OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ fanidan «OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI FUQAROLARINING SIYOSIY HUQUQLARI» mavzusidagi KURS ISHI Yurisprudensiya: biznes huquqi yoʻnalishi TOShKENT – 2023 1 M U N D A R I J A KIRISH ..................................................................................................................... 2 I. SIYOSIY HUQUQLAR TUSHUNCHASI MAZMUNI VA OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASIDA SIYOSIY HUQUQLAR ........................................................................................................... 6 1.1. Siyosiy huquqlar tushunchasi va mohiyati ................................................ 6 1.2. Yangi Konstitutsiya Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari siyosiy huquqlari kafolati ................................................................................................ 8 II. FUQAROLARNING JAMIYAT VA DAVLAT ISHLARINI BOSHQARISHDA ISHTIROK ETISH HUQUQI ............................................ 11 2.1 Fuqarolarning bevosita yoki oʻz vakillari orqali davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etish huquqi .......................................................................... 11 2.2. Fuqarolarning davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish huquqi .................................................................. 15 III BOB FUQAROLARINING JAMOAT BIRLASHMALARIGA UYISHISH HUQUQI ................................................................................................................ 17 3.1 Kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalariga uyishish huquqi – siyosiy huquqlarning muhim ifodasi ............................................................. 17 3.2 Siyosiy partiyalar-huquqiy demokratik davlat qurilishining bosh elementi ............................................................................................................... 22 IV. BOB VAKOLATLI ORGANLARGA MUROJAAT ETISH HUQUQI ... 26 4.1 Murojaat qilish huquqi, murojatlarning shakllari va turlari ................. 26 4.2 Murojaat qilishni amalga oshirish kafolatlari .......................................... 29 XULOSA ................................................................................................................ 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 36 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tarixga nazar solar ekanmiz har bir davlat o’z istiqlol va taraqqiyot yo’lini tanlar ekan, xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qiladigan eng muhim maqsad va vazifalarni o’zining Konstitutsiyasi – Asosiy qonunida mustahkamlab oladi. O’zbekiston Respublikasida 2023-yil 30-aprel kuni o’tkazilgan referendumda yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ishtirok etgan fuqarolarning 90,21 foizi tomonidan yoqlab ovoz berish orqali qabul qilinganligi unda xalqimizning Yangi O‘zbekistonni barpo etish bo‘yicha orzu- umidlari va intilishlari o‘z aksini topganligidan dalolat beradi. Konstitusiya davlatimizda insonlarning ozod va erkin yashash, ta’lim olish, mehnat qilish, saylash va saylanish kabi huquqlarini, so’z hamda e’tiqod erkinliklarini oliy qadriyat darajasiga ko’tardi. Yana shuni unutmasligimiz kerakki, har qanday demokratik islohotlar samarasi, tinchlik va taraqqiyotning asosiy garovi ham Konstitutsiya va qonun ustuvorligi bilan bevosita bog’liq. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning e’tiborli jihati shundan iboratki, unda birinchi navbatda shaxs manfaatining davlat manfaatidan ustun ekanligi belgilab qo’yildi, inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida muhrlandi. Xususan, Konstitutsiyada davlat qurilishining yangi strategik maqsadi – ijtimoiy davlat qurish ekanligi belgilab berildi, ijtimoiy adolat va birdamlik prinsiplari joriy etildi, inson huquq va erkinliklarini himoya qilishning mutlaqo yangi mexanizmlarini nazarda tutuvchi konstitutsiyaviy asoslar mustahkamlandi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada ikkinchi bo’lim: inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari; VIII bob: “Siyosiy huquqlar” deb nomlangan bo’lib, kurs ishi ushbu bob moddalarida keltirilgan fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etishi, referendumlar o’tkazish va unda ishtirok etish tartibi, miting,yig’ilish namiyish shaklida ijtimoiy faolligini amalga oshirish, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalariga birlashish, vakolatli davlat organlariga murojaat qilish kabi siyosiy huquqlarini amalga oshirishda yuzaga keladigan muommolarning ilmiy yechimini topish dolzarb ahamiyat kasb etadi. 3 Umuman olganda huquq va erkinliklar haqida so’z borar ekan, shuni anglash joizki: siyosiy huquqlarni inson hayotidagi o'rni beqiyosdir. Siyosiy huquqlar Konstitutsiyamizda huquq va erkinliklarni mustahkamlash bilan, fuqarolar zimmasiga katta ma'suliyat ham yuklaydi. Fuqarolar saylov, referendum, siyosiy partiyalarga birlashish, jamoat birlashmalariga uyushish va davlat organlariga murojaati orqali siyosiy huquqlarini amalga oshiradilar. Fuqarolar o'zlariga berilgan huquqlardan unumli foydalanib, shaxs va jamiyat shuningdek davlat manfaatlarini hurmat qilib uning faoliyatida va davlat hokimiyatini shakillantirishda ishtirok etishlari bilan o'zlarining ijtimoiy faolliklarini namoyish qiladilar. "Oʻzbekiston Respublikasi Referendumi toʻgʻrisida"gi Qonun, "Siyosiy Partiyalar toʻgʻrisida"gi Qonun, "Oʻzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari toʻgʻrisida"gi. Qonun, "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari toʻgʻrisida”gi Oʼzbekiston Respublikasi Qonunlarni oʻrganib chiqish va siyosiy huquqlarni qonunda belgilangan tartibda amalga oshirish bilan bog’liq ustuvor vazifalarning amalga oshirilishida ushbu kurs ishi mavzusini o’rganish muayyan darajada xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi: Siyosiy huquqlar va ularning kafolatlari haqida fikr yuritgan olimlardan A.Toʻlaganov, M.Qirgʻizboyev, R.Hakimov, X. Odilqoriyev, O. Husanov, F. Muhitdinovalarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Mazkur olimlarning asarlarida fuqarolik va konstitutsiyaviy huquqda siyosiy huquqlar to‘g‘risida bir qancha ilmiy fikrlar va xulosalar ishlab chiqgan va bu qarashlar konstitutsiyaviy huquq fanida siyosiy huquqlarning rivojlanishiga o‘ziga xos hissa bo‘lib qo‘shilgan. "Oʻzbekiston Respublikasi Referendumi toʻgʻrisida"gi Qonun, "Siyosiy Partiyalar toʻgʻrisida"gi Qonun, "Oʻzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari toʻgʻrisida"gi. Qonun, "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari toʻgʻrisida”gi Oʼzbekiston Respublikasi Qonuni, Fuqarolik Kodeksi, Saylov kodeksi va asosiy manba Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning siyosiy huquqlari xalqaro huquq talablariga mos ravishda talqin etilgan va kafolatlangan. 4 Kurs ishi maqsadi. Konstitutsiyaviy huquqda siyosiy huquqlarning o‘rni va ahamiyati, siyosiy huquqlarning turlari va amalga oshirilish tartiblari, davlat boshqaruvida fuqarolarning siyosiy faolligi va davlat hokimiyatini tashkil etishda tutgan o‘rni va ahamiyati hamda konstitutsiyaviy huquqda siyosiy huquqlarni ahamiyatini anglagan holda ushbu huquq yuzasidan fuqarolar huquqiy ongi va savodxonligini oshirish va ushbu huquqlarni yanada takomillashtirish borasida tegishli takliflar, tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi:  Siyosiy huquqlar tushunchasi va uni davlat boshqaruvida tutgan oʻrnini oʻrganish  Siyosiy huquqlarning boshqa fuqarolik huqularidan farqi va mazmun- mohityai tahlil qilish  Siyosiy huquqlarni amalga oshirish shakllari haqida ma’lumotlarni o’rganish  Siyosiy huquqlar kelib chiqishi va ularning huquqiy asoslari o’rganish  Siyosiy huquqlarni amalga oshirishni tartibga solish Kurs ishining predmeti: Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa siyosiy huquqlarga oid normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishi mavzusining predtmetini tashkil etadi. Kurs ishining obyekti: Siyosiy huquqlarga oid qonun hujjatlarini takomillashtirish, shartnomalarning ahamiyati, mohiyati va ularni takomillashtirish borasidagi moddiy-huquqiy muammolar tashkil etadi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda O’zbekistonning o’rnini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan mavqeyini o‘rganish uchun asos qilib olish mumkin. O’rganish natijalari o’quv yurtlarida mavzuga oid ma'ruzalarni o’qitishda ma'lumot sifatida foydalanish mumkin. 