O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI FUQAROLIGINING HUQUQIY ASOSLARI Mundarija Kirish........................................................................................................3 I-BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI FUQAROLIGINING HUQUQIY ASOSLARI................................................................................. 5-15 1.1. Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi.................................5-10 1.2.Inson va fuqarolarning huquqlari,erkinliklari va burchlari tizimi.11-15 II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INSON VA FUQAROLARNING SHAXSIY HUQUQ VA ERKINLIKLARI................16-27 2.1. Siyosiy huquq va erkinliklarning o’ziga xos xususiyatlari..........16-21 2.2.O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari.........................................................................................................22-27 Xulosa.......................................................................................................28 Foydalangan adabiyotlar ro’yxati.............................................................30 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilishning taʼminlanishi demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishning muhim sharti hisoblanadi. Shunga asosan, Oʻzbekiston oʻz mustaqilligiga erishgach, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida olib borilayotgan keng qamrovli islohotlarning zamirida, inson huquq va erkinliklariga boʻlgan eʼtibor, insonlarning shaʼni va qadr-qimmatini hurmat qilish, inson huquqlarini eng oliy qadriyat sifatida eʼtirof etish kabi gʻoyalarni bosh maqsad qilib qoʻydi. Konstitutsiyaviy kafolatlarga bevosita mamlakat Konstitutsiyasining oʻzida mustahkamlangan kafolatlar kiradi. Inson va fuqarolarning huquqlari kafolatlari ichida fuqarolarning teng huquqliligi tamoyili alohida oʻrin tutadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mazkur mavzu bo’yicha bir qator ilmiy taqiqot ishlari mavjud bo’lib, ularning har birida fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari masalasida mulohazali fikrlar yuritilgan. Shulardan Islomov Z.M1, Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K2, Boboyev H.B., Odilqoriyev H.T va Saidov A.Tojinonov U3 kabilar asarlarida o’zbekiston respublikasida inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari doirasida o’z fikrlarini berib o’tishgan. Shuningdek, rasmiy qonun hujjatlarida va internet saytlarida bu mavzuning asosiy masalalari bayon etilgan. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari,Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt,Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi 1 Islomov Z.M. Huquq tushunchasi,mohiyati,ijtimoiy vazifasi. –T.:TDYUI,2004 2 Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K. Inson huquqlari. O’quv qo’llanma.-T.:O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. -136-b. 3 Saidov A.Tojinonov U. Huquq nazariyasi . T.:Adolat. 2001 xalqaro paktga Fakultativ protokolda ham inson huquqlariga oid norma va qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga singdirishi, oʻz fuqarolik pozitsiyasiga ega boʻlishi va oʻz navbatida, milliy oʻzlikni anglashga hamda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati shakllantirilishi fikrlari ilgari surilgan. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishida inson huquq va erkinliklarining kafolatlari to’g’risida mulohazalar yuritilgan bo’lib, bu borada bir qator vazifalar ham sanab o’tilgan. Jumladan, – buzish mumkin boʻlgan harakatlarni taqiqlash hamda chegaralashning yuridik meyorlarini mustahkamlash; – fuqarolarning oʻz huquq va erkinliklarini hech qanday toʻsiqsiz amalga oshirishlarida davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning masʼulligi; – tajovuz etishdan himoyalanishni taʼminlovchi maxsus meyorlar (shikoyat, sudga murojaat qilish huquqlari) mavjudligi; – huquqlarni buzganlik uchun yuridik javobgarlikning belgilanganligi; – davlat va fuqarolarning huquqlarini amalga oshirishni mustahkamlashda jamoat tashkilotlari hamda mansabdor shaxslarning faoliyati. Kurs ishining obyekti va predmati. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan biri fuqarolarning murojaat qilish huquqi siyosiy huquqlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Bu mavzuning asosiy obyekti sanaladi. Shuni alohida taʼkidlash joizki, inson huquqlari rivojlanishi uzluksiz davom etuvchi va takomillashib boruvchi jarayon hisoblanadi. Shunga koʻra, inson huquqlariga oid norma va qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga singdirishi, oʻz fuqarolik pozitsiyasiga ega boʻlishi va oʻz navbatida, milliy oʻzlikni anglashga hamda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati shakllantirilishiga oʻz hissasini qoʻshmogʻi lozim. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2-bob, 4-paragraf, xulosa va foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I-BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI FUQAROLIGINING HUQUQIY ASOSLARI. 1.1. Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi Fuqarolik – insonning muayyan davlat bilan doimiy siyosiy va huquqiy munosabatda, ekanligini anglatuvchi tushuncha bo‘lib, Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan tartibda shaxsni muddatsiz shu davlatga mansubligini o‘rnatadi va unga nisbatan davlatning yurisdiksiyasi joriy etiladi, shu orqali shaxsning huquq va erkinliklari davlat organlari tomonidan kafolatlanadi, davlat hududida va uning tashqarisida himoyalanish huquqi ta’minlanadi, o‘zaro huquq va majburiyatlarda tenglik prinsipi qo‘llaniladi, hamda davlat va jamiyat oldidagi jamiyki muayyan burchlarni amalga oshirish mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi. Asosiy huquqlar, erkinliklar va burchlarni amalga oshirishning huquqiy shakli yoki asosi fuqarolik hisoblanadi. Fuqarolik - shaxsning muayyan davlatga mansubligi bo‘lib, davlat unga nisbatan o‘z hukmini o‘tkazadi va uni konstitutsiyada ko‘rsatilgan fuqarolik huquqlari va burchlari bilan ta’minlaydi, uning huquqini ushbu davlat ichida hamda tashqarisida muhofaza qiladi. Fuqarolik tushunchasiga qadimdan turli ma’no, mazmun berilgan va berilmoqda. Eng dastlabki ma’noda, ma’lum bir davlat bilan qalin aloqada bo‘lgan kishi fuqaro deb hisoblangan. U shu davlatdagi jamiyatning a’zosi. «Fuqaro” termini qadimgi Rimda ham qo‘llanilgan bo‘lib, dastlabki ko‘rinishda u ius civile, ya’ni sivil yoki grajdanlik huquqi shaklida namoyon bo‘lgan4. 