga esa xom ashyo (yung, go‘sht, teri, sut va boshqalar) etkazib beradi. Shuningdek, chorvachilik xo‘jalik uchun ishchi kuchi (jonli transort) - ot, tuya, eshak, bug‘u va mahalliy o‘g‘it beradi. Chorvachilik mahsulotlaridan turli xil qilmmatli dori- darmonlar (shifobaxsh zardob, garmonal preparatlar va b.) olinadi. Dehqonchilikda ayrim ekinlar yetishtirishda asosiy mahsulot bilan birga chorvachilikda foydalaniladigan qo‘shimcha mahsulotlar (somon, poxol, kepak, sabzovotchilik va kartoshkachilik, bog‘dorchiilk chiqindilari…) ham olinadi. Em- xashak yetishtirishni ko‘paytirish, uning sifatini yaxshilash chorva mahsuldorligini oshirishning zaruriy shartidir. Chorvachilikning rivojlanishi esa dehqonchilik tarmoqlarini yanada yuksaltirish, umuman qishloq xo‘jaligining moddiy va mehnat resurslaridan yaxshiroq foydalanish, ekin hosildorligini oshirish imkonini beradi. O‘zbekistonning tabiiy sharoiti dehqonchilikni rivojlantirishga qancha qulaylik yaratgan bo‘lsa, chorvachilik tarmoqlarini rivojlantirish uchun ham shunchalik qulaydir. Obikor dehqonchilik hududlarida qoramolchilik, asalarichilik, 7