OLIY TA’LIM VA FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI KONSTITUTSIYAVIY HUQUQI fanidan «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining Ommaviy Axborot Vositalari» mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: Yurisprudensiya biznes huquqi yo’nalishi 1-kurs talabasi TOShKENT – 2023 1 M U N D A R I J A KIRISH ………………………………………………………………….. I. BOB. Jamiyat hayotida ommaviy axborot vositalarining o’rni 1.1. Ommaviy axborot vositalarining erkinligi va qonunga muvofiq ishlashi ………… 1.2. Ommaviy axborot vositalarining mas’ulyati va faoliyatida senzuraga yo'l qo’yilmasligi …… II. BOB Ommaviy Axborot vositalari faoliyatini tashkil etish 2.1. Ommaviy axborot vositalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish…… 2.2Ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish. Ommaviy axborot vositalari bozorini monopoliyalashtirishga yo’l qo’ymaslik ………. 2.3. Ommaviy axborot vositalarining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, boshqa tashkilotlar va fuqarolar bilan munosabatlari XULOSA…………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT…………………...... 2 KIRISH 1. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Konstitutsiyada ommaviy axborot vositalari uchun alohida bir bobning ajratilishi ularning jamiyat hayotidagi o‘rni yuqori ekanligidan dalolat beradi. Ommaviy axborot vositalari jamiyatdagi eng kuchli, jamiyat taraqqiyotining qanday bo‘lishini belgilovchi vositalardandir. Ommaviy axborot vositalari orqali inson ongiga ta’sir qilinadi. U orqali Konstitutsiyada belgilangan turli fikrlilik, fuqarolarning asosiy huquqlari va erkinliklari hisoblangan so‘z erkinligi, erkin fikr bildirish ro‘yobga chiqadi. Hozirgi kunda axborot jamiyat hayotini tashkil etishning zaruriy omillaridan biriga aylanib bormoqda. Ta’kidlash joizki, bugungi ijtimoiy voqelikda inson faoliyatining u yoki bu darajada axborot olish va uni qayta ishlash jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lmagan biror-bir tarmog‘i qolmadi. Binobarin, tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan hozirgi dunyoda fuqarolarning yangi sharoitlarga moslashishlariga ko‘maklashish, ularga sodir bo‘layotgan voqealar, jarayonlar, hodisalar to‘g‘risida axborot berib borish, shuningdek, ijtimoiy institutlar va davlat hokimiyati organlari bilan munosabatlar o‘rnatishga sharoit yaratishda ommaviy axborot vositalari (OAV) instituti muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, jamiyatda OAVga «xalqning ovozi» deb tavsif beriladi. Chunki, ular jamiyat a’zolarining manfaat va ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularga hayot uchun zarur bo‘lgan turli xil ma’lumotlarni yetkazib beradilar. 3 OAVning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati, ular tomonidan amalga oshiriladigan funksiyalarning mazmun va mohiyatini tahlil etishda eng avvalo, «ommaviy axborot vositalari» tushunchasining huquqiy mohiyatini aniqlash, unga xos bo‘lgan belgilarni, elementlarni tahlil etib, ularning bog‘liqlik va farqli tomonlarini, ya’ni bir so‘z bilan aytganda, ushbu institutning ilmiy apparatini o‘rganish maqsadga muvofiq. «Ommaviy axborot vositalari» tushunchasining etimologik tarkibi «ommaviy», «axborot», «vosita» kabi so‘zlardan tashkil topgan murakkab tizim. OAV tushunchasi mazmunidagi muhim komponent bu – «axborot» so‘zidir. Ilmiy muomalada «ommaviy axborot vositalari» terminining yuzaga kelganiga tarixan ko‘p vaqt bo‘lmadi. Xususan, «axborot» termini XX asrning o‘rtalarida mutaxassis olim Klod Shennon tomonidan muomalaga kiritilgan. Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi: O’zbekiston Rspublikasining Konstitutsiyasining Ommaviy axborot vositalari bobi mohiyatini ochib berishda O.T.Husanovning Konstitutsiyaviy huquq fanida ya’ni darslikda asosiy prinsiplar ularning mohiyati haqida to’liq yortilgan. Shuningdek X.T.Odilqoriyev, SH.N.Berdiyarov, I.E. Xojanazarov, S.Xidirov, G’.Mirzolarning asarlarida to’liq asosiy prinsiplar tushunchasi yoritib o’tilgan Kurs ishi maqsadi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidagi Uchinchi bo’limda nazarda tutilgan Ommaviy axborot vositalari tushunchasining mazmun va mohiyatini anglash va chuqurroq o’rganish biz yoshlar balki, kelajak avlodga yetkazish. Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi: - aholida tegishli fikrlarni shakllantiradi; - bo‘layotgan voqealar to‘g‘risida ma’lumot berib boradi; - ko‘p fikrlilik, so‘z, fikr erkinligini ta’minlaydi; - turli idoralar, siyosiy institutlar manfaatini ifodalaydi; 4 - fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qiladi; - demokratik jarayonlarning chuqurlashuviga hissa qo‘shadi. Kurs ishining predmeti: Konstitutsiyadagi Ommaviy axborot vositalari tushunchasi va demokratiya iborasiga oid asosiy belgilar, normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishi mavzusining predtmetini tashkil etadi. Kurs ishining obyekti: Ommaviy axborot vositalari asosiy belgilari sifatida e’tirof etilgan tushunchalar ya’ni, ma’lumotlarni izlash, olish, undan foydalanish va ularga oid normativ-huquqiy hujjatlarning takomillashtirish, ularning mohiyati borasidagi moddiy huquqiy muammolar tashkil etadi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonning Ommaviy axborot vositalari ahamiyatini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan mavqyeini o‘rganish uchun asos qilib olish mumkin. O’rganish natijalari o‘quv yurtlarida mavzuga oid ma'ruzalarni o‘qitishda ma'lumot sifatida foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 bob, 5 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I. bob Jamiyat hayotida ommaviy axborot vositalarining o’rni 1.1. Ommaviy axborot vositalarining erkinligi va qonunga muvofiq ishlashi Ommaviy axborot vositalarining erkin faoliyat yuritishi, ularga tazyiq o‘tkazmaslik ular ishining muvaffaqiyatli bo‘lishi, samara berishining garovidir. Konstitutsiyaning 67-moddasida ommaviy axborot vositalari erkinligi va qonunga muvofiq ishlashi belgilangan. Demak, ommaviy axborot vositalari erkin ishlashi va qonunlar asosida o‘z faoliyatini tashkil qilishi kerak. 5 Mamlakatimizda ommaviy axborot vositalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijasida ularning erkinligini ta’minlovchi qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, 1996-yil 30-avgustdagi «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida», «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida», 1997-yil aprelda qabul qilingan «Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risida», «Jurnalistlik faoliyatni himoya qilish to‘g‘risida», 1997-yil dekabrda qabul qilingan, «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi qonunlar shular jumlasidan. Bu qonunlar ommaviy axborot vositalari erkinligini ta’minlashga, ularning faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan. Ommaviy axborot vositalarining erkinligi, eng avvalo, ularning xodimlari, aniqrog‘i, jurnalistlarning erkinligiga bog‘liq. Jurnalist faoliyatining erkinligisiz ommaviy axborot vositalarining erkinligi bo‘lishi mumkin emas. Chunki axborot ommaviy axborot vositalarida jurnalistlar tomonidan tarqatiladi.1 «Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun jurnalistlar faoliyati bilan bog'liq keng institutsional munosabatlarni tartibga solishi bilan birga, ularning erkinligini ta’minlovchi qoidalarni aniq belgilab qo‘ygan. Jurnalistning erkinligini ta’minlovchi qonun bo'lishining o‘zi kifoya emas, u bu erkinlikdan to‘g‘ri va maqsadli foydalanishi uchun yetarli bilimga, malakaga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun mamlakatimizda jurnalistlar va ommaviy axborot vositalari xodimlarini tayyorlashga, qayta tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Ularni tayyorlash jahon tajribalariga mos ravishda yo‘lga qo‘yilgan. Avvalgi jurnalistlar tayyorlash maskanlari qayta tashkil qilindi, zamonaviy jihozlar bilan jihozlandi. Oliy o‘quv yurtlari qoshida xalqaro jurnalistlar tayyorlovchi fakultetlar, kurslar ochildi. Bu borada Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 26- 1 Azizxo'jaev A. va boshqalar. 