4 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. T. O‘zbekiston. 2008 yil. O‘zining mavqeiga ko‘ra fuqaro qonunda nazarda tutilgan barcha huquqlardan foydalanadi va kerakli majburiyatlarni oladi. Davlat fuqaroning huquqlarini ta’minlaydigan va ularning majburiyatlari bajarilishini nazorat qiladi. Chet elda bo‘lganda fuqaro o‘z davlatining ma’lum qonunlariga rioya qiladi, davlat esa uni diplomatik himoya bilan ta’minlaydi. Mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng, o‘zbek tilida mustabid tuzum davridagi «grajdanlik» so‘zi o‘rniga «fuqarolik» degan atama qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, fuqarolik instituti yangi ma’no va mustaqil ahamiyat kasb etdi. Endilikda fuqarolik davlatchiligimizning muhim va ajralmas belgisidir. U shaxsning davlatga mansubligini, unga daxldorligini yuridik jihatdan mustahkamlaydi, shuningdek, davlat bu shaxsga o‘z hokimiyatini o‘tkazadi va uni konstitutsiyada mustahkamlangan huquq hamda burchlar bilan ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asosda ega bo‘lganlikdan qat’i nazar, hamma uchun tengdir. Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi. Fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotish asoslari hamda tartibi qonun bilan belgilanadi5”. Fuqarolik – bu shaxs bilan davlatning barqaror va doimiy siyosiy-huquqiy munosabati bo‘lib, ularning o‘zaro huquqlari, burchlari va javobgarliklarini ifodalaydi. Bunday aloqalar inson va fuqarolar qadr - qimmati, asosiy huquqlari va erkinliklarini tan olish va hurmatlashga asoslanadi. SHu o‘rinda ta’kidlash lozimki, fuqaro bilan davlatning o‘zaro majburiyatga egaligi prinsipi respublika 5 Jahon Konstitutsiyalari T. Adolat 2001 yil. konstitutsiyaviy qonunchiligida birinchi marotaba mustahkamlab qo‘yildi. Bu siyosiy tizim demokratligi va xalqchiligining o‘ta muhim ko‘rsatkichidir. Demak, fuqarolik shaxsning muayyan davlat bilan barqaror, doimiy siyosiy - huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o‘zaro huquqlari va burchlarida ifodalanadi. Davlat bilan alohida shaxsning huquqiy aloqasi shaxsning shu davlatga mansubligi bilan, ya’ni shu davlatning hududidagi chet el fuqarosi bo‘lib yoxud fuqaro bo‘lmagan holda yashashi bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi o‘z fuqarolari huquq va erkinliklarining himoyachisi hisoblanib, bu huquq va erkinliklarni amalga oshirish uchun sharoitlar yaratadi, kafolatlar beradi, agar bunday huquq va erkinliklar buzilsa, aybdorlarni tegishli tartibda javobgarlikka tortadi6. Fuqarolik – shaxsning muayyan davlat qaramog‘ida bo‘lishi, shu davlatga, mamlakat ichida ham, uning tashqarisida ham mansub ekanligi, shu mansublikning huquqiy hujjatlar yordamida tasdiqlanganligidir7. Fuqarolik tushunchasi jamiyatning hozirgi davr demokratik, huquqiy davlat tomon rivojlanishida katta yo‘lni bosib o‘tdi. U jamiyatning demokratik rivojlanishida qo‘lga kiritilgan ulkan yutuqlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolikning jamiyat taraqqiyotidagi ijobiy tomoni shundan iboratki, mamlakatda istiqomat qilib turgan har bir kishining muayyan, aniq sanab o‘tilgan huquqlari, jamiyatdagi o‘rni mamlakatning Konstitutsiyasida, qonunda yoki maxsus qarorda yozib qo‘yilgan va ularga rioya qilish, ularni bajarish barcha fuqarolardan talab qilinadi. YA’ni jamiyatda 6 Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005 yil. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir prof.A.Saidov. 7 Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil. boshboshdoqlik, o‘zboshimchalik, zo‘ravonlik, qonunsizlikka o‘rin qolmaydi. Chunki, bunday xatti - harakatlar fuqarolik haqidagi qonunga xilofdir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo‘liga chiqib olgach, o‘z oldiga asrlar davomida o‘zbek xalqi orzu qilgan adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish va demokratik, huquqiy davlat qurish vazifasini qo‘ydi, qabul qilingan fuqarolik to‘g‘risidagi huquqiy hujjatlarda esa o‘zining insonparvarlik ruhida ekanini namoyon qildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, fuqarolik to‘g‘risidagi qonun, boshqa amaldagi qonunlar, chet el davlatlari bilan tuzilgan shartnomalar va bitimlarda bu qoidalar e’tirof etildi, qonuniy jihatdan mustahkamlandi. Hozirgi davrda fuqaro maqomi, demokratiyaning shakllanishi va rivojlanishi natijasida, takomillashib inson qadr qimmatining kafolatlari kundan kunga yuksalib bormoqda. Masalan, siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarda milliy, diniy, irqiy mansublik tan olinmaydi, faqat u avvalo inson degan g‘oya eng oliy hisoblanib, Konstitutsiya va qonun ustuvorligi ushbu g‘oya uchun xizmat qilmoqda. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda: “Bugun Konstitutsiya to‘g‘risida, uning ma’no mazmuni va ustuvor tamoyillari haqida gapirar ekanmiz, shaxs manfaatining davlat manfaatidan ustun etib belgilangani, inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida muhrlab qo‘yilganini yana bir marta ta’kidlab o‘tish o‘rinli, deb bilaman8». Har bir davlat o‘z suverenitetidan kelib chiqib, mustaqil ravishda fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotish masalalarini tartibga soladi. Fuqarolik filiatsiya yo‘li bilan (fuqarolikning tug‘ilish bo‘yicha yuzaga kelishi), naturalizatsiya yo‘li bilan (fuqarolikka qabul qilish), xalqaro shartnoma 8 Konstitutsiya mira 1-7 tom. Akademiya MVD. 1998 y. asosida va ba’zi hollarda reintegratsiya (qayta tiklash) va taqdim etish yo‘li bilan olinishi mumkin. Reintegratsiya fuqarolikdan mahrum qilish to‘g‘risidagi noqonuniy qarorni bekor qilish hollarida bo‘lishi mumkin, taqdim etish esa davlat oldidagi maxsus xizmatlar uchun fuqarolik berish holatidir. Fuqarolikni olishning asosiy usuli shaxs tug‘ilishi bilan fuqarolikka ega bo‘lishidir. Boshqa usullar ancha kam uchraydi. Buni tushunish mumkin: odamlarning aksariyati fuqarolikni tug‘ilganda olib, o‘z hayotlari davomida almashtirmaydilar. Tug‘ilish asosi bilan fuqarolikka ega bo‘lish xalqaro ommaviy huquqda “filiatsiya” deb yuritiladi. Fuqarolikka ega bo‘lishning eng keng tarqalgan usuli filiatsiya yoki fuqarolarni tug‘ilish asosida olishdir. Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan norma va prinsiplaridan kelib chiqsak, har bir bola fuqarolikni olish huquqiga egadir. Bola huquqlari to‘g‘risidagi 1959 yilgi Deklaratsiyaning 3-prinsipi mazmuniga, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi 1966 yilgi Xalqaro paktning 24-moddasi 3-bandi, Bola huquqlari to‘g‘risidagi 1989 yilgi Konvensiyaning 7- moddasi 1-bandiga muvofiq, bola hech bir holda apatrid, ya’ni fuqaroligi yo‘q shaxs bo‘lib qolmasligi kerak. Filiatsiya ikki prinsip asosida: “qon huquqi”(jus sanguinis) va “tuproq(er) huquqi” (jus soli) asosida olinishi mumkin, ba’zi xollarda esa davlatlar qonunchiligi aralash tizimni ko‘zda tutadi. O‘zbekistonda fuqarolik “qon huquqi” prinsipi asosida belgilanadi. Bunda bolaning fuqaroligi uning ota-onasining fuqaroligi bilan belgilanadi va tug‘ilgan joyiga bog‘liq bo‘lmaydi9. Shuningdek, qonunda onasi yoki otasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan bolalarning fuqaroligi masalalariga ham to‘xtalib o‘tilgan, ya’ni :«Ota- 9 Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K. Inson huquqlari. O’quv qo’llanma.-T.:O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. -136-b. onasining fuqaroligi har xil bo‘lib, ulardan biri bola tug‘ilgan paytida O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan quyidagi hollarda bola O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi: - agar u - O‘zbekiston Respublikasi hududida tug‘ilgan bo‘lsa; - agar u O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida tug‘ilgan bo‘lsayu, ota-onasi yoki ularning biri shu vaqtda O‘zbekiston Respublikasida doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lsa. Ota-onasining fuqaroligi har xil bo‘lib, ulardan biri bola tug‘ilgan paytda O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi bo‘lgan bo‘lsa, agar bu vaqtda ota-ona O‘zbekistondan tashqarida doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lgan bo‘lsalar, O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida tug‘ilgan bolaning fuqaroligi ota - onaning yozma tarzda ifodalangan kelishuvi bilan belgilanadi. Ota-onasidan biri bola tug‘ilgan paytda O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan, boshqasi esa - fuqaroligi yo‘q shaxs bo‘lgan yohud noma’lum bo‘lgan taqdirda, bola qaerda tug‘ilgan bo‘lishidan qat’iy nazar u O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi. Onasining fuqaroligi bo‘lmagan bolaning otasi belgilanib, u O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lsa, 14 yoshga etmagan bola - qaerda tug‘ilgan bo‘lishidan qat’iy nazar, O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.” SHuningdek qonunda fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bolalarining O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini olishi masalasiga ham to‘xtalib o‘tilgan. Unda qayd etilishicha: «Fuqaroligi bo‘lmagan, O‘zbekiston Respublikasida doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lgan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi hududida tug‘ilgan bolasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi.” 1.2.Inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlari tizimi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi o‘zining ikkinchi bo‘limida dunyodagi boshqa ko‘pchilik konstitutsiyalar qatori inson va fuqarolarning asosiy huquq va burchlari to‘g‘risidagi muhim qoidalarni mustahkamlaydi. Konstitutsiyaviy huquq, erkinlik va burchlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, qonun chiqaruvchi hokimiyat Konstitutsiyada asosiy huquq, erkinlik va burchlarni mustahkamlaydi, qonun va qonun osti hujjatlarida esa, ular asosida vujudga keladigan hosila huquq, erkinlik va burchlarni belgilash bilan birga ular mazmunini keng yoritish imkonini beradi. Inson huquq va erkinliklari har bir shaxsga taalluqli bo‘lib, fuqarolarning huquq va erkinliklari esa faqat o‘sha davlat fuqaroligiga ega bo‘lgan shaxslargagina tegishlidir. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini fuqaroligidan qat’iy nazar, har bir shaxsga tegishli bo‘lgan inson huquq va erkinliklari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Misol sifatida insonning tabiiy va ajralmas huquqlari belgilangan va hozirgacha harakatda bo‘lgan 1789 yilgi "Inson va fuqaro huquqlari fransuz Deklaratsiyasi"dan ko‘chirma keltiramiz: "Barcha inson huquqlarda erkin va teng bo‘lib tug‘iladilar va shunday bo‘lib qoladilar. Ijtimoiy tafovutlar faqat ko‘pchilikning umumiy manfaatlarigagina asoslanishi mumkin. Har qanday davlat ittifoqining maqsadi insonning ajralmas va tabiiy huquqlarini ta’minlashga qaratiladi. Erkinlik, mulkka egalik qilish, xavfsizlik va zulm - qiynoqlarga solinishiga qarshilik ko‘rsatish shular jumlasidandir. Boshqalarga zarar etkazmaydigan darajada hamma narsani qilish imkoniyati erkinlikni tashkil etadi. SHunday qilib, har bir insonga tabiiy huquqlarini amalga oshirish chegarasi faqat jamiyatning boshqa a’zolarini ham xuddi shunday huquqlarining ta’minlanishi doirasi bilan chegaralanishi mumkin. Bu cheklashlar faqat qonun bilan belgilanadi". Huquq va erkinliklar o‘rtasidagi keskin yuridik farqni ko‘rsatish ancha mushkul. Umumiy huquqning nazariyasidan bizga ma’lumki, sub’ektiv huquq bu shaxs yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan xulqi chegarasining o‘lchovi. Fikrimizcha, bu ta’rif erkinlik tushunchasiga ham mos keladi. Shu bilan ko‘pchilik hollarda, sub’ektiv huquq haqida gap ketganda, ushbu huquqqa tegishli muayyan burchlar mavjud bo‘lib, u huquq sub’ektlariga ma’lum darajada tegishli bo‘ladi. Masalan, sog‘liqni saqlash huquqi e’lon qilinganda, uning tabiatiga ko‘ra majburiyat sub’ektlari sifatida davlat (ayrim hollarda nodavlat) sog‘liqni saqlash muassasalari yoki amaliyot bilan shug‘ullanuvchi muayyan tibbiyot xodimlari qatnashadilar. Erkinlik haqida gap ketganda, ushbu erkinlikni rad etish yoki cheklash huquqi hech kimga berilmaganligi ushbu erkinlikni hurmat qilishning majburligi tushuniladi, aks holda tegishli huquqiy