5 Kurs ishining tuzilishi: kirish, 4 bob, 8 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 I. SIYOSIY HUQUQLAR TUSHUNCHASI MAZMUNI VA OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASIDA SIYOSIY HUQUQLAR 1.1. Siyosiy huquqlar tushunchasi va mohiyati Tarixda insonlar o'z haq-huquqlari uchun kurashmagan davr bo'lmagan. Kishilarning o'z huquqlari uchun kurash jarayoni insonning munosib hayot keshirishi yoqlangan bir qator ta'limot va nazariyalar vujudga keldi. Uyg'onish davri mutaffakirlaridan biri Sharqning buyuk huquqshunosi Burhoniddin al-Malg'inoniy har bir insonning tabiiy huquqlariga, shu davlatni fuqarosi ekanligi yoki fuqarosi bo'lmasligidan qat'iy nazar, rioya etilishini qonuniylashtirish va ta'minlash zarurligi to'g'risidagi g'oyalarni yoqladilar. O'sha davrdan boshlab davlat institutiga (tashkilotiga) inson va jamiat manfaatlariga xizmat qilishi nuqtayi-nazaridan yondashilmoqda. Shuni ta'kidlab o'tish lozimki, inson va fuqaralarni huquqlar uch guruhga bo'linadi. Bular: shaxsiy huquqlar, ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar va siyosiy huquqlar. Endi siyosiy huquqlar atamasiga to'xtaladigan bo'lsak, siyosiy huquqlar bu asosan fuqarolik bilan bog'liq bo'lib, u tegishli davlat fuqarolariga davlat va jamlat ishlarini boshqarish imkoniyatini beradi. Siyosiy huquqlar davlatning harakteridan kelib chiqib, o'z fuqarolari uchungina o'rnatiladi. Shu o'rinda asosiy qomusimiz hisoblangan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiytasiga nazar tashlaydigan bo'lsak, unda inson va fuqarolarning siyosiy huqulariga alohida bob va moddalar ajratilgan. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining VIII bobi "Siyosiy huquqlar" deb nomlanib unda bevosita fuqarolar hayoti va ularni davlat boshqaruvini shakillantirishdagi o'rni va rolini har yoqlama ko'rsatib beradigan to'rtta modda 36- 40 moddalar mavjud. Konstitutsiyamizda siyosiy huquqlarga alohida bobning ajratilishi alohida muhim voqealikdir. Siyosiy huqular orqali fuqarolar davlat organlarini tuzish ularni faoliyatida ishtirok etish, davlat organlari va mansabdor shaxslar ustidan nazorat olib borish, qonunlarni yartilishida ishtirok etish va eng asosiysi siyosat va davlat faoliyati haqida o'z fikrlarini bildirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Shu o'rinda Konstitutsiyamizni boshqa davlatlar Yevropaning rivojlangan 7 davlatlar Fransiya, Germaniya, Rossiya, Daniya kabi davlatlar Konstitutsiyalari bilan solishtirib ko'rib shunday xulosaga kelish mumkinki, ularni konstitutsiyasida siyosiy huquqlar uchun alohida bob va moddalar ajratilmagan ekanaligini anglashimiz mumkin. Bu bir tarafdan olib qaraganda bizni davlat fuqarolar uchun bir ustun jihatdir ya'ni fuqarolar davlatni shaklantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Siyosiy huquqlar faqat O'zbekiston Respublikasi fuqarolariga tegishlimi? degan savol tug'ilishi mumkin. Bu savolga quyidagicha javob va izoh berish mumkin. Siyosiy huquqlar bir tarafdan olib qaraganada, O'zbekiston hududida istiqomat qilayotgan chet davlat fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar uchun ham taaluqlidir. Misol qiladigan bo'lsak, chet davlat fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar ham jamoat birlashmalarida qatnashish, davlat organlari va mansabdor shaxslarga ariza va shikoyat bilan murojaat qilish huquqiga ega, lekin taklif bilan murojaat qila olmaydilar. Chunki taklif davlat hayotiga tegishli masalalar bo'yicha beriladi. Yana boshqa tarafdan olib qaraydigan bo'lsak, chet davlat fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar saylov huquqidan foydalana olmaydilar chunki saylov kodeksi va saylov to'g'risidagi qonunga ko'ra saylov huquqiga faqat O'zbekiston fuqarolari egadirlar.1 Umumiy olganda siyosiy huquqlar fuqarolik bilan bog'liq bo'lib, u tegishli davlatning fuqarolariga davlat va jamiyat ishlarini boshqarish imkoniyatini beradi. ya'na bir xususiyati shundaki siyosiy huquqlarga faqat mamlakat fuqarosi ega bo'lishi mumkin. Siyosiy huquqlar orqali fuqarolar tegishli davlat organlarini tuzish, ularning ishida ishtirok etish, davlat organlari va mansabdorlar faoliyatini nazorat qilish, qonunlar yaratilishida ishtirok etish, siyosat va davlat faoliyati haqida o'z fikrlarini bildirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Agar shaxsiy huquqlar insonning ajralmas huquqi bo'lib, undan inson fuqaroligidan qat'i nazar foydalansa va davlat har qanday hollarda ularni ta'minlashga majbur bo'lsa, siyosiy huquqlar davlatning xarakteridan kelib chiqib, o'z fuqarolari uchungina o'rnatiladi. Davlat qanchalik demokratik bo'lsa, siyosiy huquqlar ko'proq 1Vapayev Karimboy Muzaffar o'g'li- "Siyosiy huquqlarning inson hayotidagi oʻrni" -20.12.2022 8 bo'ladi va ulardan foydalanish kengroq bo'ladi. Aksincha, davlat nodemokratik bo'lsa, siyosiy huquqlar doirasi torroq bo'ladi va mavjud huquqlarni ham turli vositalar bilan cheklash hollari uchrab turadi. Shaxsiy huquqlardan farq qilib, siyosiy huquqlarga asosan ma'lum yoshga yetgan fuqarolar ega bo'ladi. Shuningdek, siyosiy huquqlardan foydalanishda ayrim hollarda chegaralar o'rnatilishi mumkin. Masalan, saylash huquqi 18 yosh qilib belgilangan bo'lsa, yana saylovlarda Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar. shuningdek ogir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlik uchun sudning xukmiga ko‘ra ozodlikdan maxrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda ishtirok etish xuquqidan faqat qonunga muvofiq xamda sudning qarori asosida maxrum etilishi mumkin. Boshqa xar kanday xollarda fuqarolarning saylov xuquqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi, degan qoida Konstitutsiyada (128-modda) ko'rsatilgan. Saylanish huquqidan foydalanish uchun ham ma'lum yoshga yetgan bo'lish kerak. Masalan, O'zbekiston Respublikasida fuqarolar Oliy Majlis deputatligiga 25 yoshdan, Prezidentlikka 35 yoshdan saylanish huquqiga ega. Bundan tashqari, saylov qonunlarida harbiy xizmatchilar, diniy arboblar uchun ham qonun doirasida cheklashlar o'rnatilgan.2 Siyosiy huquqlar eng avvalo davlatni boshqarishda ishtirok etish, davlat faoliyatiga ta'sir etish imkoniyatini yaratuvchi huquqlar bo'lgani uchun ularning miqdori, amalga oshirish chora-tadbirlar doirasi qanday bo'lishini davlat belgilaydi. 1.2. Yangi Konstitutsiya Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari siyosiy huquqlari kafolati Har qaysi davlat huquq tizimida bir talay qonunlar mavjud bo'ladi. Ammo ular orasida eng asosiysi deb e'tirof etiladigan birdan-bir qonun mavjudki, u ham bo'lsa, konstitutsiyadir. 2 Husanov O.T. Konstitutsiyaviy huquq: darslik To'ldirilgan va qayta ishlangan ikkinchi nashr.-Toshkent: Yuridik adabiyotlar publish,2020 9 Konstitutsiya jamiyat va davlat tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini tuzish hamda faoli-yatining asosiy prinsiplarini, ularning vakolatlarini, fuqarolaming asosiy huquqlari va burchlarini belgilab beradi. Qolgan barcha qonunlar, kodekslar, qarorlar va farmonlar konstitutsiya negizida va unga muvofiq tarzda qabul qilinadi. Bu esa davlatning har bir normativ hujjati konstitutsiyaga mos kelishi shart ekanligini anglatadi. Mamlakatimiz Prezidenti taʼkidlaganidek: "Har bir davlat o'z istiqlol va taraqqiyot yo'lini tanlar ekan, xalq farovonligini ta'minlashga xizmat qiladigan eng muhim maqsad va vazifalarini o'zining Asosiy qonuni - Konstitutsiyasida mustahkamlab oladi. Binobarin, O'z xalqining xohish-irodasi, dili va tilidagi ezgu niyatlariga hamohang Konstitutsiyaga ega bo'lgan mamlakat o'zi belgilagan yuksak marralardan hech qachon og'ishmasdan, doimo oldinga qarab boradi."3. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida II Bo'lim " Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari " deb nomlanib, VIII bob. "Siyosiy huquqlar "ga bag'ishlanganligi muhim ahamiyatga egadir. Mamlakatimiz suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat hisoblanib4 demokratiya haqida fikr yuritilar ekan birinchi navbatda siyosiy-huquqiy munosabatlar va bu munosabatlarda fuqarolarning ishtirok etishi, ijtimoiy faolligi, davlat boshqaruvi va jamoatchilik nazorati tushunilishi maqsadga muvofiqdir. Konstitutsiyada siyosiy huquqlarga alohida bob ajratilib, 36-37-38-39-40-moddalarda siyosiy huquqlarning o'z ifodasini topganligi demokratik huquqiy davlatga hos elementlardan hisoblanib, bu element, ya'ni siyosiy huquqlarga butun bir bobning ajratilishi boshqa xorijiy mamlakatlar konstitutsiyasida uchramaydi. Shu sababdan ham bu masalada O'zbekistonning tom ma'noda ustunligini tan olish va e'tirof etish har jihatdan muhim hisoblanadi. O'zbekiston fuqarolarining Siyosiy huquq va erkinliklar O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan tashqari boshqa qonun hujjatlarida ham mavjud bo'lib: 3 Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 27 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi- 12.12.2019 4 Yangi tahrirdagi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi- I Bob. 1-modda. 10 «Fuqarolarning saylov huquklari kafolatlari to'g'risida» (1994-y. 5 may). «O'zbekiston Respublikasining referendumi to'g'risida» [1991-y. 18 noyabr. (2001- y. 30 avg. da yangi tahrirda) qabul qilingan], «Siyosiy partiyalar to'g'risida» (1996- y. 26 dek.), «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida» [1991-y. 14 iyun (1998-y. 1-mayda yangi tahrirda) qabul qilingan], «Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to'g'risida» (1992-v 2 iyul) «O'zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to'g'risida» (1991-y. 15 fev.) kabi bir qancha qonunlar va qonun kuchiga ega bo'lgan hujjatlar bilan belgilab qo'yilgan.5 Umumiy olganda siyosiy huquqlar nafaqat xususiy huquqda balki xalqaro huquqda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga yorqin misol qilib "Fuqaroviy va siyosiy huquqlar toʻgʻrisida "gi Xalqaro Paktni keltirib o'tishimiz mumkin. Xalqaro paktda shaxsiy, fuqaroviy va siyosiy huquqlar qayd etilgan bo'lib, Siyosiy huquqlarga misol qilib 25-moddani keltirib o'tish mumkin: "Har bir fuqaro 2-moddada ko'rsatib o'tilgan hech bir kamsitishsiz va asoslanmagan cheklashlarsiz quyidagi huquq hamda imkoniyatlarga ega bo'lishi kerak: a) ham bevosita, ham erkin saylangan vakillar orqali davlat ishlarini yuritishda ishtirok etish; b) yalpi teng saylov huquqi asosida, yashirin ovoz berish orqali o'tkaziladigan va saylovchilarning erkin xohish-irodasini ta'minlaydigan chinakam davriy saylovlarda ovoz berish va saylanish; . s) o'z mamlakatida umumiy tenglik shartlarida davlat xizmatiga kirish.".6 Umumlashtirilgan holda shuni aytishimiz mumkinki O'zbekiston Respublikasida siyosiy huquqlar xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan norma va prinsiplariga muvofiq holda O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar va qonun kuchiga ega boʻlgan hujjatlar bilan kafolatlab qo'yilgan. 5 Qomus.info - onlayn ensiklopediya - O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 6" Fuqaroviy va siyosiy huquqlar toʻgʻrisida" Xalqaro Pakt -1966-yil 16-dekabr, Nyu-York 11 II. FUQAROLARNING JAMIYAT VA DAVLAT ISHLARINI BOSHQARISHDA ISHTIROK ETISH HUQUQI 2.1 Fuqarolarning bevosita yoki oʻz vakillari orqali davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etish huquqi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 36-moddasida O’zbekiston Respublikasi fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega. Bunday ishtirok etish o’zini-o’zi boshqarish, referendumlar o’tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish, shuningdek davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini rivojlantirish va takomillashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi deb belgilab qo’yilgan. Bevosita ya’ni to’g’ridan to’g’ri demakratiya, bunda xalq davlat ishlarini vakillarsiz o’zi hal qiladi. Saylov, referendum, fuqarolar murojaati, qonunlar loyihasi muhokamasi orqali erishiladi. Bilvosita ya’ni vakillik demokratiyasi, unda xalq suveren huquqlaridan foydalanib, o’zlari saylab qo’ygan vakillar orqali (deputatlar va senatorlar) orqali amalga oshiradilar. Demak fuqarolarning davlat va jamiyat ishlaridagi ishtiroki eng avvalo davlat va jamiyatning boshqarishda namoyon bo’ladi. Ya’ni bu fuqarolarning jamiyat va davlat ishlari boshqarish huquqidir. Mamlakatimizda fuqarolarning davlat va jamiyat ishlaridagi ishtiroki huquqini ta’minlovchi vositalardan biri o’zini o’zi boshqarish hisoblanadi. O’zini o’zi boshqarish organlari butun mamlakat hududida qishloq shaharcha va shahardagi mahallalarda tuziladigan fuqarolar yig’ini bo’lib, ular barcha 18 yoshga yetgan fuqarolarni qamrab oladi. Fuqarolar fuqarolar yig’inida ishtirok etib, uning organlarini tuzishda qatnashadi va shu asosda jamiyat ishlarida ishtirok etadi. Fuqarolarning siyosiy faollik asosida jamiyat hayotida ishtirok etishi zaruratdir. 12 Fuqarolarning bevosita va oʻz vakillari orqali davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etish huquqi taʼminlanishining amaldagi ifodasi- saylov ya'ni saylash va saylanish huquqini amalga oshirilishidir. Oʻzbekiston davlat boshqaruv shakli jihatidan prezidentlik Respublikasi hisoblanib, bu tushuncha Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentini Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan saylanishida oʻz aksini topadi. Oʻzbekiston Respublikasida saylov Oʻzbekiston Respublikasining "Saylov kodeksi" ga muvofiq tarzda umumiy, teng, to'g'ridan to'g'ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish orqali o'tkaziladi. Saylov ochiq va oshkora o'tkaziladi.7 Qonunga muvofiq saylov kuni o‘n sakkiz yoshga to‘lgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari saylash huquqiga ega hisoblanadi. Fuqarolar jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyi, ma’lumoti, mashg‘ulotining turi va xususiyatidan qat’i nazar, teng saylov huquqiga egadir. Saylov huquqida maʼlum bir cheklashlar mavjud boʻlib bu cheklashlar davlat va jamiyat qurilishi tizimining yetuk rivojlanganligi, inson- jamiyat - davlat prinsipining yaqol namunasi boʻla oladi. Buning sabibini ushbu cheklashlarning ifodalanishidan ham anglab olish mukin. Ular quyidagilar: "Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlik uchun sudning hukmiga ko‘ra ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda ishtirok etish huquqidan faqat qonunga muvofiq hamda sudning qarori asosida mahrum etilishi mumkin. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi."8 Referendumlar saylovlar bilan bir qatorda xalq irodasining bevosita mahsuli hisoblanadi. Referendumlarning yana bir ahamiyatli jihati shundaki referendum 7 Oʻzbekiston Respublikasining Saylov kodeksi - 3-modda -26.06.2019 8 Oʻzbekiston Respublikasining Saylov kodeksi - 5-modda -26.06.2019 13 orqali qabul qilingan qarorlar oliy yuridik kuchga ega boʻlib, qarorning oʻzida boshqacha tartib boʻlmasa referendumda qabul qilingan qarorlar faqatgina referendum orqali bekor qilinishi yoki oʻzgartirilishi mumkin. Referendumni oʻtkazish tashabbusi bilan: - O'zbekiston Respublikasi fuqarolari; - O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari; - O'zbekiston Respublikasi Prezidenti chiqishi mumkin. Referendum oʻtkazishda qoʻyiladigan masalalar Oʻzbekiston xalqi uchun ahamiyati katta boʻlgan masalalar boʻlib, qonunda bu borada baʼzi bir cheklovlar ham mavjud hisoblanadi. Qonunga muvofiq quyidagilar Referendum predmeti bo'la olmaydi: - O'zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini o'zgartirish; - O'zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va soliqlar; - amnistiya va afv etish; - jamoat tartibini, aholi sog'lig'i va xavfsizligini ta'minlash bo'yicha favqulodda va shoshilinch chora-tadbirlar o'tkazish; -O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish; - mansabdor shaxslarni tayinlash va vazifasidan ozod etish.9 Referendumlar ham saylovlar kabi dam olish kuni soat 8.00 dan 20.00 gacha vaqt davomida o'tkaziladi. Ovoz berish vaqti va joyi to'g'risida uchastka komissiyasi referendum o'tkaziladigan kunga kamida o'n kun qolganda fuqarolarni xabardor qilishi kerak. Mamlakatimizda ohirgi referendum 2023-yil 30-aprel kuni boʻlib oʻtdi va saylov byulletenidagi: "Siz O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy qonunini qabul qilasizmi?" degan savolga 19 mln 722 ming 809 nafar fuqarodan 15 mln 40 ming 55 nafari, ya’ni 90,21 foizi yoqlab ovoz 9 “O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING REFERENDUMI TO‘G‘RISIDA”GI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI-09.11.2001-2-modda 14 berdi. Mamlakatimizda oʻtkazilgan bu referendum Qonunning barcha talablariga muvofiq holda oʻtkazildi, jumladan Yangi tahrirdagi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasi shu yil 15- mart kuni matbuotda e'lon qilinib, jamoatchilik e'tiboriga havola etildi. O'zbekistonda konstitutsiyaviy islohotlarning tashabbuskori va ijodkori - xalqimiz. Xalqimiz tomonidan saylangan vakillar - Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati a'zolari, siyosiy partiyalar va boshqa jamoatchilik vakillaridan iborat Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan aholining fikr-mulohazalari, takliflari toʻplangani va mutaxassislar ishtirokida puxta oʻrganib chiqilgani fikrimiz dalilidir. Ikki bosqichda amalga oshirilgan xalq fikrini o'rganish jarayonida puxta takomillashtirilgan Konstitutsiya loyihasi bilan 5 milliondan ortiq yurtdoshimiz tanishgani, 220 mingdan ziyod taklif kelib tushgani va loyiha olti turdagi ekspertizadan o'tkazilgani sababli ham ayta olamizki, Konstitutsiyaning yangi tahrirdagi qiyofasi, mazmun-mohiyati, g'oya va maqsadi tom ma'noda xalqimiz ishtirokida shakllandi. Mavjud 128 moddaga yana 27 ta yangisi qo'shilib, 155 taga yetgani buning yorqin misolidir. Natijada, Konstitutsiya loyihasi deyarli 65% foizga yangilandi. 15 2.2. Fuqarolarning davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish huquqi Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati shakllanib borishi bilan fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida ishtirok etish yo‘llari kengayib bormoqda. Ana shu yoʻllardan yana biri bu jamoatchilik nazoratidir. Jamoatchilik nazorati — bu davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hamda nodavlat tashkilotlar faoliyati ustidan fuqarolar, ularning birlashmalari va oʻzini oʻzi boshqarish, fuqarolik jamiyatining boshqa tuzilmalari tomonidan qonun doirasida olib boriladigan nazorat hisoblanadi. 2010-yil 12-noyabrda Birinchi Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan konsepsiyada davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, shu maqsadda “O‘zbekiston Respublikasida jamoatchilik nazorati to‘g‘risida” Qonun qabul qilish zarurligi aytib o‘tildi.10 Bu voqea tom maʼnoda jamoatchilik nazorati haqida 12.04.2018 yildagi O'RQ- 474-sonli O'zbekiston Respublikasining Qonuni paydo boʻlishiga va demokratik davlat belgilaridan yana birining Respublikamizda shakllanishiga sabab boʻldi desak mubolagʻa boʻlmaydi. "Jamoatchilik nazorati toʻgʻrisida"gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonunida jamoatchilik nazorati subyektlari keltirilgan boʻlib: "O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek qonunchilikda belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik nazorati subyektlaridir" Jamoatchilik nazorati obyektlari- bu jamoatchilik nazorati subyektlarining qaysi davlat organlari yoki mansabdor shaxslar faoliyati ustidan nazorat oʻrnata olishi hisoblanib, ular quyidagilardir: Davlat organlarining va ular mansabdor shaxslarining: 10 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2010. – 46-bet 16 -qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarda, qarorlarda, shuningdek rivojlanish davlat, tarmoq va hududiy dasturlarida jamoatchilik manfaatlarini, jamoatchilik fikrini hisobga olishga; fuqarolarning, yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, jamiyat manfaatlarini himoya qilish sohasidagi qonunchilik talablarining ijro etilishini ta’minlashga; -o‘z zimmasiga yuklatilgan, ijtimoiy va jamoatchilik manfaatlariga daxldor bo‘lgan vazifalar va funksiyalarni bajarishga; davlat xizmatlarini ko’rsatishga; ijtimoiy sheriklik doirasida amalga oshiriladigan bitimlar, shartnomalar, loyihalar va dasturlarni bajarishga doir faoliyati. Jamoatchilik nazoratining shakllari ham qonun bilan belgilangan boʻlib, ular quyidagilardan iborat: -davlat organlariga murojaatlar va so’rovlar; -davlat organlarining ochiq hay’at majlislarida ishtirok etish; -jamoatchilik muhokamasi; -jamoatchilik eshituvi; -jamoatchilik monitoringi; -jamoatchilik ekspertizasi; -jamoatchilik fikrini o‘rganish; -fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan davlat organlari mansabdor shaxslarining hisobotlari va axborotini eshitish. Jamoatchilik nazoratining natijalariga ko‘ra bayonnoma, xulosa, ma’lumotnoma shaklida yoxud qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa shaklda yakuniy hujjat tayyorlanishi mumkin. Yakuniy hujjat axborot va tavsiya xususiyatiga ega bo‘ladi. Yakuniy hujjatda bayon etilgan axborot, tavsiya va takliflar davlat organlari tomonidan majburiy tartibda ko’rib chiqiladi hamda ular yuzasidan qonuniy qarorlar qabul qilinadi. 17 III BOB FUQAROLARINING JAMOAT BIRLASHMALARIGA UYISHISH HUQUQI 3.1 Kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalariga uyishish huquqi – siyosiy huquqlarning muhim ifodasi Fuqarolar davlat va jamiyat ishlarida turli vositalar orqali ishtiirok etadi. Shulardan biri fuqarolarning turli jamoat birlashmalari, harakatlarini tashkil qilish, 18 ularga a’zo bo’lib kirish huquqlaridir. Konstitutsiyaning 39-moddasi birinchi qismida fuqarolar kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egaligi mustahkamlangan. "Oʻzbekiston Respublikasi jamoat birlashmalari toʻgʻrisida"gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonunining 1-moddasiga koʻra oʻz huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro‘yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma jamoat birlashmasidir. Qonunga koʻra quyidagi birlashmalar jamoat birlashmalari deb eʼtirof etiladi: -Siyosiy partiyalar -Ommaviy harakatlar -Kasaba uyushmalari -Xotin-qizlar, yoshlar va bolalar tashkilotlari - Veteranlar va nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkilotlari -Ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’rifiy, jismoniy tarbiya-sport va boshqa ko‘ngilli jamiyatlar - Ijodiy uyushmalar, - Yurtdoshlar uyushmalari -Assotsiatsiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari Jamoat birlashmasi kamida o‘n nafar fuqaroning tashabbusi bilan tuziladi.Jamoat birlashmasini tuzish tashabbuskorlari ta’sis syezdini (konferensiyasini) yoki umumiy yig’ilishini chaqiradilar, unda ustav (nizom, o‘zga asosiy hujjat) qabul qilinadi va rahbar idoralar tuziladi. Jamoat birlashmalari fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy, huquqlar hamda erkinliklarni ro‘yobga chiqarish va himoya qilish; fuqarolarning faolligi va tashabbuskorligini, davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ularning ishtirok etishini rivojlantirish; kasb-kor va havaskorlik qiziqishlarini qondirish; ilmiy, 19 texnikaviy va badiiy ijodkorlikni rivojlantirish; aholining sihat-salomatligini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; madaniy-ma’rifiy, jismoniy tarbiya- sog‘lomlashtirish va sport ishlarini amalga oshirish; tabiatni, madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish; vatanparvarlik va insonparvarlik tarbiyasi; respublikalararo va xalqaro aloqalarni kengaytirish, xalqlar o‘rtasida tinchlik va do‘stlikni mustahkamlash; qonunda taqiqlanmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish maqsadida tuziladi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolari jamoat birlashmasi a’zolari (qatnashchilari) bo‘ladilar. Siyosiy partiyalardan tashqari jamoat birlashmalarining ustavida chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning birlashmaga a’zo bo‘lishlari ko‘zda tutilishi mumkin. Kasaba uyushmalari Tashkilot, korxona, muassasalarda fuqarolar o‘zlarining iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish, mehnat sharoitlarini yaxshilashni yo‘lga qo‘yish maqsadida kasaba uyushmalariga birlashadi.Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oʻzbekiston Respublikasining “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari toʻgʻrisida”gi qonuni, “Jamoat birlashmalari toʻgʻrisida”, “Nodavlat notijorat tashkilotlar toʻgʻrisida”gi qonunlari, Taʼlim, fan va madaniyat xodimlari kasaba uyushmasi Respublika kengashining Ustavi va boshqa huquqiy hujjatlar asosida yuritadi. 2019-yil 6-dekabrdagi Oʻzbekiston Respublikasining “Kasaba uyushmalari toʻgʻrisida”gi Qonuniga muvofiq, Qonunning maqsadi fuqarolarning kasaba uyushmalariga birlashish huquqini amalga oshirish, shuningdek, kasaba uyushmalarini tuzish va ularning faoliyatini tashkil etish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir. Kasaba uyushmasi – fuqarolarning oʻz faoliyati yoki oʻqishi turi boʻyicha umumiy kasbiy manfaatlari bilan bogʻliq boʻlgan, ularning mehnatga oid, boshqa ijtimoiy- iqtisodiy huquq va manfaatlarini ifodalash hamda himoya qilish maqsadida tuziladigan, o’z ustavi asosida faoliyat koʻrsatadigan ixtiyoriy jamoat birlashmasidir. 20 Kasaba uyushmalarining birlashmasi – xodimlarning kasbiy, mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy huquq va manfaatlarini amalga oshirish hamda himoya qilishda harakatlarning muvofiqlashtirilishiga va birligiga erishish maqsadida tarmoqqa doir, hududiy yoki kasbiy o'ziga xoslikni hisobga oluvchi boshqa belgi bo’yicha tuziladigan ixtiyoriy birlashmadir. Mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan fuqarolar, shuningdek, oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi, oliy taʼlim va ilmiy-tadqiqot muassasalarida taʼlim olayotgan, oʻn besh yoshga toʻlgan shaxslar hech qanday tafovutsiz oʻz tanloviga koʻra va oldindan ruxsat olmay turib, ixtiyoriy ravishda kasaba uyushmalarini tuzish huquqiga, shuningdek, kasaba uyushmalariga ularning ustavlariga rioya etish sharti bilan aʼzo boʻlish huquqiga egadir. Qonuniylik, ixtiyoriylik, kamsitishga yoʻl qoʻymaslik, mustaqillik va oʻzini oʻzi boshqarish, teng huquqlilik va oshkoralik, ochiqlik Kasaba uyushmalari faoliyatining asosiy prinsiplari sirasiga kiradi. Bundan tashqari, Kasaba uyushmalari, ularning birlashmalari, boʻlinmalari va boshlangʻich kasaba uyushmalari tashkilotlari aholi bandligini taʼminlash, ishdan ozod etilayotgan xodimlarni himoya qilish masalalarini, shuningdek, xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquq va manfaatlarini himoya qilishga doir boshqa masalalarni hal qilishda ishtirok etish huquqiga ega. Kasaba uyushmalari, ularning birlashmalari insonning munosib hayot kechirishini va erkin rivojlanishini taʼminlovchi shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan ijtimoiy dasturlarni shakllantirishda, xodimlarni ijtimoiy himoya qilish boʻyicha chora- tadbirlarni ishlab chiqishda, turmush darajasining asosiy mezonlarini va tirikchilik uchun zarur boʻlgan narsalarning eng kam miqdorini belgilashda ishtirok etish huquqiga ega. Kasaba uyushmalarining quyidagi vakolatlari bor: - aholi bandligini taʼminlash, ishdan ozod etilayotgan xodimlarni himoya qilish masalalarini, shuningdek, xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquq va manfaatlarini himoya qilishga doir boshqa masalalarni hal qilishda ishtirok etish; 21 – xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilib sudga daʼvo arizasi, shuningdek sud buyrugʻini chiqarish toʻgʻrisidagi ariza bilan murojaat qilish; – xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquq va manfaatlariga taalluqli boʻlgan normativ-huquqiy hujjatlar hamda texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar loyihalarini ishlab chiqishda ishtirok etish; – davlat bandlik dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etadi, bandlikni taʼminlash, shu jumladan yangi ish oʻrinlarini tashkil qilish va mavjudlarini saqlab qolish, tashkilotlarning faoliyatini yaxshilash, xodimlarning ommaviy ravishda ishdan ozod etilishining oldini olish boʻyicha chora-tadbirlar taklif etish; – davlat organlaridan, ularning mansabdor shaxslaridan, ish beruvchilardan xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquq va manfaatlari masalalari yuzasidan bepul axborot olish; -ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarini tekshirishda ishtirok etish; – xodimlarning hayoti va sogʻligʻiga xavf tugʻilgan hollarda ishlarni toʻxtatib turish toʻgʻrisida, shuningdek mehnatni muhofaza qilish talablarining buzilishlarini bartaraf etish haqida ish beruvchiga takliflar kiritish; – mehnatni muhofaza qilishning holatini oʻrganadi, ish beruvchilarning jamoa shartnomalari va kelishuvlarida nazarda tutilgan mehnatni muhofaza qilishga doir majburiyatlarining bajarilishini nazorat qilish; – davlat organlariga, ularning mansabdor shaxslariga, ish beruvchilarga, ularning birlashmalariga (ittifoqlariga, uyushmalariga) arizalar, shikoyatlar va takliflar bilan murojaat qiladi, ularga soʻrovlar yuboradi. Kasaba uyushmalarining yana bir eʼtiborli jihati shuki, ular ular jamoatchilik nazoratini amalga oshirish sohasida ham maʼlum darajada huquqlarga ega Bir soʻz bilan aytganda, farovon hayotimizni taʼminlash va haq-huquqlarimizni taʼminlashda kasaba uyushmasining oʻrni va ahamiyati beqiyosdir. 22 3.2 Siyosiy partiyalar-huquqiy demokratik davlat qurilishining bosh elementi Jamoat birlashmalari tizimida siyosiy partiyalar muhim o`rin tutadi. Chunki siyosiy partiyalarda jamiyatimizningeng ilg`or, siyosiy barkamol fuqarolari birlashib, davlat va jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi yo`nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda faol qatnashadi. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari borishimizga xizmat qiladi. "Partiya" so'zi lotincha "part" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "ish", "qism" degan ma'nolarni anglatadi. Siyosiy partiya fuqarolarning eng faol, mushtarak mafkura 23 asosida bogʻlangan, davlat hokimiyatini qoʻlga kiritish, uni saqlab qolish va amalga oshirishga intiluvchi qismi, ixtiyoriy ittifoqi. Siyosiy partiya bu jamiyatdagi ma'lum bir guruhlar, toifalar, qatlamlarning qiziqishlarini aks ettiradigan hamda davlat hokimiyatini tashkil etish va davlat ishlarida qatnashish orqali ularni amalga oshirishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadigan kishilar birligini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, siyosiy partiyalar mamlakatdagi muayyan aholining yoki guruhlarning manfaatlarini, maqsadlarini va intilishlarini ifodalaydigan hamda qonuniy vositalar yordamida ularni davlat siyosti darajasiga ko'tara oladigan jamiyatdagi yagona kuch hisoblanadi. Aynan mana shu jihati, ya'niy siyosiy hayotdagi bevosita ishtiroki bilan o'z manfaatlarini ifodalashi orqali siyosiy partiyalar boshqa jamoat tashkilotlaridan farqlanadi. Siyosiy partiyalar zamonaviy demokratik jamiyatlar siyosiy