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh. - Т.: «Sharq», 2008, 259-bet. 6 fevraldagi «Jurnalist kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 2-iyundagi «O‘zbekiston Milliy universiteti huzurida ikki yillik maxsus Oliy jurnalistika kursini ochish to‘g‘risida»gi hamda 2018-yil 24-maydagi «O‘zbekiston Jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universitetini tashkil etish to‘g‘risida»gi qarorlarining qabul qilinishi muhim ahaniyat kasb etdi. Konstitutsiyada ommaviy axborot vositalarining qonun asosida ishlashi belgilangan. Ommaviy axborot vositalari faoliyatiga taalluqli ko‘plab maxsus qonunlar mavjud, ularning ba’zilarini tilga olib o‘tdik. Bundan tashqari, yana ko‘plab qonunlar borki, ularda ommaviy axborot vositalari, jurnalistlar faoliyatiga tegishli qoidalar mavjud. Masalan, «Axborotlashtirish to‘g‘risida»,2 «Reklama to‘g‘risida», «Davlat sirlarini saqlash to‘g‘rsida»gi qonunlar va boshqa qonunlar. Mamlakatimizning 27 yilligi davrida ommaviy axborot vositalari faoliyatiga taalluqli ko‘plab yangi qonunlar qabul qilindi yoki mavjud qonunlarga o‘zgartirish, qo‘shimchalar kiritildi. OAVni tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirishning yangi bosqichi 2017- 2021-yillarda 0‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilab berilgan. 1.2 . Ommaviy axborot vositalarining mas’ulyati va faoliyatida senzuraga yo'l qo’yilmasligi 2 Azizxo'jaev A. va boshqalar. 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh. - Т.: «Sharq», 2008, 259-bet. 7 Konstitutsiyaning 67-moddasiga asosan, ommaviy axborot vositalari bergan axborotlarining to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. 0‘zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘rsida»gi 1997-yil 26-dekabrdagi Qonunida bu qoida kengaytirilib, « O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalari erkin bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, ushbu Qonunga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat ko‘rsatadi. Ommaviy axborot vositalari axborotni izlash, olish va tarqatish huquqidan foydalanadilar hamda o‘zlari e’lon qilayotgan axborotning to‘g‘riligi va haqqoniyligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tarkibda javobgar bo‘ladilar», - deb belgilab qo‘yilgan. Bu bilan ommaviy axborot vositalari zimmasiga o‘zi e’lon qilayotgan, tarqatayotgan ma’lumotlar to‘g‘ri ekanligiga javob berish mas’uliyati yuklangan. Ommaviy axborot vositalari erkinligi, mustaqilligi ta’minlanishi bilan, undan to‘g‘ri foydalanish zarurligi, erkinlikni har qanday ko‘rinishda suiiste’mol qilish mutlaqo mumkin emasligi qonunlar bilan belgilab qo‘yilgan. Ommaviy axborot vositalarida tarqalayotgan ma’lumotlarning to‘g‘riligi, haqqoniyligi uchun ommaviy axborot vositalari va shu ma’lumotlarni tayyorlagan jurnalistlar javob beradilar. Ommaviy axborot vositalari hech qachon va hech qanday hollarda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari, sha’ni, qadr-qimmatiga dog‘ tushiruvchi, tuhmat ko‘rinishidagi, shaxsiy hayotga aralashuv ruhidagi ma’lumotlarni bermasligi kerak, agar shunday hoi ro‘y bersa, buning uchun ham ommaviy axborot vositalari, ma’lumotni tayyorlagan jurnalistlar javob beradilar. O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumi (konstitutsiyaviy tartib) turli qonuniy vositalar bilan himoya qilinadi va konstitutsiyaviy tuzum asoslariga zarar yetkazadigan ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalari orqali berilmasligi choralari ko‘riladi. Mabodo, shunday hol yuz bersa, ya’ni ommaviy axborot vositalarida: - konstitutsiyaviy tuzumning asoslariga qarshi; 8 - davlat suverenitetiga tahdid qiluvchi; - yaxlitlikni zo‘rlik bilan o‘zgartirishga da’vat qiluvchi; - qonuniy hokimiyatni to‘ntarishga chaqiruvchi, zo‘rlik yo‘li bilan o‘zgarishga da’vat qiluvchi; - urush va zo'rlikni, shafqatsizlikni keltirib chiqaruvchi, ularga da’vat qiluvchi; - milliy, diniy, irqiy adovatlarga da’vat qiluvchi; - davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirlarni oshkor qiluvchi ma’lumotlar berilsa, ommaviy axborot vositalari, jurnalistlar javobgarlikka tortiladi. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida «Tuhmat» (40-modda), «Haqorat» (41-modda), «Fuqarolarga ma’naviy yoki moddiy zarar yetkazuvchi ma’lumot tarqatish» (46-modda)ni nazarda tutuvchi ma’lumotlar uchun ma’muriy javobgarlik belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida «Tuhmat» (139-modda), «Haqorat qilish» (140-modda), «Urushni targ‘ib qilish» (150-modda), «Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni qo‘zg‘atish» (156-modda); «Konstitutsiyaviy tuzumga xavf soluvchi ma’lumotlar tarqatish» (159-modda); «Davlat sirlarini oshkor qilish» (162- modda)ni ko‘zlovchi ma’lumotlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi va Jinoyat kodekslarida yuqorida ko'rsatilgan ma’lumotlar mavjud ommaviy axborot vositalaridagi ma’lumotlar uchun, ommaviy axborot vositalarining va ularning xodimlari javobgarligining belgilanishi, ommaviy axborot vositalaridagi axborotlarni to‘g‘ri, haqqoniy bo‘lishini ta’minlashga qaratilishi bilan konstitutsiyaviy tuzumni, fuqarolarning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari himoyasiga qaratilgan faoliyat deyish mumkin O‘zbekiston Konstitutsiyasining 29-moddasida so‘z va axborot erkinligi mustahkamlab qo‘yilishi bilan birga, axborot olish va tarqatishda ayrim cheklashlar bo‘lishi ham belgilab qo‘yilgan. Unga asosan, faqat konstitutsiyaviy tuzumga qarshi axborotlarni cheklash mumkin. Shuningdek, davlat siriga taalluqli cheklashlar ham bo‘lishi belgilanadi. 9 Mamlakatimizda maxsus «Davlat sirlarini saqlash to‘g‘risida»gi Qonun mavjud bo‘lib, unda: «Davlat tomonidan qo‘llaniladigan va maxsus ro‘yxatlar bilan chegaralab qo‘yilgan alohida ahamiyatli, mutlaqo maxfiy va maxfiy harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va o‘zga ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasining davlat sirlari hisoblanadi», - deb belgilangan. Bunday ma’lumotlarni oshkor qilishga hech qanday jurnalist, ommaviy axborot vositalari haqli emas. Konstitutsiyaning 67-moddasida: «Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi», - degan qoida mavjud. Senzura ma’lumotlarni e’lon qilingunga qadar o‘qish, uni tarqatish, qo‘shimchalar kiritish yoki umuman nashr qilishni cheklashdir. Ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinayotgan ma’lumotlarda davlat siriga zid, konstitutsiyaviy tuzumga qarshi ma’lumotlar bo‘lmasa, ularni o‘zgartirish, qo‘shimcha kiritish, ayrimlarini olib tashlashga yo‘l qo‘yilmaydi, degan qoida shu ma’noni beradi. Ommaviy axborot vositalarida senzuraga yo‘l qo‘yilmasligi qoidasining Konstitutsiyaga kiritilishi sababi, avvalgi tuzum (sovet tuzumi)da ommaviy axborot vositalari nashriy faoliyati nihoyatda senzuralashgan, hech qanday ma’lumot avvaldan o‘qib chiqilmay, tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmasdan, ayrim joylari olib tashlanmasdan nashr qilinmas edi. Senzura ommaviy axborot vositalarining erkinligini, umuman, so‘z, fikr erkinligini cheklovchi kuchli vosita edi. Konstitutsiyada ommaviy axborot vositalari faoliyatida senzuraga yo‘l qo‘yilmasligini belgilovchi qoidaning kiritilganligi, ommaviy axborot vositalari, umuman, jamiyatda so‘z, fikrlash erkinligini ro‘yobga chiqaruvchi, ta’minlovchi muhim shart hisoblanadi. Senzuraning yo‘qligi ommaviy axborot vositalari o‘rtasida sog‘lom raqobatning mavjud bo‘lishini, kuchayishini, jurnalistlarning ijodiy tashabbuskorlik faoliyati rivojlanishini ta’minlovchi muhim vositasidir. Ommaviy axborot vositalari faoliyatiga taalluqli barcha qonunlarda ham senzuraga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yilgan. 