MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ fanidan KURS ISHI “O'zbekiston Respublikasi Saylov tizimi” mavzusidagi Yurisprudensiya:biznes huquqi yo'nalishi Toshkent-2023 P A G E MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................... 3-5 I. BOB SAYLOV TIZIMI VA SAYLOV HUQUQI 1.1 Fuqarolarning saylov huquqi, saylov huquqi prinsiplari....................................6-10 1.2 Saylov jarayoni va unda ishtirok etuvchi subyektlar. Saylovda ishtirok etmaslik asoslari....................................................................................................................10-16 II. BOB SAYLOVNI TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH TARTIBI 2.1 Ovoz berishni tashkil qilish, o'tkazish tartibi va saylov muddatlari................17-26 2.2 Saylovni moliyalashtirish ................................................................................26-27 XULOSA ..............................................................................................................28-29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................30 P A G E KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Saylovlar demokratik davlatlar taraqqiyotida va fuqarolarning siyosiy huquqlari tizimida muhim konstitutsiyaviy- huquqiy institut sifatida markaziy o‘rin egallab kelgan. Aynan mazkur institut orqali fuqarolar bevosita yoki o‘zlari saylagan vakillari timsolida davlat va jamiyatni boshqarish imkoniga ega. Saylov demokratiyaning yorqin ifodasidir: «Demokratiya va saylov tushunchalari doimo yonma-yon yuradi, ular o‘zaro birlashib ketgan. Saylov – demokratiya degani. Demokratiya — bu saylov degani»1. Umumxalq saylovlari orqali davlat hokimiyati organlarini shakllantirish demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgisidir. Saylov – xalq o‘z hokimiyati va xohish-irodasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ro‘yobga chiqarishning oliy ifodasi, davlat hokimiyati organlarini demokratik tarzda tashkil etishning negizi hisoblanuvchi ulkan ijtimoiy-siyosiy tadbir. O‘zbekistonda olib borilayotgan yangi demokratik va erkin mamlakatni yaratishga qaratilgan keng qamrovli va izchil islohotlar doirasida xalq xokimiyatchiligi konstitusiyaviy tamoyilini hayotga tatbiq etish, fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokini ta’minlash, saylov tizimini takomillashtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Zero demokratik va adolatli saylovlar – bu demokratiyaning o‘ta muhim va zarur shartlaridan hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fuqaroning saylov huquqlari va erkinliklari mavzusi nufuzli xalqaro tashkilotlar jiddiy shug‘ullanadigan masalaga aylandi. Bugunga kelib dunyoda saylov huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, erkin demokratik adolatli saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish sohasiga doir 20 dan ziyod xalqaro huquqiy hujjatlar, standartlar mavjud. Barcha davlatlarga nisbatan tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan xalqaro saylov standartlari universal deb ataladi. Odatda, bunday hujjatlar BMT kabi universal xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilinib, ular davlatlar tomonidan tan olinadi. 1 Karimov I.A. Parlament – jamiyat hayotining ko’zgusi. / / O’zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida. To‘plam. – Т.: « O‘zbekiston», 2005. 13-bet P A G E Mamlakatimizning bosh maqsadi – demokratik huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo‘lib, uning asosiy shartlaridan biri xalq hokimiyatchiligini ta’minlash masalasidir. Jumladan, «Demokratiya hamma joyda bir xil. Uning umumiy tamoyillari hamma uchun tushunarli: bu — demokratiyaning ajralmas qismi bo‘lgan xalq hokimiyati, xalqning xohish-irodasi va ochiq, erkin saylovlardir. Bu oxir-oqibatda har qanday demokratiyaning eng yuqori pog‘onasi bo‘lgan fuqarolik jamiyatidir»2. Aslida, o‘zining tashkil etilishi, tuzilishi jihatidan va faoliyatida xalqning irodasiga tayangan, barcha umume’tirof etilgan inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlashga intilgan davlat deganda, tom ma’nodagi demokratik davlat tushuniladi. Bunda, demokratik davlat fuqarolarning erkinligi va hurfikrliligiga asoslangan fuqarolik jamiyatining muhim ajralmas qismidir. Mazkur davlatning legitimliligi asosini xalq suvereniteti tashkil etadi. O‘z navbatida, xalq suverenitetining amalda namoyon bo‘lishining asosini saylovlar orqali tashkil etilgan davlat hokimiyati ifoda etadi. Demokratik saylovlar – hokimiyat to‘g‘risidagi masalani kuch bilan hal etilishining aksidir. «Demokratiya sharoitlarida esa, davlat ijtimoiy qarama- qarshiliklarni zo4rlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi»3, - degan so‘zlar saylovlarni nazarda tutgan. Har qanday davlatni demokratik davlat deb e’lon qilishning o‘zi kifoya emas, muhimi, uning tashkil etilishi va faoliyatini tegishli huquqiy institutlar, huquqiy kafolatlar bilan ta’minlashdan iborat. Bunda — konstitutsiyaviy-huquqiy institutlarning tizimida saylov huquqi instituti muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishi mavzusining o'rganilganlik darajasi. Saylov bilan bog‘liq munosabatlar, masalalar faqat Konstitutsiya normalari bilan tartibga solish bilan chegaralanmaydi, boshqa maxsus qonunlar bilan ham tartibga solinadi. Masalan, 2019- 2 Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimizga va qat’iy irodamizga bog‘liq. T.12. – Т.: « O‘zbekiston», 2004. 163-bet. 3 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-J. - Т.: «O‘zbekiston», 1993. 12-bet. P A G E yilgacha «Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida», «Fuqarolar saylov huquqlarini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunlar bilan saylovlar o‘tkazib kelingan. 2019-yil 25- iyunda O‘zbekiston Respublikasining Saylov kodeksini qabul qilish orqali barcha saylov haqidagi normalar yagona hujjatga jamlandi. 18 yoshga to‘lgan fuqarolarning ovoz berishga haqli ekanliklarini birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi talablariga muvofiq, 18 yoshga to‘lgan fuqaro aynan to‘la muomala layoqatiga ega bo‘lishi; ikkinchidan, BMT tomonidan 1989 yilda qabul qilingan «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyaning 1-moddasida ham aynan 18 yosh insonni voyaga yetgan deb hisoblash yoshi sifatida belgilanganligi; uchinchidan, 18 yosh tibbiy, fiziologik nuqtai-nazardan ham to‘la yetuk hisoblanishi bilan izohlanadi. Kurs ishi maqsadi. Mazkur mavzuning o'rganilishi O‘zbekiston Respublikasida Saylov tizimi fuqarolarning saylov huquqi va saylov prinsiplari, saylov o'tkazilish va ovoz berish tartibi to'g'risidagi bilimlarni shakllantirishdan iborat. Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi:  Saylov tizimi tushunchasi va mamlakat hayotida tutgan o'rnini atroflicha tahlil qilish;  Saylovlarni tashkil qilish va o'tkazish tartibini o'rganish;  Fuqarolarning saylov huquqi va saylov huquqi prinsiplarini tahlil qilish;  Saylovda ishtirok etuvchi subyektlarni o'rganish, tahlil qilish; Kurs ishining predmeti: Saylovni tashkil qilish, fuqarolarning saylov huquqi to'g'risidagi normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishining predmetini tashkil etadi. Kurs ishing obyekti. Saylov tizimi qonunchiligidagi muammolarni hal qilish Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. P A G E I. SAYLOV TIZIMI VA SAYLOV HUQUQI 1.1 Fuqarolarning saylov huquqi, saylov huquqi prinsiplari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylov tizimi maxsus bobda (XXII bob) mustahkamlangan. O‘zbekiston Konstitutsiyasida Saylov tizimi konstitutsiyaviy asosda belgilanishi bu huquqiy institutning ahamiyati yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Konstitutsiyaning saylov tizimi bob ikkita, ya’ni 128 va 129-moddadan iborat bo‘lib, u fuqarolarning saylov huquqini, saylov huquqi prinsiplari, qaysi organlar saylov yo‘li bilan tashkil qilinishi, saylov o‘tkazishning muddatlari, Oliy Majlis Senati a’zolarini saylash tartibini, kimlar saylovda qatnashmasligini va Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilish hamda vakolatlarini belgilovchi qoidalardan iborat. «Erkin saylov va o‘z xohish-irodasini erkin bildirish prinsiplari,birinchi navbatda har bir shaxsning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish bo‘yicha konstitutsiyaviy huquqi milliy davlatchiligimiz m odelining asosini tashkil etadi»4. Bu bilan erkin saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqi tizimida, davlatchiligimizda muhim rol o‘ynashi e’tirof etildi va saylov huquqi ahamiyatiga oqilona baho berildi. Saylov huquqi bilan fuqarolarni ta’minlash faqat milliy qonunchiligimizda belgilangan bolibgina qolmay, saylov huquqining ahamiyati xalqaro hujjatlarda ham qayd qilingan, jumladan, «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi»ning 21-moddasida: «Har bir inson bevosita yoki erkinlik bilan saylangan vakillari vositasida o‘z mamlakatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga egadir», - deb belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 128-moddasida: « O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylanish huquqiga egadirlar», - deb belgilangan. Fuqarolarning saylov huquqi – saylash va saylanish huquqidan iborat. Shu ikkala huquqqa to‘la ega bo‘lgandagina saylov huquqi amalga oshgan hisoblanadi. Yuridik adabiyotlarda fuqarolarning saylash huquqini aktiv saylov 4 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – Т.: “O‘zbekiston”, 2010, 35-bet. P A G E huquqi, saylanish huquqi esa, passiv saylov huquqi deb yuritiladi. Ularga ega bo‘lishda ba’zi talablar qo‘yiladi. Saylash huquqiga ma’lum yoshga yetgan mamlakatning barcha fuqarolari ega bo‘ladi. Konstitutsiyaga binoan sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar saylash huquqiga ega emas. Chunki muomalaga layoqatsizlar aqliy tomondan ojiz, ongsiz kishilar bo‘lib, ular o‘z xatti-harakatining oqibatini anglay olmaydi, tushunmaydi. O‘ta og‘ir jinoyat sodir etishda ayblanib, ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotganlarning saylash huquqi ma’lum davrga cheklangan, chunki u joylarda alohida rejimda yashashga to‘g‘ri keladi. Ozodlikdan mahrum qilish joylaridan ozodlikka chiqqandan so‘ng, ular yana saylov huquqidan to‘la foydalanadi. Fuqarolarning saylanish huquqiga ega bo‘lishi uchun ham ayrim shartlar, chegaralar o‘rnatiladi: –Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovlarda ishtirok etmaydi; –Saylash huquqiga ega bo‘lish uchun yosh chegarasi ham yuqoriroq o‘rnatiladi. Masalan, O‘zbekistonda Prezident bo‘lib saylanish uchun 35 yoshga, Oliy Majlisga saylanish uchun 25 yoshga, mahalliy vakillik organlariga saylanish uchun 21 yoshga to‘lgan bo‘lish kerak. Xuddi shuningdek, saylanish huquqiga ega bo‘lish uchun boshqa talablar ham o‘rnatiladi. Masalan, mamlakat hududida ma’lum yil yashagan bo‘lishi, til bilishi va hokazo. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqida qo‘llaniladigan shartlar, chegaralar boshqa demokratik mamlakatlar qonunlarida ham belgilangan. Fuqarolar saylov huquqlarini amalga oshirish jarayonida faqat saylash va saylanish huquqidangina emas, boshqa huquqlardan ham foydalanadi. Masalan, saylov komissiyalari tarkibida ishtirok etish, nomzodlar to‘g ‘risida ma’lumotlar olish, kuzatuvchilar tarkibida ishtirok etish ishonchli va vakolatli vakil sifatida ishtirok etish va boshqalar. P A G E Fuqarolarning saylov huquqlari qo‘shimcha ravishda «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun5 bilan ta’minlanadi. Bunday maxsus qonunning borligi mamlakatimizda fuqarolarning saylov huquqlari himoyasiga alohida e’tibor qaratilganligini ko‘rsatadi. Fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirishiga turli yo‘llar bilan to‘sqinlik qilganlik uchun javobgarlik mavjudligi Saylov kodeksida belgilab qo‘yilgan. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida saylov qonunlarini buzganlik uchun alohida moddalarda jinoiy javobgarlik belgilangan. Jinoyat kodeksining 146- 147-moddalarida fuqarolar saylov huquqlarining har qanday buzilishiga olib keluvchi holatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Saylovlar ma’lum prinsiplarda o‘tkazilib, ular demokratik talablarga, xalqaro hujjat normalariga mos bo‘ladi. Konstitutsiyada saylov umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkazilishi, har bir saylovchi bitta ovozga ega ekanligi, ovoz berishda fuqaro o‘z xohish-irodasini erkin bildirishi ko‘rsatib qo‘yilgan (128- modda). Ana shular saylov huquqining asosiy prinsiplari bo‘lib, saylov to‘g‘risidagi qonunlarda har biri alohida moddalarda berilgan. Umumiy saylov prinsipi – mamlakatdagi barcha fuqarolarga kimligidan qat’iy nazar (ya’ni, millati, dini, irqi, jinsi, ijtimoiy kelib chiqishi, partiyaviyligidan qat’iy nazar), saylov huquqidan foydalanish imkoniyatini beradi. Umumiy saylov huquqi yosh chegarasining bo‘lishi, sud yo‘li bilan saylov huquqidan cheklash mumkinligiga yo‘l qo‘yadi. Boshqacha har qanday cheklashlar umumiy saylov huquqi prinsiplariga ziddir. Avvalroq saylov qonunchiligimizga sudgacha qamoqda saqlanayotgan fuqarolarning ham saylovda ishtirok etishining o‘rnatilishi umumiy saylov prinsipini kengaytirgan bo‘lsa, Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirish umumiy saylov prinsipini yanada kengaytiradi. Unga asosan, Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etilganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslargina saylovda 5 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari to‘plami. – Т.: 2007, 72-73-betlar. P A G E ishtirok etmaydi ya’ni saylanmaydi va ovoz bermaydi. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi. Teng saylov huquqi prinsipi – har bir saylovchining bir ovozga ega ekanligi, fuqarolar faqat bir saylov uchastkasida ro‘yxatga olinib, ovoz berishda ishtirok etishi, saylovda ishtirok etuvchi partiyalarga bir xil imkoniyatlar yaratilganligini bildiradi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi - har bir fuqaro mahalliy vakillik organlari, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga deputatlarni, shuningdek, Prezidentni saylashda bevosita o‘zi shaxsan ovoz berish orqali saylovda ishtirok etishini bildiradi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov orqali fuqarolar yashab turgan joylarining o‘zida ovoz beradi va ularning bergan ovozi deputatlar, Prezident saylanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yashirin ovoz berish - bunda fuqarolarning ovoz berishiga hech kim ta’sir qila olmaydi. Fuqarolar hech kimning ta’sirisiz ovoz bersagina o‘zi xohlagancha ovoz berishi mumkin bo‘ladi. Yashirin ovoz berishda ovoz berish natijasi ham ma’lum bo‘lmaydi, shuning uchun fuqarolar qo‘rqmasdan, ikkilanmasdan, shubhalanmasdan o‘zi xohlagan nomzodga ovoz beradi. Saylovda ishtirok etishning erkinligi - fuqarolar saylovlarning hamma jarayonlarida, shuningdek, ovoz berishda ham erkin ishtirok etishini bildiradi. Ularning saylov jarayonlarida ishtirok etishiga to‘sqinlik qilinmaydi, ishtirok etishga, ovoz berishga ham. majbur qilinmaydi. Fuqarolar ovoz berishda ixtiyoriy ravishda ishtirok etib, xohlagan nomzodga ovoz beradi yoki umuman ishtirok etmaydi. Buning uchun ular majburlanmaydi, hech qanday tazyiqlarga uchramaydi, quvg‘in qilinmaydi. Faqat fuqarolar o‘z siyosiy qarashlari, ongi, madaniyatiga qarab ovoz berishda ishtirok etish yoki etmaslik masalasini o‘zi hal qiladi. Ovoz berishga majburlash ham, to‘sqinlik qilish ham javobgarlikni keltirib chiqaradi. Oshkoralik ham saylov huquqining muhim prinsiplaridan. Saylovlarning barcha jarayonlari oshkora o‘tadi. Ommaviy axborot vositalari orqali saylov jarayonlari bo‘yicha muntazam ma’lumotlar berib boriladi. Saylovlarda kuzatuvchilarning ishtiroki (xalqaro va milliy kuzatuvchilar) ta’minlanadi. P A G E Demokratiyaning kuchayishi, saylov qonunchiligining takomillashib borishi bilan saylov huquqi prinsiplarini qo‘llash kengayib boradi va prinsiplarning o‘zi ham takomillashtiriladi. Amaldagi saylov to‘g ‘risidagi qonunlardan vakillik organlarini deputatlikka nomzod ko‘rsatish huquqining chiqarib tashlanishi teng saylov huquqini ta’minlashni yanada kuchaytirdi. Oliy Majlisning ikki palatali etib qayta tashkil etilishi, uning yuqori palatasi - Senat a’zolarining mahalliy Kengashlar deputatlari orasidan, mahalliy Kengashlarning qo‘shma majlisida saylanishi saylov tizimiga pog‘onali saylov prinsipini kiritdi. Bu prinsipdan jahon mamlakatlari tajribasida foydalaniladi. 1.2 Saylov jarayoni va unda ishtirok etuvchi subyektlar. Saylovda ishtirok etmaslik asoslari Saylov, ya’ni hokimiyatining vakillik organlarini shakllantirish tartibi siyosiy- huquqiy mexanizm shaklida namoyon bo‘lib, bunday mexanizmni bir vaqtda saylov huquqi va saylov jarayoni tashkil etadi. Bunda saylov huquqi, bir tomondan, saylangan vakillarning hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lishlariga tegishli bo‘lib, jamiyat va davlat faoliyatining ayrim jihatlarini batafsil ifoda etsa; ikkinchi tomondan, saylov jarayoni unda subyektiv siyosiy huquqni amalga oshirishning shakli sifatida saylovchilarning hokimiyatni amalga oshirishdagi ishtiroki texnologiyasini aks ettiradi. Demokratik saylov jarayoni – bu mamlakatda o‘rnatilgan siyosiy jarayon va rejimning bir qismi bo‘lib, u fuqarolar saylov huquqlari amalga oshirilishining ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-madaniy infratuzilmasini tashkil etuvchi demokratik institutlar rivojlanishining umumiy shartlari bilan bevosita bog‘liqdir. Bundan tashqari, saylov kampaniyasini boshlashdan oldin bir qancha muhim harakat va protseduralar amalga oshirilishi talab etiladi. Ularga ko‘ra, saylov jarayoni nafaqat ovoz berishni tashkillashtirishning yuridik texnikasi bo‘lib, balki u hokimiyatning siyosiy barqarorligi va uzluksizligi, xalqchilligi va qonuniyligini ta’minlovchi muhim huquqiy institut sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida saylov jarayoni har qanday mamlakatlardagi kabi bir-birini to‘ldirib va almashtirib boruvchi bir qancha bosqichlardan iborat. Bunda P A G E saylov jarayonining bosqichlari deganda, saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish uchun belgilangan davrlar tushuniladi. Ular doirasida qonunlarda ko‘zda tutilgan saylov harakatlari, shuningdek, saylovchilar va saylovning boshqa ishtirokchilari huquqlari amalga oshirilishini ta’minlovchi saylov tartib-taomillari amalga oshirib boriladi. Odatda, har qanday saylov jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan tashkil topadi: birinchi, saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish yoki saylovlarni tayinlash; ikkinchi, saylov okruglari va saylov uchastkalarini tuzish; uchinchi, saylov komissiyalarini tuzish; to‘rtinchisi, nomzodlar ko‘rsatish va ularni ro‘yxatga olish; beshinchi, saylovoldi tashviqoti; oltinchi, saylovchilar ro‘yxatini tuzish; yettinchi, ovoz berishni tashkil etish va saylov natijalarini aniqlash; sakkizinchi, saylov yakunlarini e’lon qilish va deputatlarni, senatorlarni, Prezidentni ro‘yxatga olish. Zarurat tug‘ilsa, takroriy ovoz berish hamda takroriy saylov o‘tkaziladi. Bular qo‘shimcha bosqichlardir. Bo‘shab qolgan o‘rinlarga deputatlar saylovlarini, navbatdan tashqari yangi saylovlarni o‘tkazish kabi jarayonlar har qanday mamlakatlarning saylov tizimida mavjud bo‘ladi. Saylov jarayoniga oid bosqichlarning funksional vazifasi xilma-xil saylov harakatlari va tadbirlarni amalga oshirishda vaqt jihatdan ketma-ketlik va mantiqan bosqichma-bosqichlikni ta’minlashdan iborat. Ular saylovlarni va tegishli saylanuvchi shaxslarning saylanishida legitimlik jihatlarini belgilashga ko‘maklashadi. Saylov jarayonida jarayon ishtirokchilari – subyektlarni aniqlash zarur. Saylov jarayoni subyektlari bu saylovni turli bosqich va tadbirlarida ishtirok etadigan va o‘zlarining alohida vazifasi va o‘rni mavjud ishtirokchilardir. Saylov jarayoni subyektlari quyidagilardan iborat. 1.Fuqarolar. Fuqarolar saylovlar jarayonining deyarli barcha bosqichlarida ishtirok etadi. Ular saylov jarayonida bevosita o‘zlari yoki tegishli tuzilmalar, organlar faoliyati orqali ishtirok etadi. Boshqa barcha saylov jarayonining subyektlari faoliyatida fuqarolar ishtirok etadi. Faqat u yerda fuqaro sifatida emas, tegishli tuzilma a’zosi, xizmatchi sifatida. Fuqarolar saylov jarayonining tashviqot-targ‘ibot ishlarida, saylovoldi yig‘ilishlarida, siyosiy partiyalar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida, turli saylov komissiyalari tarkibida a’zo bo‘lib, ishonchli vakillar P A G E bo‘Iib, kuzatuvchilar tarkibida qatnashib, vakolatli vakil sifatida qatnashib, ovoz berishda ishtirok etib, saylov jarayonining subyekti sifatida bevosita ishtirok etadi. Ommaviy axborot vositalarida, turli davlat organlarida ishtirok etish fuqarolarning saylov jarayonida bilvosita ishtirokini ko‘rsatadi. 