javobgarlik mavjud bo‘ladi. Aytaylik, Konstitutsiyada so‘z erkinligi berilgan bo‘lsa, inson davlatdan ushbu huquq asosida o‘z fikrini oshkora qilishiga qarshilik qiluvchi har qanday sub’ektdan himoya qilishini talab qilish huquqiga ega10. Yuqorida bayon qilingan huquq va erkinlik o‘rtasidagi farqlar juda shartli bo‘lib, u barcha hollarda ham bir xilda qo‘llanilishi mumkin emas. 10 Islomov Z.M. Huquq tushunchasi,mohiyati,ijtimoiy vazifasi. –T.:TDYUI,2004, 167-b. O‘zbekistonda inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlari tizimi tushunchasi.Shaxslarning beriladigan huquq va burchlarning hajmi, Shaxsning Shu davlat fuqaroligiga yoki chet el fuqarosi yoxud fuqaroligi bo‘lmagan Shaxsligiga qarab belgilanadi. Konstitutsiyamizda ko‘rsatilgan huquq va burchlar faqat O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga to‘liq taalluqlidir.Konstitutsiyada qayd etilgan huquq va erkinliklar, majburiyatlar chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan Shaxslarga ham taalluqlidir. Yurtboshimiz aytganlaridek, asosiy qonunimiz har bir fuqaro uning hayotiy zarur bo‘lgan huquq va erkinliklarini o‘zida mujassamlaShtirganligi bilan ham muhim hujjatdir. Inson va fuqarolarning huquq va erkinligi haqidagi bob va undagi moddalar mantiqiy mazmunga egadir. Bular huquq va erkinliklarning, shaxs va fuqarolar turmuSh darajalarini, o‘ziga xos xususiyatlarini ifoda etadi. Ana shu belgilariga asoslanib, Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar uch guruhga bo‘lingan. 1. Shaxsiy huquq va erkinliklar; 2. Siyosiy huquqlar; 3. Iqtisodiy – ijtimoiy huquqlar. Bunday tasniflash bu huquqlarni tarixiy jarayonda ketma-ket, bosqichma - bosqich jamiyatda insonlar tomonidan o‘rnatilishiga qarab ajratiladi. Ular bir-biri bilan uzviy bog‘liqdirlar. Birinchi guruhga fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari kiradi. Shaxsiy huquq va erkinliklar huquq nazariyasida tabiiy huquqlar deb yuritiladi. Insonning kundalik hayotida unga xizmat qiluvchi, tabiiy mavjudot sifatida mavjud bo‘liShi uchun zarur erkinliklar tabiiy huquqlar deb yuritiladi. Insonning tabiiy huquqlari g‘oyalari qadimdan shakllanib taraqqiyot mezoni hisoblangan. Bunga yorqin misol qilib Pifagorning «inson barchaning mezoni»11 degan fikrini keltirishimiz mumkin. Tizimga ko‘ra inson va fuqarolar konstitutsiyaviy huquq va erkinliklaring navbatdagisi siyosiy huquqlardir. Shunday ekan, fuqarolarning davlat boshqaruvidagi fikr mulohazalarini davlat boshqaruv idora rahbarlari ish faoliyatlarida o‘rganib chiqishlari va inobatga olishlari lozim. Fuqarolar jamiyat hayotiga doir masalalarni hal qiliShda fikr-mulohazalarini, takliflarini siyosiy hokimiyatlarga bildirishlari, ular oldiga aniq talablar qo‘yishlari, bunda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishlari mumkin. Bu xolat ularning siyosiy huquqlaridan kelib chiqadi. Fuqarolarning siyosiy huquqlaridan yana biri – siyosiy tashkilotlarga a’zo bo‘lish huquqidir. Ma’lumki, mamlakatimizda ko‘ppartiyaviylik tizimi tashkil topgan. Mavjud siyosiy partiyalar fuqarolarning dunyoqarashlari, manfaatlari, maqsadlarining mushtarakligi asosida tuzilgan. O‘zbekiston Respublikasida tashkil topgan siyosiy partiyalar o‘z faoliyatlarini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 dekabr qonuniga, boShqa qonunlarga hamda o‘z Ustavlariga asosan amalga oshiradilarSiyosiy partiyalarda, shuningdek, hokimiyatning vakillik organlarida ozchilikni tashkil etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qadr - qimmatini hech kim kamsitiShi mumkin emas»12.Demak, fuqarolarning siyosiy va jamoat tashkilotlarga birlashishi va ularning faol ishtirok etishi o‘zining siyosiy huquqlarini himoya qilish imkoniyatini yaratadi. 11 Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil. 12 Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик тўғрисидаги” қонуни. 1992 йил 2-июн. Янги қонунлар тўплами 6- сон O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko‘ra har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli, ya’ni biror bir nomoddiy, moddiy ne’matga egalik qilishi, undan foydalanishi va tasarruf qilishga haqli. Insonning bu huquqi Fuqarolik Kodeksi, korxonalar to‘g‘risidagi va boshqa bir necha qonunlarda o‘z ifodasini topadi. Inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhiga iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar kiradi. «Eng asosiy ijtimoiy institut bo‘lgan mulkka (asosan, xususiy mulkka) munosabatning o‘zgarishi, butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy hayotni demokratiyalashning bosh bo‘g‘ini bo‘ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yangilash asosan yangi mulkchilik munosabatlari orqali o‘tadi»13 Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng, mulkchilik shakllari o‘zgarishi bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida butunlay tub o‘zgarishlar yasaldi. Mulkka egalik huquqi, ishsizlikdan himoyalanish huquqi, mehnatning oqilona shart - sharoitlariga ega bo‘lish huquqi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi va boshqalar yangi Konstitutsiyada ilk bor mustahkamlandi. Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta’lim olish, ijtimoiy ta’minot huquqlari, ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga olgan holda mazmunan boyitildi. 13 А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ». Т. 1998 й. 225 бет. II-BOB.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INSON VA FUQAROLARNING SHAXSIY HUQUQ VA ERKINLIKLARI. 2.1. Siyosiy huquq va erkinliklarning o’ziga xos xususiyatlari Inson, uning hayoti, sog‘lig‘i, qadr —qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari Konstitutsiyamizda oliy qadriyat deb tan olinadi. Binobarin, Konstitutsiya inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashni birinchi o‘ringa qo‘yadi, shaxsni ma’muriy - buyruqbozlik tizimining bir murvati, belgilangan maqsadga erishishning oddiygina bir vositasi deb hisoblamaydi. Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar har bir shaxs va O‘zbekistonning har bir fuqarosi uchun taalluqlidir. Shaxsiy huquq va erkinliklar huquq nazariyasida tabiiy huquqlar deb yuritiladi. Insonning kundalik hayotida unga xizmat qiluvchi, tabiiy mavjudot sifatida mavjud bo‘liShi uchun zarur erkinliklar tabiiy huquqlar deb yuritiladi. Insonning tabiiy huquqlari g‘oyalari qadimdan shakllanib taraqqiyot mezoni hisoblangan. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida ham, Konstitutsiyamizda ham e’tirof etilganidek, shaxsning mazkur huquqlari daxlsizdir va har bir shaxs tug‘iliShi bilanoq ana shu huquqlarga ega bo‘ladi. Shaxsiy huquq va erkinliklarning Konstitutsiyada yuridik jihatdan mustahkamlanishi, tabiiyki bizning yangi davlatimizning demokratik huquqiy va fuqarolik jamiyati qurayotganligidan dalolat beradi. Insonning eng muhim huquqlaridan biri – uning yashash huquqidir. Insonning tinch, osoyishta hayot kechirishi uchun sharoit yaratish majburiyatini davlat o‘z zimmasiga oladi. Bir vaqtning o‘zida fuqarolarga ham tegishli majburiyatlar yuklatilib ular qonunlarga va ichki tartib qoidalarga rioya qilishlari zarur. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 3 - moddasida har bir insonning yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqlari mustahkamlangan14. Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari tizimida eng muhimi erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi hisoblanadi, chunki erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqn ta’minlanganidan so‘nggina Konstitutsiya, qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida kafolatlanadigan va himoya qilinadigan huquq va erkinliklar uchun shart - sharoit yaratiladi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi har bir insonning uzviy ajralmas huquqi. Inson - bu bioijtimoiy kategoriyadir; chunki u o‘zining-biologik ibtidosiga, o‘zagiga ega, keyinchalik hayotiy faoliyati natijasidagina shaxs sifatida shakllanadi. Shu bois huquq tomonidan qo‘riqlanadigan ijtimoiy qadriyatlar qatorida inson, uning shaxsi bilan bog‘liq xususiyatlari ijtimoiy ma’noda tengi yo‘q, biologik ma’noda takrorlanmas, tabiat va jamiyat ijodining mahsuli sifatida markaziy o‘rinni egallaydi. Insonning har qanday tirik mavjudotlar kabi fizilogik va psixologik tuziliShi, ayniqsa, uning jamiyat hayotidagi ishtiroki, ijtimoiy munosabatlarning yaratuvchisi va ishtirokchisi, sub’ekti ekanligi bois ham uning hayoti oliy darajada muqaddas hisoblanadi hamda u muhofaza qilinadi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi asosiy konstitutsiyaviy huquqlardan bo‘lib, insonning tug‘iliShi bilan qo‘lga kiritiladi. Har kim erkin, o‘z ixtiyori 14 “Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл Қонуни. (Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 338-модда). bo‘yicha harakat qilishi, o‘zganing shaxsiy erkinligi va daxlsizligiga ziyon etmaydigan tarzda yurish - turishni tanlashi mumkin. Biroq shuni nazarda tutiSh kerakki, shaxsning erkinligi jamiyatdagi axloq normalari doirasidan chiqmasligi va qonun asosida bo‘liShi kerak, ya’ni shaxs har qanday harakatni amalga oshirishi mumkin, agar ushbu harakat qonun va qonun hujjatlarida man etilmagan va huquqiy ko‘rsatmalarga zid kelmagan taqdirda, albatta. O‘z navbatida, individual erkinlik daxlsizdir va shaxs daxlsizligini davlat va uning hokimiyat tuzilmalari tomonidan ta’minlanadigan shaxs erkinligi kafolati sifatida tushunmoq kerak. Shaxsiy erkinlik va daxlsizlik to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy normalar jinoyat protsessual qonunchiligida rivojlantiriladi. Insonning shaxsiy huquqlari doirasiga davlat tomonidan uning sha’nini himoya qilish huquqi ham kiradi. Asosiy qonunda e’tirof etilgan davlat muhofaza etayotgan huquqlar qatorida shaxsning sog‘lig‘ini himoya qilish, turar joy daxlsizligi huquqi, respublika hududida erkin harakat qilish, erkin chiqib ketiSh va erkin qaytib keliSh huquqi, erkin fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi, o‘z hohishi bo‘yicha boshqa usullar bilan har qanday ma’lumot olish va tarqatish kabi inson huquqlarining muhim tomonlari ham qayd qilingan. Sudda ayblanayotgan Shaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki qadr -qimmatni kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘gkazilishi mumkin emas”15. Har bir inson qaerda bo‘lishidan qat’i nazar o‘zini huquq sub’ekti sifatida tan olinishiga haqli. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsni uning ishi qonuniy tartibda sudda oshkora ko‘rib chiqilib, hal qilinib uning aybi to‘liq 15 В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496. aniqlanmaguncha, hukm chiqarilmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Bu aybsizlik prezumpsiyasi deb ham yuritiladi. Sudda ayblanayotgan shaxsga nisbatan o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi. U himoyachi, advokat, tarjimon va boshqalarning xizmatidan foydalanishi mumkin. Hech kimning ustidan uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘gkazilishi mumkin emas. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan taShqari birovning turar joyiga kiriShi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechiriShi, yoziShmalar va telefonda so‘zlaShuvlar sirini oShkor qilishi mumkin emas”16. Har kim o‘z sha’ni va obro‘siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralaShiShdan himoyalaniSh va turar-joy daxlsizligi huquqiga ega deb Konstitutsiyamiz inson sha’ni, obro‘si daxlsizligini barcha huquqiy munosabatlarda tamoyil sifatida qo‘llanib uni ta’minlash uchun Fuqarolik va Jinoyat, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarda javobgarlik asoslarini belgilab qo‘ygan. Insonning Shaxsiy hayoti – har bir insonni o‘ziga xos turmush tarzini qurishida namoyon bo‘lib, uning hayotining mazmuni, maqsadini tashkil qiladi. shaxsni o‘z hayotini tashkil qilish borasidagi faoliyati daxlsiz hisoblanib, hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas. Zero, insonning eng ustivor va muqaddas huquqlaridan biri – bu tinch yashash huquqidir. Davlat va jamiyatning majburiyati ana shu huquqni barcha qonuniy vositalar bilan kafolatlab berishidir17. 16 В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496. 