tizimining muhim ajralmas qismidir. Davlat va huquq nazariyasidan bizga ma'lumki, siyosiy tizim - bu xalq irodasiga muvofiq davlatda siyosiy hokimiyatni amalga oshirishga xizmat qiluvchi siyosiy institutlar, siyosiy normalar, prinsplar, jarayonlarning o'zaro aloqadorligi va mushtarak yig'indisi. Ramziy ma'noda aytganda, siyosiy tizim davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi siyosiy muassasalar yoki tashkilotlarning harakatlanish maydonidir, ushbu siyosiy maydonning barqarorligini mustahkamlovchi siyosiy poydevor siyosiy partiyalardir. Zero, siyosiy partiyalar hokimiyat konstitutsiyaviy-huquqiy tuzilishining barcha bo'g'inlariga singib ketgan holda nafaqat uni shakllantirishda, balki faoliyat yuritishida ham hal qiluvchi rol o'ynaydilar. Jamiyatda turli xil patriyalarning mavjud boʻlishi natijasida siyosiy fikr, qarashlarning xilma-xilligi vujudga keladi. "Plyuralizm, ya'ni fikrlar xilma-xilligi va qarashlarning rang-barangligi ma'rifiy jamiyatga xos bo'lib, muayyan haqiqatni turlicha izohlash, tushunish va talqin etish tamoyiliga asoslanadi”. Siyosiy partiyalarning o'ziga xos xususiyatlari qonuniy raqobat olib borilishi sharoitida ijobiy natijalarga olib keladi hamda davlat, jamiyat rivoji uchun o'z hissasini qo'shadi. Bugungi kunda, aynan shu sababli, demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda mamlakatdagi siyosiy 24 raqobatni rivojlantirish asosiy maqsad, yo'nalish sifatida namoyon bo'lmoqda. Partiyalararo qonuniy raqobat fuqarolar siyosiy madaniyatidagi halol raqobat tushunchasi bilan uzviy bog'liq. Hozirgi kunda respublikamizda Xalq Demokratik partiyasi, "Adolat" sotsial- demokratik partiyasi, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi, tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi hamda O'zbekiston ekologik partiyalari faoliyat yuritib kelmoqdalar. Barcha siyosiy partiyalar o'z faoliyatlarini Konstitutsiya va O'zbekiston Respublikasi Qonunlari asosida amalga oshiradilar. Shu boisdan, siyosiy partiyalar qonun asosida tashkil etilishi va faoliyat olib borishi, bir maqsadli shaxslarni birlashtirishi, muayyan dasturi va yo'nalishiga ega bo'lishi, boshqa jamoat tashkilotlari orasida o'zining rasmiyligi va muhimligi bilan ajralib turishini ta'kidlash lozim. Siyosiy partiyaga aʼzolik "Siyosiy partiyalar toʻgʻrisida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 4- moddasiga muvofiq fuqarolar bir paytning o‘zida faqat bitta siyosiy partiyaga a’zo bo‘lishi mumkin. Partiyaga mansubligiga ko’ra fuqaroning huquqlarini har qanday cheklash, xuddi shuningdek unga imtiyozlar yoki ustunliklar berish taqiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti respublika barcha fuqarolarining huquq va erkinliklariga rioya qilinishining kafili sifatida prezidentlik vakolatlarini bajarish muddati davomida siyosiy partiyaga a’zolikni yoki unda ishtirok etishni to’xtatib turishi yoxud butunlay to’xtatishi shart. Quyidagilar siyosiy partiyalarga a’zo bo’la olmaydilar: -sudyalar; -O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining mansabdor shaxslari; -prokurorlar va prokuratura tergovchilari; -ichki ishlar, O’zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi organlari, davlat xavfsizlik xizmati xodimlari; -harbiy xizmatchilar; -xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar. 25 Siyosiy partiyalarga a’zolik yakka tartibda qayd etiladi. Siyosiy partiya tuzish tartibi Siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiy subyektda (viloyatda), shu jumladan Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagida bo’lgan kamida yigirma ming fuqaroning imzosi bo’lishi talab etiladi. Siyosiy partiya tuzish tashabbuskorlari kamida ellik kishidan iborat bo’lishi, ular partiya ta’sis hujjatlarini tayyorlash, a’zolar tarkibini shakllantirish hamda ta’sis syezdi yoki konferensiyasini chaqirish bo’yicha tashkiliy qo’mitani tuzishlari lozim. Quyidagi siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko’rsatishi taqiqlanadi: - Konstitutsiyaviy tuzumni zo’rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi; -O’zbekiston Respublikasi suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, -fuqarolarining konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi; -Urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ’ib qiluvchi; -Xalqning sog’lig’i va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi; -Milliy va diniy ruhdagi partiyalar. Davlat va siyosiy partiyalar o'zaro munosabatlarining asosiy yo'nalishlari ular faoliyatini normativ tartibga solish, davlat va jamoatchilik nazorati, davlat va siyosiy partiyalarning masalalarni bahamjihat hal qilish boʻyicha o'zaro hamkorligi, siyosiy partiyalar faoliyatini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash hisoblanadi. Siyosiy partiyalar davlat va jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega boʻlib, davlat hokimiyatini tuzishda xalq irodasining yorqin ifodasi hisoblanadi. Shuning uchun ham, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev: "Bir fikrni takror va takror aytishni o'rinli, deb bilaman: olib borayotgan islohotlarimizning muvaffaqiyati, avvalambor, siyosiy partiyalarning yetuklik darajasiga, ularning jonajon Vatanimiz oldidagi mas'uliyatni o'z zimmasiga olishga qay darajada tayyor ekaniga bevosita bog'liqdir", deb ta'kidlaydi. 26 IV. BOB VAKOLATLI ORGANLARGA MUROJAAT ETISH HUQUQI 4.1 Murojaat qilish huquqi, murojatlarning shakllari va turlari 35-modda. Har bir shaxs bevosita o’zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Arizalar, takliflar va shikoyatlar qonunda belgilangan tartibda va muddatlarda ko’rib chiqilishi shart. O’zbekiston Respublikasida har bir shaxsning davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga murojaat qilish huquqi konstitutsiyaviy norma asosida shakllandi. Konstitutsiyada shaxslarning ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish turlari mustahkamlab qo’yildi. O’z navbatida, har bir shaxs ushbu 27 konstitutsiyaviy huquqini bevosita o’zi va boshqalar bilan birgalikda amalga oshirishlari mumkin. Arizalar, takliflar va shikoyatlar qonunda belgilangan tartibda va muddatlarda ko’rib chiqilishi shart. Mustaqillik yillarida Konstitutsiyada mustahkamlangan shaxslarning murojaat qilish huquqi “Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida”gi, “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi, “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida”gi kabi qonunlar orqali amalga oshirildi. Xususan, 2017 yil 11 sentyabrdagi “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida”gi Qonunida fuqarolarning murojaat qilish huquqini amalga oshirishlarining tartibi keng yoritib berilgan. Shuningdek, aholining davlat organlari munosabatga kirishlarining huquqiy tartibi ushbu qonun bilan tartibga solingan bo’lib, ko’zda tutilgan qoidalar barcha davlat organlari, davlat ishtirokidagi tashkilotlarga va fuqarolarning o’zini o‘zi boshqarish organlari uchun birdek amal qiladi. Ushbu Qonun davlat organlari va davlat muassasalariga, shuningdek ularning mansabdor shaxslariga jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi. Qonunga muvofiq, bugungi kunda shaxslarning murojaatlari qonuniylik, o‘z vaqtida va to‘liq ko‘rib chiqish, murojaatlarga nisbatan talablarning bir xilligi, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi, murojaatlarni ko‘rib chiqishda byurokratizm va sansalorlikka yo‘l qo‘yilmasligi, murojaatlarni ko‘rib chiqishda davlat organlari, tashkilotlar va ular mansabdor shaxslari faoliyatining shaffofligi tamoyillari asosida amalga oshirilmoqda. Qonunchilikda har bir shaxsning davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga murojaat qilish huquqini amalga oshirish boshqa shaxslar va jamiyat va davlatning manfaatlari ham hisobga olingan bo’lib, javobgarlik masalalari ham mustahkamlab qo’yilgan. 