10 Shuningdek, ommaviy axborot vositalari haqidagi qonunlarda qanday masalalarda ma’lumotlar oshkor qilinmasligi ham belgilab qo‘yilgan. Bular xavfsizlik, fuqaro manfaatlaridan kelib chiqadi. 7-modda. ,, Senzuraga yo‘l qo‘yilmasligi O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini senzura qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. E’lon qilinayotgan xabarlar va materiallar oldindan kelishib olinishini, shuningdek ularning matni o‘zgartirilishini yoki butunlay nashrdan olib qolinishini (efirga berilmasligini) talab qilishga hech kimning haqi yo‘q”3. II bob. Ommaviy Axborot vositalari faoliyatini tashkil etish 2.1. Ommaviy axborot vositalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish Ommaviy axborot vositasini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi Ommaviy axborot vositasi ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organ tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi (bundan buyon matnda ro‘yxatdan o‘tkazish deb yuritiladi). Ommaviy axborot vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga belgilangan tartibda muassis tomonidan beriladi. Muassisning ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizasi ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organ tomonidan o‘n besh kunlik muddatda ko‘rib chiqilishi kerak. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazganlik hamda qayta ro‘yxatdan o‘tkazganlik uchun qonunchilikda belgilangan tartibda va miqdorlarda ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imi olinadi. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizada quyidagilar ko‘rsatilishi kerak: muassis to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 2. Lex.uz. 11 ommaviy axborot vositasining nomi, tili va turi; maqsad va vazifalari; ixtisoslashuvi; tarqatilish hududi; davriyligi; moliyalashtirish manbalari; tahririyatning joylashgan yeri (pochta manzili) va tahririyat to‘g‘risidagi boshqa ma’lumotlar; hajmi; muassis va tahririyat boshqa qaysi ommaviy axborot vositalariga nisbatan muassis, ishonchli boshqaruvchi, noshir, tarqatuvchi ekanligi haqidagi (barcha affillangan shaxslarning va ulardan har birining tahririyat ustav fondidagi ulushi miqdorlari ko‘rsatilgan) ma’lumotlar. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizaga ommaviy axborot vositasining ta’sis hujjatlari ilova qilinadi. Agar muassis bitta shaxsdan iborat bo‘lsa, ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga taqdim etiladigan ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizaga faqat tahririyat ustavi (nizomi) ilova qilinadi. Internet jahon axborot tarmog‘idagi veb-sayt ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda veb-saytning domen nomi ko‘rsatiladi, bunda ushbu modda birinchi qismining oltinchi va o‘ninchi xatboshilarida nazarda tutilgan ma’lumotlarni taqdim etish talab qilinmaydi. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazishda ushbu moddada nazarda tutilganidan boshqa talablar qo‘yish taqiqlanadi. Ushbu modda birinchi qismining ikkinchi—beshinchi xatboshilarida, shuningdek ikkinchi qismida ko‘rsatilgan ma’lumotlar va hujjatlarga ommaviy axborot vositasi ro‘yxatdan o‘tkazilganidan so‘ng o‘zgartishlar kiritilgan taqdirda, u belgilangan tartibda qayta ro‘yxatdan o‘tishi shart. Qolgan hollarda muassis yoki tahririyat kiritilgan o‘zgartishlar to‘g‘risida ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organni bir oy muddatda yozma shaklda xabardor qilishi shart. 12 Ro‘yxatdan o‘tkazilmaydigan ommaviy axborot vositalari Quyidagilarning ro‘yxatdan o‘tkazilishi talab etilmaydi: faqat o‘z rasmiy xabarlari va materiallarini, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarini e’lon qilish uchun davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan ta’sis etiladigan ommaviy axborot vositalari; korxona, muassasa, tashkilotning (shu jumladan o‘quv va ilmiy muassasaning) o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun adadi yuztagacha nusxada chop etiladigan davriy bosma nashrlar; kabel tarmoqlari orqali olib beriladigan (ko‘rsatiladigan) tele-, radio-, video, kinoxronikal dasturlar, shuningdek tarqatilishi bir korxona, muassasa, tashkilot (shu jumladan o‘quv va ilmiy muassasa) binosi va (yoki) hududi bilan cheklanadigan audio-, audiovizual xabar va materiallar. Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etish Ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish quyidagi hollarda rad etilishi mumkin: ommaviy axborot vositasining maqsad va vazifalari qonunchilikka zid bo‘lsa; ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza ushbu Qonunga muvofiq ommaviy axborot vositasini ta’sis etish huquqiga ega bo‘lmagan yuridik yoki jismoniy shaxs nomidan berilgan bo‘lsa; ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizada ko‘rsatilgan ma’lumotlar haqiqatga mos kelmasa; bundan avval aynan bir xil yoki adashtirib yuborish darajasida o‘xshash nomdagi ommaviy axborot vositasi ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lsa. Ommaviy axborot vositasini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish rad etilgan taqdirda, qaror chiqarilgandan keyin bir kun ichida arizachiga yozma shaklda, shu jumladan axborot tizimi orqali elektron shaklda bildirish yuboriladi (topshiriladi), unda rad etish sabablari, shuningdek arizachi ko‘rsatilgan sabablarni bartaraf etib, hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish uchun taqdim etishi mumkin bo‘lgan muddat ko‘rsatiladi. Muassis ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organning ommaviy axborot vositasini ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etish to‘g‘risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilishi mumkin. 13 2.2. Ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish. Ommaviy axborot vositalari bozorini monopoliyalashtirishga yo’l qo’ymaslik Ommaviy axborot vositalari mahsuloti Davriy bosma nashr alohida sonining adadi yoki adadining bir qismi yoxud tele-, radio, video, kinoxronikal dasturlarning va ommaviy axborotni davriy tarqatishning boshqa elektron tarzdagi alohida chiqarilishi ommaviy axborot vositalarining mahsulotidir. Ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish Ommaviy axborot vositasi mahsulotini tarqatish bevosita tahririyat tomonidan, shuningdek belgilangan tartibda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan shartnoma asosida amalga oshirilishi mumkin. Bosma ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish ularga obuna tashkil etish, shuningdek chakana savdo tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Ro‘yxatdan o‘tkazilgan davriy bosma nashrlar adadini chakana savdo orqali, shu jumladan qo‘lda sotish nashrlar tahririyatlarining shtatdagi tarqatuvchilari tomonidan yoki savdo tarmog‘iga ega bo‘lgan yuridik shaxslar, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan, qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ommaviy axborot vositasining har bir alohida chiqarilishining tarqatilishiga bosh muharrir uning chiqarilishi uchun ruxsat berganidan keyingina yo‘l qo‘yiladi. Ko‘rsatuv va eshittirish uzluksiz davom etganda ommaviy axborot vositasi mahsulotining tarqatilishiga bosh muharrir dastlabki ruxsat bergan paytdan e’tiboran hamda ko‘rsatuv va eshittirishdagi tanaffusga qadar yo‘l qo‘yiladi. Davriy bosma nashrning elektron shakli Axborot tashuvchi jismlarga yozilgan, shuningdek Internet jahon axborot tarmog‘iga joylashtirilgan, elektron texnik qurilmalar yordamida foydalanishga mo‘ljallangan gazetalar, jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar va boshqa davriy bosma nashrlar davriy bosma nashrning elektron shaklidir. Davriy bosma nashrning elektron shakli davriy bosma nashrni tarqatish usullaridan biridir.Tegishli davriy bosma nashrning bosma va elektron shakllarining mazmuni 14 aynan bir xil bo‘lgan hamda qonunchilik talablariga rioya etilgan taqdirda, davriy bosma nashr tahririyati davriy bosma nashrning elektron shaklini mustaqil ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazmasdan tarqatishga haqlidir. Davriy bosma nashrning bosma shaklida mavjud bo‘lgan reklama xabarlarining elektron shakldan olib tashlanishi va (yoki) butunlay yoki qisman almashtirilishi, shuningdek elektron shaklda ifodalangan materiallar hajmining bosma shaklidagiga nisbatan qisqartirilishi mazmunning aynan bir xilligi buzilishi deb qaralmaydi. Davriy bosma nashr tahririyati davriy bosma nashrning elektron shakli tarqatilishi to‘g‘risida ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organni yozma shaklda xabardor qilishi shart. Davriy bosma nashrlarga ilovalar Davriy bosma nashrlar ilovalar bilan chiqarilishi mumkin. Ilovalar qaysi davriy nashrga taalluqli bo‘lsa, ularda o‘sha asosiy davriy bosma nashrning nomi ko‘rsatilishi kerak. Davriy bosma nashrning alohida nomga ega bo‘lgan ilovalariga mustaqil ommaviy axborot vositasi sifatida qaraladi va u umumiy asoslarda ro‘yxatdan o‘tkazilishi kerak. Nazorat nusxalari va majburiy nusxalar Davriy bosma nashrlarning nazorat nusxalari tahririyatga, muassisga va ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga bepul yuboriladi. Davriy bosma nashrlarning majburiy nusxalari yuboriladigan muassasalar va tashkilotlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ommaviy axborot vositalari bozorini monopollashtirishga yo‘l qo‘yilmasligi Ommaviy axborot vositalari bozorini monopollashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bironta ham yuridik yoki jismoniy shaxs ommaviy axborot vositalarining tegishli markaziy yoki mahalliy bozoriga chiqariladigan ommaviy axborot vositalarining yigirma besh foizidan ortig‘iga muassis (hammuassis) bo‘lishga va (yoki) ularni shuncha miqdorda o‘z mulkida, egaligida, foydalanishida, tasarrufida, yurituvida yoxud boshqaruvida (bevosita yoki affillangan shaxslar orqali) saqlashga haqli emas. 15 O‘zbekiston Respublikasi hududida chet davlatlar ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish. O‘zbekiston Respublikasi hududida chet davlatlar ommaviy axborot vositalari mahsulotini tarqatish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibga, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq amalga oshiriladi. Chet davlatlarning ommaviy axborot vositalari tomonidan qonunchilik talablari buzilgan taqdirda, ularning mahsulotini O‘zbekiston Respublikasi hududida tarqatish tugatilishi mumkin. 2.3 . Ommaviy axborot vositalarining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, boshqa tashkilotlar va fuqarolar bilan munosabatlari Muallif materiallaridan va xatlardan foydalanish Ommaviy axborot vositalarida muallif materiallaridan, fan, adabiyot va san’at asarlaridan qonunchilikka muvofiq foydalanilishiga yo‘l qo‘yiladi.4 Tahririyatga kelgan xatlarni e’lon qilishga tayyorlash chog‘ida ularning mazmunini buzmagan holda matnini qisqartirish hamda tahrir qilishga yo‘l qo‘yiladi. Tahririyat qonuniy asoslarda rad etgan materialni ommaviy axborot vositasida majburan e’lon qildirishga hech kim haqli emas. Axborot manbaini oshkor etmaslik. Tahririyat o‘z nomini oshkor etmaslik sharti bilan berilgan axborot, ma’lumotlar, faktlar yoki dalillar manbaining nomini, shuningdek taxallusini qo‘ygan muallifning nomini ularning yozma roziligisiz oshkor etishga haqli emas. Tahririyat axborot manbaining yoki taxallusini qo‘ygan muallifning talabiga binoan ularning nomidan sudda ishtirok etishi mumkin. Raddiya berish va javob qaytarish huquqi. 