17 O’sha joyda. Hech kim asossiz qamalishi, ushlanishi yoki quvg‘in qilinishi mumkin emas18. Mamlakatimiz hududida fuqarolarning bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chish, kelish va undan chiqib ketish haqidagi konstitutsiyaviy norma mutloq xarakterga ega bo‘lib, nomulkiy shaxsiy huquqni tashkil qiladi. Shu huquqqa muvofiq, shaxs o‘z hoxishi bilan O‘zbekiston Respublikasi hududida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiShi mumkin qonunda ko‘rsatilgan cheklash hollari bundan mustasnodir. Qonundagi cheklashlar xalqimiz, davlatimiz milliy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, bunday cheklashlar chegara hududlarida mavjud bo‘lib, chegara daxlsizligini ta’minlashga qaratilgandir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taalluqli bo‘lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin”19. O‘zbekistonda har bir insonni o‘z erkinligini, xohlagan turmush tarzini ta’minlash maqsadida har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligiga ega. Har kim axborotni izlash, olish va uni tarqatiSh huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat birlaShmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan taniShib chiqiSh imkonini yaratib berish lozim. Bu erkinliklar insonni jamiyatdagi eng oliy qadriyat va undagi turli jarayonlarning sababchisi va amalga oshiruvchi sub’ekti sifatida tan oladi. 18 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1997 йил, №2. 19 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси. Т. БМТ. 2008 йил. Vijdon erkinligi demokratik huquqiy davlat yutug‘i bo‘lib, insonni erkin o‘z turmush tarzini shakllantirishi uchun xizmat qiladi. Shaxsiy huquq va erkinliklar guruhining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: Ular o‘z mohiyatiga ko‘ra inson, ya’ni har bir shaxsning huquqlari hisoblanib, uni qaysi davlat fuqaroligiga mansub ekanligi bilan bog‘liq bo‘lmaydi. 2.2.O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat qurish yo‘liga o‘tishi ijtimoiy iqtisodiy huquqlarga yangicha yondashishi eski andozalardan voz kechish hamda jahon tajribasini hisobga olishni ob’ektiv asosda talab qilmoqda. Yuridik adabiyotlarda qayd etilishicha iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhiga kiradi. Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng, mulkchilik shakllari o‘zgarishi bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida butunlay tub o‘zgarishlar yasaldi. Mulkka egalik huquqi, ishsizlikdan himoyalanish huquqi, mehnatning oqilona shart - sharoitlariga ega bo‘lish huquqi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi va boshqalar yangi Konstitutsiyada ilk bor mustahkamlandi. Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta’lim olish, ijtimoiy ta’minot huquqlari, ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga olgan holda mazmunan boyitildi20. Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida olib borilayotgan tub islohotlari mulkchilik munosabatlarida ma’lum o‘zgarishlarni taqozo etdi. 20 Saidov A.Tojinonov U. Huquq nazariyasi . T.:Adolat. 2001,223-b. Uning shakllarini o‘z qonunlariga mos qilib va o‘z talablariga javob bera oladigan qilib o‘zgartirish zarurligini ko‘rsatdi. Bozor munosabatlari davrida yuz bergan bu o‘zgarishlar mulkchilikning asl mazmunini qaytarish, ularni idealogik nazarlar va yo‘ldan holi etish, hamda har bir mulkdorga o‘z kuchiga ishonchni tiklashdan iboratdir. Mulkdor bo‘lish huquqining Respublikamiz qonunchiligida joriy etiliShi va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi fuqarolarni tadbirkor, ishbilarmon va har qanday xo‘jalik faoliyatini yurita oladigan menedjer kadrlar bo‘lib etishiShi bilan bog‘liqdir. Bu o‘ta markazlashgan, ma’muriy yakka hokimlikka asoslangan davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga olib keladi. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi”. Barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi. Bu to‘g‘rida Konstitutsiyamizda shunday deyilgan: “Yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi”21. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo‘liShi mumkin emas”22. Inson va fuqarolarning ijtimoiy ta’minot olishi, jumladan uni ijtimoiy himoyalash davlatimizni iqtisodiy negizini shakllantirishdagi faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, hozirgi kunda insoniyat erishgan barcha yutuqlarni o‘zida mujassamlashtirgan. 21 O’zbekiston Respublikasi “Prokrutura to’g’risida”gi qonun. 1992 yil 9-dekabr. O’zbekiston yangi Qonunlari 7- soni T. “Adolat” 1993 yil. 22 O’sha joyda. O‘zbekiston Respublikasida aholini kam ta’minlangan qismini davlat o‘z himoyasiga olgan. Bu esa ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish hamda ijtimoiy davlat barpo etish kabi strategik maqsadlarni amalga oshirishning asosi bo‘lib hisoblandi. Shuningdek, bu sohada qabul qilingan qator normativ huquqiy hujjatlar davlatimizning ijtimoiy sohada olib borayotgan odilona siyosatining mahsuli sifatida baholashimiz mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 25 yanvarda "Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish to‘g‘risida" gi farmoni qabul qilindi. Unda bolali oilalarga ijtimoiy yordamni aniq beriliShini kuchaytirish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish borasidagi chora-tadbirlarni ro‘yobga chiqarish masalalari huquqiy mustahkamlangan. Farmonda ish stajining to‘liq pensiya tayinlaSh uchun talab etiladigan miqdoridan ortiq qismini hisoblab chiqishdagi mavjud cheklashlar 2002 yil 1 yanvardan boshlab bekor qilinganligi va bola ikki yoShga to‘lgunga qadar uni parvarish qilish bo‘yicha onalarga (ishlaydigan va ishlamaydigan) beriladigan oylik nafaqalar miqdori 2002 yilning 1 fevralidan boshlab eng kam ish haqining 170 foizi, 2003 yilning 1 yanvaridan boshlab esa 200 foizi miqdorida belgilanganligi aytib o‘tilgan23. Ular asnosida "Ishlayotgan onalarga bolani ikki yoshga to‘lgungacha parvarish qilish bo‘yicha har oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida"gi hamda "Ishlamaydigan onalarga bola ikki yoshga etgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida"gi Nizomlar ishlab chiqildi. Shuningdek, 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan va umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejjlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bolalari bo‘lgan oilalarga nafaqa tayinlash va to‘lash tartibini 23 Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005 yil. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir prof.A.Saidov. belgilashni ko‘zda tutgan "Voyaga etmagan bolalari bo‘lgan oilalarga nafaqalar tayinlash va to‘lash to‘g‘risida"gi Nizom ishlab chiqildi. Nizomda ko‘rsatilgan qoidalarga ko‘ra oilalarga nafaqa tayinlaSh va to‘laSh to‘g‘risidagi qaror shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig‘ini (vakillar yig‘ilishi) yoki fuqarolar yig‘ini tomonidan shunday masalalarni hal etish uchun vakil qilingan Komissiya tomonidan qabul qilinadi. Fuqarolar yig‘ini tomonidan kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash va to‘lash to‘g‘risidagi masalalarni hal etish uchun vakil qilingan komissiya tarkibi fuqarolar yig‘ini (vakillar yig‘ilishi) tomonidan fuqarolar yig‘ini hududida istiqomat qiluvchi eng obro‘-e’tiborli va hurmatga sazovor fuqarolar orasidan saylanadi. Ushbu Komissiyaga fuqarolar yig‘inining raisi boshchilik qiladi, Komissiya a’zolari 2 yil muddatga, fuqarolar yig‘ini raisi esa uning butun vakolati davriga saylanadi. Mazkur komissiya a’zolarining tarkibi kamida 20 kiShidan iborat bo‘liShi mumkin. Hamda komissiya tarkibi, raisdan taShqari, har yili 50 foizga yangilanib boradi. Bu qoida nafaqalarning aniq, maqsadli va to‘g‘ri tayinlanishini ta’minlashga qaratilgan. Endilikda barcha fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarida Yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan maxsus jamg‘armalar tashkil qilindi. Nafaqa ushbu nafaqani olishga muhtoj bo‘lgan, tug‘ilgan, bolalikka va homiylikka (vasiylikka) olingan 16 yoshgacha ("umumta’lim maktablarida, akademik litseylar va kasb- hunar kolledjlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18 yoshgacha") bolalari bo‘lgan oilalarga tayinlanadi va to‘lanadi24. Nafaqa ota-onalardan birining shaxsiy arizasi asosida 6 oy muddatga tayinlanadi va to‘lanadi, ushbu muddat tugagach arizachi yangi muddatga nafaqa 24 А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ». Т. 1998 й. 225 бет. to‘lashni davom ettirish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilish huquqiga ega. Nafaqa har oyda to‘lanadi. Olingan nafaqalardan soliq undirilmaydi. Davlatning insonparvarligi va madaniy darajasi, u o‘tkazayotgan ijtimoiy siyosatning mazmuniga qarab baholanadi. Shu sababli ham islohotlarning ikkinchi bosqichida Prezidentimiz boshchiligida olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning tub mohiyati aholining aniq tabaqalarini qamrab oladigan maqsadli ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirishdan, ayniqsa, ijtimoiy adolat qoidalarini yanada mustahkamlash, mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish idoralari mavqeini oshirishdan iboratdir. Malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi betakror huquqiy qadriyat hisoblanib, uning asosiy vazifasi barkamol avlodni etishtirish, ham jismonan sog‘lom, ham ruhan tetik insonni tarbiyalash va shakllantirishdan iboratdir. Buning uchun respublikamizda shu maqsadga yo‘naltirilgan maxsus tizim ishlab turibdi. Inson va fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash, uning salomatligini ta’minlash maqsadida bir qator qonun hujjatlari qabul qilinib, ijrosi ta’minlanmoqda. Inson va fuqarolarning malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqini ta’minlash maqsadida davomli ravishda bir qancha davlat dasturlari ishlab chiqilib, hayotga tatbiq etildi. “Sog‘lom avlod”, “Sihat salomatlik yili”, “Homiylar va Shifokorlar yili”, “Yoshlar yili” davlat dasturlari shular jumlasidandir. Shaxsning huquqiy holati ularning huquq va erkinliklarining yig‘indisi bo‘lib qolmasdan, balki ularning burchlarini ham o‘z ichiga oladi, chunki ularning har biri davlat va shaxs o‘rtasidagi aloqada mavjud bo‘ladi. Inson va fuqarolarning Konstitutsiyada qayd etib o‘tilgan burchlari konstitutsiyaviy burch deb ham yuritiladi.Konstitutsiyaviy burch – O‘zbekiston fuqarolarining Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan, fuqarolar bajarishlari shart bo‘lgan majburiyatlaridir. Har qanday sub’ektiv huquqning ro‘yobga chiqishi muayyan Yuridik majburiyatning ado etilishi bilan bog‘liqdir. Fuqaroning huquqiy layoqati va o‘zgalar huquqlarini amalga oshirish boshqa shaxslarning bunga monelik qilmaslik majburiyati bilan ta’minlanadi 25 . Masalan, qonunda belgilangan doirada o‘z shaxsiy mulkiga ega bo‘lish imkoniyati, o‘ziga yoqqan kasbni tanlash va turar joy tanlash huquqi, davlat hokimiyat idoralariga saylash va saylanish huquqi, mehnat qilish huquqi va boshqa huquqlari barcha shaxslar va tashkilotlarning bu huquqlarning amalga oshishiga qarshilik ko‘rsatmaslik majburiyati bilan ta’minlanadi. Yuridik adabiyotlarda «inson majburiyatlari» va fuqarolarning majburiyatlari degan iboralar uchraydi. Tabiiy huquq maktabi, u yaratgan konsepsiyada insonning majburiyatlari haqida umuman gap ko‘tarilmagan. Shuningdek, inson va fuqarolarning huquqlari to‘g‘risidagi 1798 yilgi Fransuz deklaratsiyasida ham majburiyatlar haqida hech narsa deyilmagan. Umuman olganda, avval ham hozirgi vaqtda ham «inson majburiyatlari» degan ibora rasm bo‘lmadi. To‘g‘ri, «jamiyatda yaShovchi insonga ma’lum majburiyatlar yuklanadi» deb gapiriladi, biroq Shu choqqacha rasmiy hujjatlarda bunday majburiyatlar ta’rifi va ko‘lami aniq belgilangan emas. Insonning, Shaxsning jamiyat oldidagi majburiyatlari ko‘proq ma’naviy, axloqiy, umumijtimoiy ma’noga ega. Bu erda «majburiyat» so‘zi o‘rniga «burch» iborasini iShlatiSh to‘g‘riroqdir. Shu bois «ijtimoiy shartnoma» (J. Lokk, J-J. Russo) ta’limoti shakllanib, u asosda inson huquqlari va fuqaro huquqlari g‘oyasi tug‘ilgan davrda ham insonning boshlang‘ich va ajralmas huquqlariga muvofiq, insonning «abadiy va ajralmas» majburiyatlarini ko‘rsatib beriSh mumkin bo‘lmadi. Ijtimoiy Shartnomadan kelib chiquvchi majburiyatlar inson majburiyatlari emas, balki fuqaroning davlat bilan bog‘liq majburiyatlari edi. 25 Boboyev H.B., Odilqoriyev H.T. Davlat va huquq nazariyasi. T. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”. 