2. Saylov komissiyalari. Vakillik organlariga saylov, Prezidentlikka saylov jarayonida saylov komissiyalari alohida rol o‘ynaydi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Prezidentlikka saylovda Markaziy saylov komissiyasi, okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyalari tuzilsa, xalq deputatlari Kengashlariga saylovda tegishli Kengashga (viloyatga, shaharga, tumanga) saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi, okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi tuziladi. Saylov jarayoni subyektlari tizimida Markaziy saylov komissiyasi alohida o‘ringa ega. 2014-yil aprelda Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchaga asosan, Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilish, faoliyati prinsiplari konstitutsiyaviy darajada belgilandi. Unga asosan: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovni, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish va o‘tkazish uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan faoliyatining asosiy prinsiplari: mustaqiliik, qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik, adolatlilikdan iborat bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi o‘z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi va o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O‘zbekiston Respublikasining saylov to‘g‘risidagi hamda referendum to‘g‘risidagi qonunlarga va boshqa qonunlarga amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining a’zolari Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining, xalq deputatlari, viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarining tavsiyasi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati tomonidan saylanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi komissiya a’zolari orasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimi bo‘yicha komissiya majlisida saylanadi» (Konstitutsiyaning 129-moddasi). P A G E Okrug saylov komissiyasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan, uchastka saylov komissiyasi okrug saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Okrug va uchastka saylov komissiyalari saylov natijalari e’lon qilinib, deputatlar ro‘yxatga olingach faoliyatini tugatadi. Mahalliy Kengashlarga saylovlarda viloyat, tuman, shahar Kengashiga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi tegishli Kengash tomonidan tuzilib, keyingi saylov kampaniyasi e’lon qilingunga qadar faoliyat ko‘rsatadi. Okrug saylov komissiyasi tegishli Kengashga saylov o‘tkazuvchi komissiya tomonidan, uchastka saylov komissiyasi esa, okrug saylov komissiyasi tomonidan tuzilib, saylov natijalari e’lon qilinib, deputatlar ro‘yxatga olingach, o‘z faoliyatlarini tugatadi. Markaziy saylov komissiyasining faoliyati O'zbekiston Konstitutsiyasi va saylov kodeksi bilan tartibga solinadi. 3. Siyosiy partiyalar va harakatlar. Siyosiy partiyalar vakillik organlariga saylovda nomzod ko‘rsatish huquqiga ega subyektdir. Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod va Prezidentlikka nomzod ko‘rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarga berilgan. Siyosiy partiyalar nomzod ko‘rsatishdan tashqari, saylov jarayonida tashviqot-targ‘ibot ishlarida, ovoz berish jarayoni va ovoz berish natijalarini aniqlashda o‘z vakillari orqali nazorat ishlarida ishtirok etadi. 4. Ommaviy axborot vositalari. Saylov to‘g‘risidagi qonunlarga asosan OAV saylovga tayyorgarlikning borishi va saylov qanday o‘tayotganligini yoritib boradi. OAV saylov jarayonidagi har bir tadbirni, saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilingandan boshlab, saylov natijalari e’lon qilingungacha yoritadi, ma’lumotlar beradi. Saylovlarda tashviqot-targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yadi, saylovning barcha ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlar yaratadi va saylovlarning oshkora o‘tishini ta’minlaydi. 5. Kuzatuvchilar. Saylovlarning qonunga asosan, adolatli o‘tishini ta’minashda kuzatuvchilar instituti muhim rol o‘ynaydi. Kuzatuvchilar milliy, ya’ni, mamlakat ichidagi tuzilmalardan hamda xalqaro kuzatuvchilar, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar vakillaridan iborat tarkibda tuzilishi mumkin. Kuzatuvchilar barcha saylov tadbirlarida, shuningdek, ovoz berish natijalarini aniqlashda ishtirok etishi mumkin. P A G E Manfaatdor tashkilotlar o‘z kuzatuvchilari to‘g‘risida okrug saylov komissiyalariga saylovga kamida o‘n besh kun qolganda ma’lum qiladi. Okrug saylov komissiyasi belgilangan namunadagi mandatni ariza tushgandan so‘ng besh kun ichida kuzatuvchilarga beradi. Xalqaro kuzatuvchilarga mandatni Markaziy saylov komissiyasi beradi. Kuzatuvchilarning huquq va burchlari saylov to‘g‘risidagi qonunda belgilangan. 6. Vakillar. Saylov jarayonida deputatlikka, Prezidentlikka nomzodlarning ishonchli vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari ishtirok etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod 15 tagacha, Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar o‘n nafargacha, Xalq deputatlari viloyat (Toshkent shahar) Kengashi deputatligiga nomzodlar 5 nafargacha, tuman, shahar Kengashi deputatligiga nomzodlar 3 nafargacha ishonchli vakilga ega bo‘ladi. Ishonchli vakillar nomzodlarga saylov kampaniyasini o’tkazishda yordam beradi, targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib boradi, saylov kampaniyalari, davlat va jamoat tashkilotlari bilan munosabatlarda nomzodlarning manfaatini ifoda etadi. Prezidentlikka nomzodning ishonchli vakillari nomzod taqdimiga ko‘ra Markaziy saylov komissiyasida ro‘yxatga olinib, ularga guvohnoma beriladi. Deputatlikka nomzodlar ishonchli vakillarini o‘zi belgilaydi va okrug saylov komissiyalarida ular ro‘yxatga olinib, ularga tegishli guvohnoma beriladi. Qonunlarda siyosiy partiyalarning vakolatli vakili bo‘lish belgilangan. Qonunchilik palatasi va mahalliy Kengash deputatligiga nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiyalar ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda o‘z a’zolari orasidan vakolatli vakil tayinlashga haqli. Vakillar faoliyati, huquq va burchlari, vazifasi saylov to‘g‘risidagi qonunlarda belgilangan. 7. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari saylovni o‘tkazishda faol ishtirok etadi. Ular tashviqot-targ‘ibot ishlarida, nomzodlar bilan uchrashuvlar tashkil qilishda, saylovchilarning ro‘yxatini P A G E tuzishda, saylov kuni, vaqti, joyi haqida saylovchilarga ma’lumotlar berishda tegishli organlarga yordam beradi. 8. Davlat organlari. Turli davlat organlari saylov jarayonlarida ishtirok etadi. Ular turli vazifalarni bajaradi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari saylov o‘tadigan joylar bilan ta’minlash, saylov uchastkalarini tegishli holatga keltirish, moddiy ta’minotiga yordam berish, saylov komissiyalari a’zoligiga nomzodlar taqdim qilish, tegishli Kengashlarga saylov o‘tkazuvchi komissiyalarni tuzish bilan saylov jarayonida ishtirok etadi. 