28 Mamlakatimizda murojaatning og’zaki, yozma yoki elektron shakllari bo’lib, buni amalga oshirish uchun huquqiy asoslar bilan birgalikda, zarur shart-sharoitlar, jihoz va texnologiyalar mavjud. Murojaatlar ariza, taklif yoki shikoyat tarzida beriladi: Ariza - huquqlarni, erkinliklarni va qonuniy manfaatlarni amalga oshirishda yordam ko’rsatish to’g’risidagi iltimos bayon etilgan murojaat; Taklif - davlat va jamiyat faoliyatini takomillashtirishga doir tavsiyalarni o’z ichiga olgan murojaat; Shikoyat - buzilgan huquqlarni, erkinliklarni tiklash va qonuniy manfaatlarni himoya qilish to’g’risidagi talab bayon etilgan murojaat. O’zbekiston Respublikasining “Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) to’g’risida”gi Qonunida Ombudsman chet el fuqarolari hamda fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning murojaatlarini ko’rishi mumkin. Chet el fuqarolari faqat ariza va shikoyatlar bilan murojaat qilishi mumkin. Taklif bilan murojaat qila olmaydi. Taklif davlat hayotiga tegishli masalalar bo’yicha beriladi. Takliflar orqali fuqarolar ko’proq ijtimoiy muammolarni hal qilish yo’llari, ishlab chiqarishni takomillashtirish, o’quv jarayonini takomillashtirish, boshqaruv tizimini takomillashtirish, qoidalarni takomillashtirish, atrof-muhitni sog’lomlashtirish, moddiy va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi. Murojaatlarning shakli, turidan qat’i nazar huquqiy jihatdan teng hisoblanadi. Kelib tushgan murojaatlar tegishli davlat organi tomonidan yoki murojaatlarni ko’rib chiqish bo’yicha ma’sul shaxs tomonidan ko’rib chiqiladi. Davlat organlari va tashkilotlarning vakolatli shaxslari tomonidan joylarda sayyor qabullar tashkil etilishi ham mumkin. Murojaatlarni ko’rib chiqish va ijobiy hal etish qonunchilikda belgilangan tegishli huquqiy asoslar, tartib va muddatlarda amalga oshiriladi. Jumladan, ariza yoki shikoyat 15 kun ichida, qo’shimcha o’rganish, tekshirish, yoki qo’shimcha hujjatlarni so‘rab olish talab etilgan hollarda bir oygacha muddatda ko‘rib chiqilishi mumkin. Qonunchilikka muvofiq, muddat tegishli davlat organining rahbari 29 tomonidan ko’pi bilan bir oy muddatga uzaytirilishi nazarda tutilgan. Taklif bir oygacha bo’lgan muddatda o’rganilib, ko’rib chiqiladi. Ushbu tartib-taomillarni ishlab chiqishda xalq manfaatlari hisobga olindi. 2016 yil 28 dekabrdagi “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash bo’yicha samarali mexanizmlari tatbiq etilishiga asos bo‘lib, ushbu huquqiy hujjat asosida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Virtual qabulxonasi va Xalq qabulxonalari tashkil etildi. Ushbu Farmon asosida Prezident devonida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonasi, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasida, viloyatlarda va Toshkent shahrida, respublikaning har bir tumani va shaharida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari tashkil etildi. 4.2 Murojaat qilishni amalga oshirish kafolatlari Jismoniy va yuridik shaxslarga davlat organlariga, tashkilotlarga va ularning mansabdor shaxslariga yakka tartibda yoki jamoa bo’lib murojaat etish huquqi kafolatlanadi. Murojaat etish huquqi ixtiyoriy amalga oshiriladi. Hech kim biron-bir murojaatni himoya qilishga yoxud unga qarshi qaratilgan harakatlarda ishtirok etishga majbur qilinishi mumkin emas. Qonunga muvofiq quyidagi murojaatlar ko’rib chiqilmaydi: -anonim murojaatlar; -jismoniy va yuridik shaxslarning vakillari orqali berilgan murojaatlar, ularning vakolatini tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lmagan taqdirda; -qonunda belgilangan boshqa talablarga muvofiq bo’lmagan murojaatlar. Murojaat etish huquqining amalga oshirilishi boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlarini, erkinliklarini hamda qonuniy manfaatlarini, shuningdek jamiyat va davlat manfaatlarini buzmasligi kerak. 30 Jismoniy shaxsning murojaatida jismoniy shaxsning familiyasi (ismi, otasining ismi), uning yashash joyi to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan va murojaatning mohiyati bayon etilgan bo’lishi kerak. Yuridik shaxsning murojaatida yuridik shaxsning to’liq nomi, uning joylashgan yeri (pochta manzili) to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan va murojaatning mohiyati bayon etilgan bo’lishi kerak. Murojaatlar davlat tilida va boshqa tillarda berilishi mumkin. Yozma murojaat murojaat etuvchi jismoniy shaxsning imzosi yoki murojaat etuvchi yuridik shaxs rahbarining yoxud vakolatli shaxsining imzosi bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Jismoniy shaxsning yozma murojaatini murojaat etuvchining imzosi bilan tasdiqlash imkoni bo’lmagan taqdirda, bu murojaat uni yozib bergan shaxsning imzosi bilan tasdiqlanib, uning familiyasi (ismi, otasining ismi) ham qo’shimcha ravishda yozib qo’yilishi kerak. Elektron murojaat elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo’lgan elektron hujjat shaklida bo’lishi kerak. Elektron murojaat qonunda belgilangan talablarga muvofiq bo’lishi kerak. Jismoniy shaxsning familiyasi (ismi, otasining ismi), uning yashash joyi to’g’risidagi ma’lumotlar yoki yuridik shaxsning to’liq nomi, uning joylashgan yeri (pochta manzili) to’g’isidagi ma’lumotlar ko’rsatilmagan yoxud ular haqida yolg’on ma’lumotlar ko’rsatilgan, shuningdek, imzo (elektron raqamli imzo) bilan tasdiqlanmagan murojaatlar anonim murojaatlar deb hisoblanadi. Anonim murojaatlar ham o’rnatilgan tartibda ro’yxatga olinib, uning anonim ekanligi murojaatni ko’rib chiqqan organ tomonidan belgilanadi. Murojaatni anonim deb e’tirof etish murojaatlar bilan ishlash bo’yicha bo’linma yoki tarkibiy bo’linma rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Murojaat anonim deb e’tirof etilganda bu haqda xulosa tuziladi. Xulosada murojaatni anonim deb e’tirof etish uchun asoslar ko’rsatiladi. Murojaatni anonim deb e’tirof etish to’g’risidagi xulosa murojaatlar bilan ishlovchi bo’linma rahbari yoki tarkibiy bo’linma rahbari tomonidan tasdiqlanadi. 31 Davlat organlarining, tashkilotlarining ishonch telefonlari, “tezkor aloqa”ga tushgan murojaatlar Qonunda nazarda tutilgan tartibda anonim deb e’tirof etilishi mumkin. Anonim deb e’tirof etilgan murojaatlar xulosa tasdiqlangan paytdan boshlab nazoratdan yoki ijrodan olinadi va ko’rib chiqilmaydi. Murojaatlarni ko’rib chiqishda jismoniy shaxslarning shaxsiy hayoti, yuridik shaxslarning faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar ularning roziligisiz, shuningdek davlat sirini yoxud qonun bilan qo’riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi ma’lumotlar va, agar bu jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini kamsitadigan bo’lsa, boshqa axborot Agentlik xodimlari tomonidan oshkor etilishiga yo’l qo’yilmaydi. Jismoniy va yuridik shaxs to’g’risidagi, murojaatga taalluqli bo’lmagan ma’lumotlarni aniqlashga yo’l qo’yilmaydi. Jismoniy shaxsning iltimosiga ko’ra uning shaxsiga doir biron-bir ma’lumot oshkor etilmasligi kerak. Qo’yilgan masalalarni hal etish o‘zining vakolati doirasiga kirmaydigan davlat organiga, tashkilotiga kelib tushgan murojaatlar besh kun muddatdan kechiktirmay davlat organining, tashkilotining rahbari yoki tarkibiy bo‘linmaning rahbari tomonidan imzolangan xat bilan tegishli organlarga yuboriladi, bu haqda murojaat qiluvchiga yozma yoxud elektron shaklda xabar qilinadi. Murojaatni ko’rib chiqish uchun asossiz ravishda boshqa davlat organlariga, tashkilotlariga o’tkazish yoxud qarorlari yoki harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilinayotgan organlarga yoki mansabdor shaxslarga yuborish taqiqlanadi. Agar murojaatlarda ularni tegishli organlarga yuborish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar mavjud bo’lmasa, u holda ular besh kun muddatdan kechiktirmay asoslantirilgan tushuntirish bilan murojaat qiluvchilarga qaytariladi. Murojaatga javob xati davlat organi, tashkiloti yoki uning tarkibiy bo’linmasi rahbari tomonidan imzolanadi. Murojaatlarga javob xati, mumkin qadar, murojaat etilgan tilda bayon qilinadi. 