2000.178-b. Siyosiy jamiyatda fuqarolarning huquqlari bilan majburiyatlari o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Fuqaroning huquqlari bo‘lmasa, uning majburiyatlari haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Fuqaroning majburiyatlari Yuridik mazmunga ega. Yuridik majburiyatlar uch variantda namoyon bo‘ladi: birinchidan, shaxsning faol xatti - harakatlar sodir etish majburiyati; ikkinchidan, shaxsning passiv harakatlanish majburiyatini; uchinchidan, davlat majburlov chorasiga itoat etish majburiyati, ya’ni Yuridik javobgarlikni o‘tash majburiyati. Huquqiy norma dispozitsiyasida qanday xatti - harakat, xulq - atvor turi ko‘rsatilishiga qarab, Yuridik majburiyatlar «faol» yoki «passiv» ko‘rinishga ega bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining siyosiy huquqlari orasida eng muhimi davlat vakillik organlariga va boshqa hokimiyat organlarini tuzishda faol qatnashishini ta’minlovchi saylov huquqidir. Davlat tomonidan fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlashda Respublika Prezidenti asosiy va bosh bo‘g‘indir. Davlat boshlig‘ining fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolati sifatida ko‘rsatilishi huquq va erkinliklarning ta’minlash imkoniyatini kuchaytiradi, chunki buning uchun Prezident o‘z vakolatidan foydalanadi, hamda bu ishga keng tarmoqni jalb qiladi. Xulosa Inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari deyilganda shaxslarning Konstitusiyada belgilab qo`yilgan huquq va erkinliklarini amalda haqiqiy bajarish uchun zarur sharoit va barcha imkoniyatlarni yaratish tushuniladi. Kafolat, kafolatlash bu - Konstitutsiya, qonunlarda ko`rsatilgan imkoniyatlarni hayotda amalga oshirish, huquq va erkinliklarga ega bo`lish demakdir. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash Konstitutsiyada ko`rsatilgan huquq va erkinliklarga egalik qilish bilangina cheklanmasdan, ulardan to`liq foydalanish va ularni har qanday noqonuniy buzilishdan muhofaza qilish hamdir. Konstitutsiyamizning mohiyati insonga munosib uayot sharoitlarini yaratish, uni baxtli qilishdan iborat. U jamiyat va uning a'zolari oldidagi buyuk maqsadlar qo`yadi. Ana shu ezgu maqsadga erishishning yo`llarini o`zida mujassam etadi. Shu o`rinda davlat oila va jamiyat manfaatlari, sodda qilib aytsak, davlat va inson manfaatlari uyg`unlashib borgan sari jamiyat rivojlanib, olg`a siljib boradi. Demak, fuqarolik shaxsning muayyan davlat bilan barqaror, doimiy siyosiy - huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o‘zaro huquqlari va burchlarida ifodalanadi. Prezident farmonlari va farmoyishlari mohiyat jihatdan huquq va erkinliklarni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, kafolatlar tizimi muhim o‘rin tutadi. Agar Prezidentning farmonlari va farmoyishlari bir tomondan huquq va erkinliklarning huquqiy kafolatini ta’minlasa, Prezident harakatining o‘zi huquq va erkinliklarning siyosiy kafolati hisoblanadi. Bundan tashqari turli davlat organlariga, sudga, prokuraturaga, ijro organlariga ham ular haqidagi qonunlarga asosan, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash vazifalari yuklangan bo‘lib, ular siyosiy kafolatlarni tashkil etadi. Konstitutsiyaviy kafolatlarga bevosita mamlakat Konstitutsiyasining oʻzida mustahkamlangan kafolatlar kiradi. Inson va fuqarolarning huquqlari kafolatlari ichida fuqarolarning teng huquqliligi tamoyili alohida oʻrin tutadi. Konstitutsiyamizning 18-moddasiga muvofiq, “Oʻzbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega boʻlib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatʼi nazar, qonun oldida tengdirlar”. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan yana biri fuqarolarning murojaat qilish huquqi siyosiy huquqlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Konstitutsiyamizning 35-moddasida “Har bir shaxs bevosita oʻzi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega” ekanligi koʻrsatib oʻtilgan. Ushbu moddada belgilangan norma fuqarolarning siyosiy huquqlaridan biri hisoblanib, ularning davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga murojaat qilish huquqlarini belgilaydi. Xulosa sifatida taʼkidlash joizki, inson huquqlari rivojlanishi uzluksiz davom etuvchi va takomillashib boruvchi jarayon hisoblanadi. Shunga koʻra, inson huquqlariga oid norma va qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga singdirishi, oʻz fuqarolik pozitsiyasiga ega boʻlishi va oʻz navbatida, milliy oʻzlikni anglashga hamda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati shakllantirilishiga oʻz hissasini qoʻshmogʻi lozim. Foydalanilgan adabiyotlar I.QONUN HUJJATLARI I.1. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktga Fakultativ protokol. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil. I.2. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil. I.3. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil. I.4. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005 yil. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir prof.A.Saidov. I.5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик тўғрисидаги” қонуни. 1992 йил 2-июн. Янги қонунлар тўплами 6- сон. I.6. .“Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл Қонуни. (Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 338- модда). I.7. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1997 йил, №2. I.8. O’zbekiston Respublikasi “Prokrutura to’g’risida”gi qonun. 1992 yil 9-dekabr. O’zbekiston yangi Qonunlari 7-soni T. “Adolat” 1993 yil. II.ASOSIY ADABIYOTLAR II.1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. T. O‘zbekiston. 2008 yil. II.2. Jahon Konstitutsiyalari T. Adolat 2001 yil. II.3. Konstitutsiya mira 1-7 tom. Akademiya MVD. 1998 g. II.4.Шомуҳамедова Ш.З. Рим хусусий ҳуқуқи (Дарслик) Т. 2002 йил. 5 бет. II.5.А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ». Т. 1998 й. 225 бет. II.6.В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496. II.7.Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси. Т. БМТ. 2008 йил. II.8.Islomov Z.M. Huquq tushunchasi,mohiyati,ijtimoiy vazifasi. – T.:TDYUI,2004 II.9.Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K. Inson huquqlari. O’quv qo’llanma.-T.:O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. -136-b. II.10.Boboyev H.B., Odilqoriyev H.T. Davlat va huquq nazariyasi. T. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”. 2000. II.11.Saidov A.Tojinonov U. Huquq nazariyasi . T.:Adolat. 2001