9.O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 2-dekabrda qabul qilingan «Volontyorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida volontyorlar ijtimoiy ahamiyatga ega tadbirlarda ularni tashkil etuvchilarining roziligi bilan ishtirok etadi, deb belgilab qo‘yilgan. Shuning uchun ularni alohida saylov ishtirokchisi sifatida emas, balki ishtirokchilarga yordam beruvchi subyekt deb qarash mumkin. Saylovlarning adolatli, qonun asosida o‘tishini, fuqarolar saylov huquqlarining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida saylov jarayonida sud va prokuratura organlarining, ijro organlarining (Ichki ishlar, Tashqi ishlar vazirliklari) ishtiroki ham nazarda tutilgan. Ularning vazifa va vakolatlari saylov to‘g‘risidagi qonunlarda belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida fuqarolarga saylov huquqini berish, ta’minlash bilan birga, kimlar saylovda ishtirok etmasligi, kimlarning saylov huquqi vaqtincha to‘xtatilishi, uning asoslari ham ko‘rsatilgan. Bu Konstitutsiyamizning 128-moddasida shunday belgilangan: «Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etilganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslargina saylovda ishtirok etmaydi ya’ni saylanmaydi va ovoz bermaydi. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan-to‘g ‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi». P A G E Konstitutsiyamizning bu qoidasi saylovda qatnashishni istisno etuvchi ikki asosni belgilaydi. Birinchi – fuqaroning muomalaga layoqati cheklanganligi, aqli zaifligi natijasida. Bunday shaxslar o‘z harakatlarini baholay olmaydi yoki ongli harakat qqilolmaydi. O‘zining harakati qanday oqibatlar keltirib chiqarishini anglamaydi. Ikkinchi –ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan, ya’ni jazo o‘tayotganlar. Bu shaxslar ikkiga bo‘linadi. Og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyat sodir etib jazo o‘tayotganlar umuman saylovda ishtirok etmaydi. Qolgan mahbuslar saylashda ishtirok etadi. Har ikki holatda ham saylovda ishtirok etmaslikning asosi sud hujjatidir. Sud shaxsni muomalaga layoqatsizligi to‘g‘risida qaror qabul qiladi, shaxsni ozodlikdan mahrum qilish ham sudning hukmiga asosan amalga oshiriladi. Konstitutsiya boshqa hech qanday holatda fuqarolarning saylov huquqini cheklashga yo‘l qo‘ymaydi. P A G E II.BOB SAYLOVNI TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH TARTIBI 2.1 Ovoz berishni tashkil qilish, o'tkazish tartibi va saylov muddatlari Saylovlarni tashkil qilish va o'tkazish mantiqiy ketma-ketlikka asoslangan, qonunlarda aniq muddatlari ko‘rsatilgan tadbirlar tizimidan iborat. Bu saylov jarayoni deb ham ataladi. Birinchi tadbir bu saylov jarayonining boshlanishiga asos soluvchi harakat, ya’ni, saylov kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish (bo‘shab qolgan o‘rinlarga saylov tayinlash) hisoblanadi. O‘zbekistonda barcha saylovlarda saylov kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish Markaziy saylov komissiyasining vakolatiga kiradi va u tegishli organlarning vakolat muddati tugashidan kamida uch oy oldin e’lon qilinadi. Saylov okruglari va saylov uchastkalarini tuzish. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylovda mamlakat bo‘yicha 150 ta okrug tuziladi, unda saylovchilarning soni teng bolishiga erishiladi. Mahalliy Kengashlarga saylovda viloyatlar va Toshkent shahri uchun 60 tagacha okrug, tuman va shahar Kengashlari uchun saylovda 30 tagacha okrug tuziladi. Saylov okruglari saylovga kamida yetmish besh kun qolganda tuziladi. Qonunchilik palatasiga va Prezident saylovida okruglar, viloyat, Toshkent shahri hokimlari va Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi taqdimiga muvofiq Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov o‘tkazishda okruglar shu Kengashga saylov o‘tkazuvchi komissiya tomonidan saylovga kamida yetmish besh kun qolganda e’lon qilinadi. Saylov uchastkalari saylovchilarga qulay sharoit yaratish uchun saylovga kamida oltmish kun qolganda, qoida tariqasida, kamida yigirma nafar, ko‘pi bilan uch ming saylovchiga tuziladi. Istisno tariqasida, saylov uchastkalari olis joylarda, xorijdagi vakolatxonalarda saylovga kamida besh kun qolganda ham tuzilishi mumkin. Saylov uchastkalari okrug saylov komissiyalari tomonidan (Qonunchilik palatasi va Prezident saylovida) tuziladi.Mahalliy Kengashlarga saylovlarda saylov uchastkalari tegishli Kengashga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari hokimliklar, harbiy qism qo‘mondonlari taqdimnomasi asosida tuziladi. Qonunchilik P A G E palatasi, Prezident saylovida xorijiy mamlakatlardagi vakolatxonalarda Tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga asosan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov uchastkalari tuziladi va ularni qaysi okruglar tartibiga kiritish masalasini Markaziy saylov komissiyasi hal qiladi. Saylov komissiyalarini tuzish. Qonunchilik palatasi va Prezident saylovida uch turdagi saylov komissiyalari ishtirok etadi, bular: Markaziy saylov komissiyasi, okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi. Markaziy saylov komissiyasi doimiy ishlovchi organ bo‘lib, Oliy Majlis palatalari tomonidan tuziladi. Uning raisi Prezident taqdimiga binoan komissiya a’zolari orasidagi komissiya majlisida saylanadi. Rais o‘rinbosari, kotibi komissiya a’zolari orasidan komissiya majlisida saylanadi. Markaziy saylov komissiyasi saylovning barcha jarayonlariga rahbarlikni amalga oshiradi, majburiy xarakterdagi hujjatlar qabul qiladi. Qonunchilik palatasiga saylovda okrug saylov komissiyasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylovga kamida yetmish kun qolganda rais, rais o‘rinbosari, kotib va kamida olti nafar boshqa a’zolardan iborat tarkibda tuziladi. Qonunchilik palatasiga saylovda uchastka saylov komissiyalari okrug saylov komissiyalari tomonidan saylovga kamida qirq kun qolganda besh-o‘n to‘qqiz nafar a’zodan, shu jumladan rais, rais o‘rinbosari, kotibdan iborat tarkibda tuziladi. Agar komissiya yetti nafargacha a’zodan iborat bo‘lsa, rais va kotib saylanadi. Mahalliy Kengashlarga saylovda, viloyat Kengashiga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi, tuman Kengashiga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi, shahar Kengashiga saylov o‘tkazuvchi komissiya va okrug saylov komissiyalari, uchastka saylov komissiyalari tuziladi. Saylov kodeksiga kiritilgan oxirgi o‘zgartirishlarga ko‘ra, tuman (shahar) kengashlariga saylovda okrug saylov komissiyasi tashkil qilinmaydi, uning vazifasini tuman (shahar) kengashlariga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasi amalga oshiradi. Viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalari (alohida- alohida) tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan saylovga kamida sakson kun qolganida komissiya raisi va olti-o‘n to‘rt nafar boshqa a’zolardan iborat tarkibda tuziladi, ular o‘z vakolatlarini keyingi navbatdagi saylovlar e’lon qilinguncha davom ettiradi. Komissiya raisi o‘rinbosari va kotibi komissiya majlisida uning a’zolari P A G E orasidan saylanadi. Okrug saylov komissiyasi tegishli Kengashlarga saylov o‘tkazuvchi komissiya tomonidan saylovga kamida yetmish kun qolganda komissiya raisi, rais o‘rinbosari kotibi va olti-sakkiz nafar a’zolardan iborat tarkibda tuziladi. Uchastka saylov komissiyasi tuman, shahar saylov komissiyasi tomonidan saylovga kamida qirq kun qolganida besh-o‘n to‘qqiz a’zodan, shu jumladan rais, rais o‘rinbosari va kotibdan iborat tarkibda tuziladi. Agar komissiya tarkibi yetti nafargacha a’zodan iborat tartibda tuzilsa, rais va kotib saylanadi. Uchastka saylov komissiyasi a’zolari (hamma saylovlarda ham) ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Saylov komissiyalarining vazifalari, vakolatlarining tashkil bo‘lish tartibi Saylov kodeksida belgilangan. Deputatlikka nomzod ko‘rsatish. Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko‘rsatish huquqiga faqat siyosiy partiyalar ega. Ular Adliya vazirligida saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilingan kundan kamida to‘rt oy oldin ro‘yxatga olingan va o‘zining saylovda ishtirok etishini qo‘llab-quvvatlovchi kamida qirq ming saylovchining imzosini to‘plagan taqdirdagina deputatlikka nomzodlar ko‘rsatishi mumkin. Bitta ma’muriy-hududiy tuzilmada siyosiy partiya qirq ming saylovchining ko‘pi bilan sakkiz foiz imzosini to‘plashi mumkin. Deputatlikka nomzod ko‘rsatish saylovga oltmish besh kun qolganda boshlanadi va qirq besh kun qolganda tugallanadi. Prezidentlikka nomzod ko‘rsatish ham shunday. Siyosiy partiyalar nomzod ko'rsatishda ishtirok etish uchun qonunda belgilangan hujjatlarni Markaziy saylov komissiyasiga belgilangan muddatlarda topshirishi shart. Bu hujjatlarning orasida nomzodlarni qo‘llab- quvvatlovchi imzo varaqalari uchun talablar qo‘yilgan. Mahalliy Kengashga saylovda siyosiy partiyalardan imzo to‘plash talab etilmaydi. Chunki ularning Qonunchilik palatasi saylovi uchun to‘plagan imzosi mahalliy saylov uchun ham yetarli hisoblanadi. Siyosiy partiyalardan Qonunchilik palatasiga va mahalliy Kengashlarga saylovda har bir okrugda bittadan nomzod ko'rsatish mumkin. Nomzod ko‘rsatish tartibi, ularni ro‘yxatga olish, zarur hujjatlar, nomzodlarga qo‘yiladigan talablar qonunlarda belgilangan. Nomzod koYsatish masalalari Saylov kodeksida belgilangan. Saylovoldi tashviqoti. P A G E Deputatlikka nomzodlar faoliyatining kafolatlari. Saylovoldi tashviqot va targ‘ibot ishlari saylov qonunlari bilan tartibga solingan va saylov jarayonining alohida tadbirlaridan hisoblanadi. «Saylov Kodeksi»da Saylovoldi tashviqoti qoidalari mustahkamlangan. Qonunda «saylovoldi tashviqoti» tushunchasiga rasmiy ta’rif berildi. Unga ko‘ra, saylovoldi tashviqoti - saylov kampaniyasi davrida amalga oshiriladigan va saylovchilarni deputatlikka nomzodni yoki siyosiy partiyani yoqlab ovoz berishga undashga qaratilgan faoliyat. Amaldagi saylov qonunchiligida, Saylovoldi tashviqotini o‘tkazish; tashviqot olib borish turlari, shakllari va usullari; tashviqotni ommaviy axborot vositalari orqali olib borish; tashviqotni bosma, ko‘rgazmali, audiovizual va boshqa tarqatma materiallarni chiqarish hamda tarqatish orqali olib borish; saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazish orqali tashviqot olib borish masalalari belgilab qo‘yilgan. Saylovoldi tashviqoti Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan, mahalliy Kengashning tegishli Kengashlari deputatligiga nomzodlar tegishli Kengashlarga saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyalari tomonidan ro‘yxatga olingan kundan boshlanadi. Saylovoldi tashviqoti deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi yoki tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi tomonidan ro‘yxatga olingan kundan e’tiboran boshlanadi. Saylov kuni va ovoz berish boshlanishiga bir kun qolganida saylovoldi tashviqotiga yo‘l qo‘yilmaydi. Vakillik organlari deputatligiga nomzodlar uchun ommaviy axborot vositalaridan teng foydalanish imkoniyati yuklatiladi. Saylovchilar bilan uchrashuv uchun yig‘ilishlarni siyosiy partiyalar mustaqil o‘tkazadilar. Mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari yig‘ilishlar o‘tkaziladigan joylarni talab darajasida jihozlashga ko‘maklashadi. Yig‘ilishlar ish vaqtidan boshqa vaqtlarda o‘tkaziladi. Prezident tomonidan ilgari surilgan Konsepsiyada saylovlarda tenglikni ta’minlash maqsadida saylovoldi tashviqotining shakl, usullarini kuchaytirish, qonunlarda «saylovoldi tashviqoti» tushunchasiga aniq ta’rif berish, uning turlarini P A G E aniqlashtirish, ularni qonunlarda aks ettirish alohida ko‘rsatildi6. 2012-yil 19-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Saylov erkinligi yanada ta’minlanishi va saylov qonunchiligi yanada rivojlantirilishi munosabati bilan Saylov qonunlarga tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Saylov jarayonida, ayniqsa, tashviqot va targ‘ibot bosqichida nomzodlar o‘z faoliyatini erkin olib borishi uchun ularning mehnat huquqlari, transportdan foydalanish huquqlari alohida muhofaza qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokurorining roziligisiz Jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi yoki sud tomonidan beriladigan ma’muriy jazoga tortilishi mumkin emas. Nomzodni majburiy yuborish, uning shaxsiy buyumlari, yukini, transportini, turar-joy va xizmat binolarini ko‘zdan kechirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Saylovoldi tashviqotida nomzodlarning huquqlari Saylov kodeksida belgilangan bo‘lib, saylovoldi tashviqotini ommaviy axborot vositalari orqali, bosma, ko‘rgazmali, audiovizual va boshqa tashviqot materiallarini chiqarish hamda tarqatish orqali olib borish va saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazish orqali saylovoldi tashviqotini olib borish mumkin. Nomzodlarga saylov tadbirlarida ishtirok etish vaqtida saylovlarga ajratilgan mablag‘lar hisobidan o‘rtacha oylik maoshi to‘lanadi va xizmat vazifasidan ozod qilinadi. Ularni xizmat safari va boshqa xarajatlari ham saylovga ajratilgan mablag‘ hisobidan to‘lanadi Nomzodlar O‘zbekiston Bosh prokurori (tegishli prokurorlar) roziligi bilangina jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi va ularga nisbatan sud tartibida boshqa ma’muriy jazolar qo‘llanilishi mumkin. Saylovchilar ro‘yxatini tuzish va saylov byulletenlarini rasmiylashtirish. Saylovchilar ro‘yxati - uni tuzish, ro‘yxat bilan saylovchilarni tanishtirish, ro‘yxat yuzasidan kelishmovchiliklarni hal qilish munosabatlarini keltirib chiqaradi. Saylovchilar ro‘yxati - ovoz berish imkoniyatini beruvchi hujjat. Saylovchilar ro‘yxati saylov uchastkalarida uchastka saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. 6 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. - Т.: «O'zbekiston», 2010. 