32 Murojaat, unda ko’tarilgan barcha masalalar Qonun talablariga muvofiq ko‘rib chiqilgan va murojaat qiluvchiga tegishli javob yuborilgan taqdirda ko‘rib chiqilgan hisoblanadi. 33 XULOSA Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida bosib o‘tilgan yo‘limiz va jamiyatimiz hayotida yuz bergan chuqur o‘zgarishlar isbotlashga olinadigan bo‘lsa, bugungi kundagi siyosiy huquqlar tushunchasi va maʼzmuni tom maʼnoda oʻzgarib rivojlanib ketganligini guvohi boʻlamiz. Respublikamiz qonunchiligida islohatlar izchillik bilan, aniq maqsadni ko‘zlab amalga oshirilmoqda. Fuqarolarning siyosiy huquqlarini taʼminlash va saylovchi va saylanuvchi huquqlarini kafolatlashga qaratilgan ko‘plab qonunlar qabul qilindi va ular amalda qo‘llanilmoqda. Mamlakatimiz rahbari SH.M.Mirziyoev: «Bugun mamlakatimizning barqaror rivojlanish yo‘lida izchil ilgarilab borishini tahlil qilar ekanmiz, o‘tgan yili prinsipial muhim islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha qat’iy qadamlar qo‘yildi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor.”- deb ta’kidladi. Hozirgi davrda Oʻzbekistonning yangi davlatchiligini mustahkamlash uchun jamiyatning siyosiy institutlari tizimida davlatning oʻrni va ahamiyatini aniq belgilab olish lozim. Ayni paytda milliy taraqqiyotning XXI asr boshlari asosiy strategik ustuvor yoʻnalishlaridan biri boʻlgan davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish "Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari" siyosiy qurilish dasturining mohiyatini belgilashi hamda fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yoʻlidagi ishlarimizning maʼzmunini ifoda etishi darkor. Mamlakatimizda hozirgi davrda huquqiy madaniyat, maʼnaviyat va maʼrifatga boʻlgan talab va ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Shu munosabat bilian Birinchi Prezidentimiz huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etilishini, qonunchilikni mustahkamlash va ijtimoiy adolat qaror topishini taʼminlash, shaxsning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishda huquqiy bilimdonlikning ahamiyatini qayta-qayta takidlab keldi. Ana shu gʻoya va nazariy yoʻl-yoʻriqlar uning qator asarlarida, nutq va maʼruzalarida , jumladan, " Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini oʻrganish ishini yaxshilash haqida" gi Farmonida oʻz rivojini topib kelayotganligi buni yorqin ifodasi hisoblanadi. 34 Yuqorida men konstitutsiyaviy huquqda siyosiy huquqlar va ularning qay tartibda amalga oshirislishi, ulardan koʻzlangan maqsadlar, siyosiy huquqlarning davlat va jamiyat qurilishidagi ahamiyatiga oid masalalarni o‘rganib chiqdim. Bitiruv malaka ishi jarayoni quyidagicha xulosalar, taklif va tavsiyalarni vujudga kelishiga asos bo‘lib xizmat qildi: - Men O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan siyosiy huquqlar va ularga taniqli huquqshunoslar tomonidan berilgan taʼriflarni oʻrganib chiqdim. Ular siyosiy huquqlarga turli xil taʼriflar berganlar. Men ularning taʼriflari va siyosiy huquqlar ifodalangan qonunlarni oʻrgangan holda shuni ayta olamanki Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida berilgan siyosiy huquqlar davlatimizda mavjud boʻlishi kerak boʻlgan siyosiy huquqlarni barchasini oʻzida qamrab olgan va boshqa Oʻzbekiston Respublikasi Qonunlarida bu huquqlar yetuk ravishda talqin qilinib himoyalangan va kafolatlangan. Siyosiy huquqlarga Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida alohida bob ajratilganligi esa huquqiy demokratik davlat boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi uchun nihoyatda muhim yutuq hisoblanadi; -hozirgi kunda Respublikamizda jamoatchilik nazorati fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida ishtirokining muhim shakllaridan biri boʻlib, jamoatchilik nazorati toʻgʻrisida bir qator qonun hujjatlari mavjud hisoblanadi. Mening nazarimda sohani rivojlantirish boʻyicha bir qator masalalar hal qilinishi maqsadga muvofiqdir. -birinchidan, hozirgi kunda fuqarolarda jamoatchilik nazorati tushunchasi haqida toʻliq tasavvurlar kamdan kam holatlarda mavjud boʻlib, jamoatchilik nazorati institutini rivojlantirishning eng muqobil yoʻli - fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirish va ularga jamoatchilik nazoratiga oid normalarni mukammal tanishtirish -ikkinchidan, jamoatchilik kengashi faoliyati O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 04.07.2018 yildagi PQ-3837-son Qarorining 14-bandida: "Jamoatchilik kengashining tarkibi davlat organi rahbarining qarori bilan har 3 yilda tasdiqlanadi" deb belgilangan boʻlib, jamoatchilik nazorati faoliyatini yanada 35 takomillashtirish maqsadi bilan jamoatchilik kengashi raisi davlat organi qarori bilan emas, fuqarolarning saylash huquqi asosida amalga oshirilsa maqsadga muvofiq boʻlar edi. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. RAHBARIY ADABIYOTLAR 1. Karimov I. А. Oʻzbekiston XXI asrga intilmoqda. Т., «Oʻzbekiston», 199 2. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz... – Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. – 488 b. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2010. 4. Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 27 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi- 12.12.2019 II. ME’YORIY HUQUQIY HUJJATLAR 1. O’zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi. —01.05.2023 2. O'zbekiston Respublikasining "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to'g'risida"gi Qonuni 2017-yil 11-sentabrda yangi tahrirda qabul qilingan. 3. O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida”gi (Yangi tahriri) O’zbekiston Respublikasi 30.08.2001 y. 265-II-son Qonuni bilan tasdiqlangan. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2001 y. 9-10-son, 176-modda // O’zbekiston Respublikasi 03.12.2004 y. 714-II-son Qonun bilan o’zgartirishlar kiritilgan. 4. Saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqidagi” O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Xalq so’zi. 2008 yil 27 dekabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi (Yangi tahriri) O’zbekiston Respublikasi 29.08.2003 y. 518-II-son Qonuni bilan 37 tasdiqlangan. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2003 y. 6. "Oʻzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari toʻgʻrisida"gi Qonun.- 1991-yil 7. Oʻzbekiston Respublikasining "Siyosiy partiyalar toʻgʻrisida"gi Qonuni. - 07.01.1997. III. DARSLIK, O’QUV QO’LLANMALAR VA MONOGRAFIYALAR. 1. Qirg'izboyev M. Fuqarolik jamiyati: siyosiy partiyalar, mafkuralar, madaniyatlar. T.: Sharq. 1998. B.30-32. 2. Jalilov A., Muhammadiev U., Jo'raev Q va boshqalar. Fuqarolik jamiyati asoslari: o'quv qo'llanma. Tos'hkent, 2015. B198-199. 3. Tadjixanov U. Odilqoriev H., Saidov A. O'zbekiston Respublikasining konstitusiyaviy huquqi. T., 2001. B.473 4. G.M. Tansikboyeva, V.A. Kostetskiy Konstitutsiyaviy huquq asoslari" darslik To'ldirilgan va qayta ishlangan sakkizinchi nashr. -T. "Sharq" 2019. 5. Kanstitutsiyaviy huquq faniga kirish y.f.d. professor v.b I.R.Bekov//F.F.Umirov. Toshkent: Lesson Press nashriyoti,2021. 6." Fuqaroviy va siyosiy huquqlar toʻgʻrisida" Xalqaro Pakt -1966-yil 16-dekabr, Nyu-York 7. Mualliflar jamoasi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O’zbekiston, 2008. 8.Respublika Uzbekistan: Ensiklopedicheskiy spravochnik /Avt. -sost: N.Tuxliyev, A.Kremensova/-T.: Gos.nauch.izd-vo «Uzbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001. 9.Xusanov O.T. O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida” va “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi qonunlariga sharhlar. -T: Adolat.1997. 38 V. INTERNET SAYTLARI. 1. www.ziyonet.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi 2. www.uza.uz O’zbekiston milliy matbuot agentligi. 3. www.gov.uz. O’zbekiston Respublikasi xukumat portali 4. www.norma.uz. “NORMA” Axborot huquqiy tizimi. 5. www.lex.uz