4O‘zbekiston Respublikasining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni 16 Yuridik yoki jismoniy shaxs ommaviy axborot vositasida e’lon qilingan, haqiqatga mos kelmaydigan hamda o‘zining sha’ni va qadr-qimmati yoki ishchanlik obro‘sini tahqirlovchi ma’lumotlar uchun raddiya berishni tahririyatdan talab qilishga haqlidir. E’lon qilingan material tufayli huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilgan yuridik va jismoniy shaxslar mazkur ommaviy axborot vositasida raddiya yoki javobni e’lon qilishga haqlidir. Raddiya yoki javob berilishiga sabab bo‘lgan material bosilgan ayni o‘sha sahifada maxsus rukn ostida e’lon qilinishi kerak. Raddiya yoki javob gazetalarda ular olingan kundan e’tiboran bir oy ichida, boshqa davriy nashrlarda navbatdagi sonda e’lon qilinishi shart. Tele, radio, video, kinoxronikal dasturlar va ommaviy axborotni davriy tarqatishning boshqa elektron shakllari tahririyati tomonidan olingan raddiya yoki javob aynan o‘sha dastur yoki turkumda, kelgan kunidan e’tiboran bir oydan kechiktirmay efirga beriladi. Agar raddiya yoki javobni e’lon qilish hajmi va vaqti ommaviy axborot vositasining faoliyatiga zarar yetkazishi mumkin bo‘lsa, matnni axborot manbai yoki muallif bilan kelishilgan holda asoslangan tahrir qilishga yo‘l qo‘yiladi. Ommaviy axborot vositasi raddiyani, javobni e’lon qilishdan bo‘yin tovlasa yoxud ularni e’lon qilish uchun belgilab qo‘yilgan muddatni buzsa, yuridik yoki jismoniy shaxs da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilishga haqlidir. Rasmiy xabarlar va axborotni e’lon qilish. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan ta’sis etilgan ommaviy axborot vositalari shu organlarning rasmiy xabarlari va materiallarini, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarini e’lon qilishi shart. Favqulodda vaziyatlar to‘g‘risidagi shoshilinch xabarlar yoki vakolatli davlat organlari tomonidan jamoatchilikka tezkorlik bilan yetkazish maqsadida berilgan xabarlar barcha ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi. Sudning aynan shu ommaviy axborot vositasida e’lon qilish to‘g‘risidagi ko‘rsatmasi bo‘lgan, qonuniy kuchga kirgan qarorini tahririyat sud qarorida ko‘rsatilgan muddatda bepul e’lon qilishi shart. 17 Ushbu bandlarning birinchi — uchinchi qismlarida nazarda tutilganidan boshqa har qanday axborot, xabar va e’lon tahririyat bilan tuziladigan shartnoma asosida e’lon qilinadi. Ommaviy axborot vositasining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati to‘g‘risida axborot olishga doir so‘rovi. Ommaviy axborot vositasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risida axborot olishga doir so‘rov bilan ularga og‘zaki yoki yozma shaklda (shu jumladan elektron hujjat shaklida) murojaat etish huquqiga ega. Ommaviy axborot vositasining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati to‘g‘risida axborot olishga doir, shuningdek mansabdor shaxslarning intervyusini tashkil etish to‘g‘risidagi so‘rovi ko‘pi bilan yetti kun muddatda ko‘rib chiqiladi. Agar ommaviy axborot vositasining so‘rovini ko‘rib chiqish davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining vakolatlari jumlasiga kirmasa, so‘rov so‘ralayotgan axborotni taqdim etish o‘zining vakolatiga kiritilgan organga ro‘yxatdan o‘tkazilgan kundan e’tiboran uch ish kuni ichida yuboriladi, ommaviy axborot vositasi esa bu haqda xabardor qilinadi. So‘rov rad etilgan taqdirda, ommaviy axborot vositasiga asoslantirilgan javob yuboriladi. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT 18 I. RAHBARIY ADABIYOTLAR 1. 1 Qarang: O.T Husanov Konstitutsiyaviy Huquq. 17-bob Ommaviy axborot vositalari. Toshkent.2022. 187,191-betlar. 2. X.T Odilqoriyev Konstitutsiyaviy Huquq. 16-bob Ommaviy axborot vositalari. Toshkent.2014. 327,340-betlar. 3. A.X Saidov O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Huquqi. Toshkent TDYU 2005. II. ME’YORIY HUQUQIY HUJJATLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2021. 22-b. 2. «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7- fevraldagi farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘rsida»gi Qonuni. 1997-yil 26-dekabr. . V. INTERNET SAYTLARI. 1. www.ziyonet.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi 2. www.staff.tiiame.uz . O’zbekiston milliy matbuot agentligi. 3. www.gov.uz. O’zbekiston Respublikasi xukumat portali 4. www.librariy-tsul.uz Toshkent Davlat Yuridik Universiteti Elektron Kutubxonasi. 5. www.lex.uz 19