39-bet. P A G E Tuman, shahar hokimlari saylovchilarni hisobga olishni ta’minlaydi, ro‘yxat tuzishga jamoatchilik vakillari jalb qilinishi mumkin. Harbiy qismlarda saylovchilarning ro‘yxati qism qo‘mondonligi taqdimi bilan, xorijdagi vakolatxonalarda, sog‘liqni saqlash, dam olish muassasalarida, ozodlikdan mahrum qilish joylarida jazo o‘tayotgan saylovchilar ro‘yxati tashkilot rahbarlari taqdim etgan ma’lumotlar bo‘yicha tuziladi. Saylov kodeksida saylovchilarni yagona elektron ro‘yxati kiritilishi belgilab qo'yildi(28-modda). Saylov kuniga qadar o‘n sakkiz yoshga to‘lgan, ro‘yxat tuzilayotgan vaqtda mazkur saylov uchastkasida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilayotgan fuqarolar ro‘yxatga kiritiladi. Ro‘yxat uchastka saylov komissiyasi raisi va kotibi tomonidan imzolanadi. Ro‘yxatda har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, tug‘ilgan sanasi va manzili aks ettiriladi. Ro‘yxat saylovga o‘n besh kun qolganda, kasalxona, dam olish uylari va boshqa uzoq joylarda o‘n kun qolganda tanishish uchun saylov uchastkasida osib qo‘yiladi. Saylovchilar ro‘yxat bilan Markaziy saylov komissiyasining rasmiy veb-sayti orqali ham tanishishi mumkin. Ro‘yxat xususida shikoyat uchastka saylov komissiyasiga beriladi, shikoyat 24 soat ichida ko‘rib chiqilishi kerak. Komissiya xatti-harakati ustidan sudga shikoyat qilish ko‘rsatilgan. Prezident saylovi to‘g ‘risidagi qonunda sudga saylovdan kechi bilan uch kun oldin shikoyat qilinishi, sud shikoyati ikki kunlik muddatda ko‘rib chiqilishi belgilangan. Saylovchilar ro‘yxatiga o‘zgartirish kiritish saylovga o‘n kun qolganda to‘xtatiladi. Saylov jarayonida saylov byulletenlarini tayyorlash, yetkazib berish va rasmiylashtirish alohida bir tadbir deb qaraladi. Saylov byulleteniga nomzodlar familiyasi, otasining ismi alifbo tartibida kiritilib, uning tug‘ilgan yili, egallab turgan lavozimi, nomzodlikka ko‘rsatgan siyosiy partiya ko‘rsatiladi. Saylov byulletenida uni to‘ldirish tartibi ham ko‘rsatiladi. Byulletenlar davlat tili, okrug saylov komissiyasining, viloyat, tuman, shahar kengashiga saylovda shu hududlar uchun saylov o‘tkazuvchi saylov komissiyasining qarori bilan okrugining ko‘pchilik aholisi so‘zlaydigan tilda nashr qilinadi. Saylov byulletenlari saylovga kamida uch kun qolganda uchastka saylov P A G E komissiyasiga yetkazib beriladi. Olingan byulletenlar soni ro‘yxatga kiritilgan saylovchilar sonidan yarim foizdan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Byulletenning o‘ng tomoni yuqori burchagiga uchastka saylov komissiyasining ikki a’zosi imzo qo‘yadi, imzolar komissiya muhri bilan tasdiqlanadi. Shunday usulda rasmiylashtirilmagan byulletenlar sanab chiqishda hisobga olinmaydi. Ovoz berish va saylov natijalarini aniqlash Har qanday saylov jarayonining muhim bosqichi. Ovoz berish alohida jihozlangan, saylovchilar uchun qulay, yashirin ovoz berishni ta’minlaydigan darajada shakllantirilgan binolarda o‘tkaziladi. Ularda yetarli miqdorda yashirin ovoz berish kabinalari bo‘lib, ovoz berishga ulardan o‘tib boradigan qilib joylashtiriladi. Ovoz berish belgilangan kunda soat 8 dan 20 gacha o'tkaziladi. Ovoz berish joyi, vaqti to‘g‘risida uchastka saylov komissiyasi saylovga kamida o‘n kun qolganda saylovchilarni ogohlantiradi. Xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarda, harbiy qismlarda, sanatoriy va dam olish uylarida, kasalxonalarda, borish qiyin bo‘lgan yerlarda tuzilgan saylov uchastkalarida ro‘yxatga kiritilgan saylovchilar ovoz berib bo‘lgan bo‘lsa, uchastka saylov komissiyasi istalgan vaqtda ovoz berish tugaganligini e’lon qilishi mumkin. Saylov kuni ovoz berish binosida uchastka saylov komissiyasi a’zolarining uchdan ikki qismi hozir bo‘lganda ochiladi. Komissiya raisi a’zolar hozirligida saylov qutisini muhrlaydi, saylov byulletenlari va saylovchilar ro‘yxatini komissiya a’zolari o‘rtasida taqsimlaydi va ovoz berish boshlanganligini e’lon qiladi. Ovoz beruvchi shaxs binoga kelib, shaxsni tasdiqlovchi hujjat ko‘rsatib, saylov byulletenini oladi va ro‘yxatga u haqda imzo qo‘yadi. Biror bir sabab bilan saylovchi ro‘yxatga kiritilmagan bo‘lsa, u hujjati asosida ro‘yxat ilovasiga kiritiladi. Saylovchi byulletenni yashirin ovoz berish kabinasida to‘ldiradi. Saylov byulleteni to‘ldirilayotgan vaqtda uning oldida hech kim bo‘lmasligi kerak. Saylovchi o‘zi xohlagan nomzod familiyasi ro‘parasiga «+», «V» yoki «х» belgisini qo‘yish bilan ovoz beradi va byulletenni qutiga tashlaydi. Saylov kuni yashash joyida bo‘lmagan saylovchi, sababi ko‘rsatilgan ariza bilan muddatdan avval ovoz berish saylovdan o‘n kun oldin boshlanib, o‘n kun P A G E qolganda to‘xtatiladi. Saylovchi shu muddatda ro‘yxat asosida byulliten olib, uni to‘ldirib konvertga solib saylov komissiyasiga keltiradi. Saylovchi uzrli sabab bilan (kasallik) uchastkaga kela olmasa, uning turar joyida ovoz berish tashkil qilinadi. Saylov natijalarini aniqlash. Saylov natijasini aniqlash uchastkalarida ovozlarni sanab chiqish bilan boshlanadi. U uchastka saylov komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Ovoz berish tugaganligi e’lon qilingach, saylov komissiyasi a’zolari hozirligida varaqalar solingan konvertlar qutilarga tashlanadi, foydalanilmagan byulletenlar sanab chiqilib bekor qilinadi va quti ochiladi. Komissiya saylovchilarning umumiy soni va byulleten olganlar sonini aniqlab, har bir nomzodga berilgan ovozlarni alohida-alohida sanab chiqadi. Uchastka saylov komissiyasi: - ovoz berishda ishtirok etganlarning umumiy sonini; - har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini; - haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi. Ovozlarni sanab chiqishda siyosiy partiyaning vakolatli vakili, kuzatuvchilar ishtirok etishi mumkin. Okrugda saylov natijalari uchastka saylov komissiyasi taqdim etgan bayonnoma asosida aniqlanadi. Okrug saylov komissiyasi:  okrugdagi saylovchilarning umumiy sonini;  saylov byulleteni va varaqalarni olganlar sonini;  ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini;  har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini;  haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi. Bular bayonnomada ko‘rsatiladi va u rais, o‘rinbosar, kotib hamda barcha a’zolar tomonidan imzolanadi hamda tegishlicha, Markaziy saylov komissiyasiga yoki viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalariga yuboriladi. Qonunchilik palatasiga saylovlarda hamda Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov komissiyasi bayonnomasi asosida Prezident saylovidagi kabi ishlarni bajaradi, faqat u yerda deputatning saylanishiga bir P A G E okrugdagi natija ta’sir qiladi. Okrug bo‘yicha ovoz berishda ishtirok etganlarning yarmidan ko‘pining ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Saylov okruglari yoki ayrim uchastkalarda saylov natijalariga ta’sir qiluvchi qonun buzilish holiari uchrasa, Markaziy saylov komissiyasi shu joyda saylovni haqiqiy emas deb topishi mumkin. Bunday qaror chiqqan kundan e’tiboran o‘n kun ichida Prezidentlikka nomzod, deputatlikka nomzod Respublika Oliy sudiga shikoyat qilishi mumkin. Markaziy saylov komissiyasi saylov yakunlari bo‘yicha bayonnoma tuzadi. Mahalliy Kengashga saylovning yashirin natijalari tegishlicha viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalarida aniqlanadi. Mazkur komissiyalar okrug saylov komissiyalarining bayonnomasi asosida Markaziy saylov komissiyasi qilgan ishlarni amalga oshiradi va bayonnoma tuziladi. Barcha saylovlarda ham saylovni o‘tgan deb topish, haqiqiy deb topish uchun ro‘yxatga olingan saylovchilarning kamida o‘ttiz uch foizi ishtirok etgan bo‘lishi kerak. Saylov jarayonida takroriy ovoz berish yoki takroriy saylov o‘tkazilishi mumkinligi e’tiborga olingan. Takroriy ovoz berish saylovda nomzodlar ikkitadan ortiq bo‘lib, ularning birortasi ham ovoz berishda ishtirok etganlarning yarmidan ko‘pining ovozini ololmagan bo‘lsa, eng ko‘p ovoz olgan ikki nomzod bo‘yicha ikki hafta ichida o‘tkaziladi. Takroriy saylovda ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning nisbatan ko‘proq ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi va bu saylovda saylovchilarning ishtirok etish foizi hisobga olinmaydi. Takroriy saylov quyidagi hollarda o‘tkaziladi: 1.saylov o‘tmagan yoki haqiqiy emas deb topilsa; 2.nomzodlar bitta bo‘lib, u zarur miqdordagi ovozni to‘play olmagan bo‘lsa; 3.deputat saylovida saylov okrugida saylov o‘tmagan yoki haqiqiy emas deb topilgan bo‘lsa, agar takroriy ovoz berish deputat saylanganligini aniqlash imkoniyatini bermasa, okrug bo‘yicha ikki nomzod ovozga qo‘yilib, ulardan birortasi ham yetarli ovoz ololmagan bo‘lsa. Qonunchilik palatasiga va mahalliy Kengashlarga saylovda takroriy ovoz berish va takroriy saylov tegishli okruglarda o‘tkaziladi. Takroriy saylov o‘tkazish avvalgi saylov komissiyalariga topshirilishi yoki yangi komissiya tuzib o‘tkazilishi mumkin. Takroriy saylov kechi bilan bir oy ichida P A G E o‘tkaziladi. Bunda barcha saylov jarayonidagi tadbirlar qayta o‘tkaziladi. Umumiy saylov jarayonining yana bir bosqichi (tadbiri) - deputatlarni ro‘yxatga olish hamda saylov yakunlarini e’lon qilishdir. Saylov yakunlarini e’lon qilish. Saylov jarayonining oxirgi bosqichi - saylov yakunlarini e’lon qilish hisoblanadi. Qonunchilik palatasi deputatlarini Markaziy saylov komissiyasi ro‘yxatga olib, bu haqida deputatlarni xabardor qiladi. Deputatlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro‘yxatga olinishi bilan deputatlik maqomiga ega bo‘ladi. Markaziy saylov komissiyasi saylov yakunlari to‘g‘risidagi axborotni, deputatlar ro‘yxati va ular haqidagi ma’lumotni o‘n kundan kechiktirmay matbuotda e’lon qiladi. Viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatlari tegishli viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalari tomonidan ro‘yxatga olinib, ma’lumot ommaviy axborot vositalarida shu komissiyalar tomonidan e’lon qilinadi. Nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiyalar organlari, nomzodlar, ishonchli vakillar, kuzatuvchilar va saylovchilar saylov komissiyalarining qarorlari ustidan ushbu qarorlar qabul qilinganidan keyin besh kun ichida sudga shikoyat qilishi mumkin. 2.2 Saylovni moliyalashtirish O‘zbekiston saylov tizimi va saylov jarayonida o‘z o‘rniga ega, lekin umumiy saylov jarayoni doirasidan chetga chiqadigan saylov munosabatlari ham mavjud. Masalan, saylovlarni moliyalashtirish yoki bo‘shab qolgan o‘rinlarga saylov o‘tkazish. Saylovlarni moliyalashtirish Saylov kodeksida belgilab qo‘yilgan, unga asosan, saylov bilan bog‘liq barcha xarajatlar davlat mablag‘i hisobidan o‘tkaziladi. Nomzodlarni boshqa mablag‘lar hisobidan moliyaviy ta’minlash va o‘zga tarzda moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash taqiqlanadi. Respublikaning siyosiy partiyalari, jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolari o‘z mablag‘larini saylov uchun ixtiyoriy ravishda berishlari mumkin. Bu mablag‘larni Markaziy saylov komissiyasi saylov kampaniyasi davrida foydalanish uchun qabul qiladi (98-modda). Bu normalarni mazmunidan kelib chiqilsa, birinchi, saylovning xarajatlari davlat hisobidan, uning budjetidan qoplanadi; ikkinchi, nomzodlarni boshqacha tarzda qo‘llab-quvvatlash mumkin emas; uchinchi, saylov o‘tkazish uchun ixtiyoriy mablag‘ P A G E o‘tkazish mumkin, lekin bu biror partiya yoki nomzod uchun emas, umuman, saylov uchun bo‘ladi, undan Markaziy saylov komissiyasi teng foydalanishni belgilaydi. Bunday tartibning o‘rnatilishi saylanadigan Prezident va deputatlar hech qanday kuchlarga, tashkilotlarga qaram bo‘lib qolmasligini ta’minlaydi. Siyosiy partiyalarning vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish tartibi «Partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida»gi qonunning 8-moddasida va Kodeksning 100-moddasida belgilangan. Yuqoridagilarga qo‘shimcha sifatida mazkur moddada siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag‘larining bir deputatlikka nomzod hisobiga to‘g‘ri keladigan miqdori Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadi. Davlat mablag‘lari shu partiyadan Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatilgach, ro‘yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hammada siyosiy partiyaning hisob-kitob varag'iga belgilangan tartibda o‘tkaziladi. Qonunning shu moddasida ajratilgan mablag‘lardan siyosiy partiyalar qanday va nima uchun foydalanishi ham ko‘rsatib qo‘yilgan. Saylov yakunlari bo‘yicha siyosiy partiya Qonunchilik palatasida partiya fraksiyasi tuzish uchun zarur miqdorda (9 kishi) deputatlik o‘rnini ololmasa, shu siyosiy partiyaga saylovda ajratilgan davlat mablag'lari partiyaning boshqa mablag‘lari hisobidan davlat budjetiga qaytarilishi kerak. P A G E XULOSA Saylov qonunchiligini takomillashtirish doimiy jarayon bo‘lib, u saylovlarni yanada demokratlashtirishga olib keladi. Shuning uchun bu masalaga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy Majlisga murojaatnomasida alohida to’xtalib, «Bu borada qabul qilingan 6 ta qonun va bir qator qonunosti hujjatlari, afsuski, haligacha yaxlit bir hujjat shakliga keltirilmagan. Shu sababli xalqaro norma va standartlarga javob beradigan yagona saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilish lozim» - deb ta’kidladi. Jamiyat rivojlanib, demokratlashib borishi har bir o‘tayotgan saylovlarni takomillashuviga olib kelganidek, saylovlarni demokratlashuvi ham jamiyat rivojiga bevosita ta’sir qilmoqda. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti saylovlarga oid masalaga alohida to‘xtalib: «Hayotda adolat o‘rnatish, albatta, ijtimoiy taraqqiyotning ko‘pdan-ko‘p omillariga bog‘liq. Ammo eng muhim, hal qiluvchi omillardan biri — bu erkin, odil saylov tizimidir. Ya’ni har qaysi pog‘onada — jamoami, mahallami, korxonami, tumanmi, shaharmi, viloyatmi, davlatmi, uning rivoji va taqdiri ko‘p jihatdan munosib yoki nomunosib shaxslarni, vakolatlarga ega bo4lgan rahbarlarni, shu jumladan, hayotimiz — kelajagimizni ishonib topshirgan noib- deputatlarni saylab olishim izga bog‘liqdir» 7 , - deb ta’kidlagan edi. «Yaqinda «Yangi O‘zbekiston — yangi saylovlar» shiori ostida bo‘lib o‘tgan saylovlar natijasida respublikamizda demokratik islohotlarni yuqori bosqichga olib chiqish uchun zarur bo'lgan yangi siyosiy muhit vujudga keldi»8 , degan prezident so'zlari fikrimiz isboti. Saylov bilan bog‘liq munosabatlar, masalalar faqat Konstitutsiya normalari bilan tartibga solish bilan chegaralanmaydi, boshqa maxsus qonunlar bilan ham tartibga solinadi. Masalan, 2019-yilgacha «Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida», «Fuqarolar saylov huquqlarini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunlar bilan saylovlar 7 Karimov I.A. Xalq ishonchi – yuksak m as’uliyat. / / Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-J. – Т.: « O‘zbekiston*, 1996. 349-350-betlar. 8 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Т.: « O‘zbekiston», 2018. 1-tom, 96-bet. P A G E o‘tkazib kelingan. 2019-yil 25-iyunda O‘zbekiston Respublikasining Saylov kodeksini qabul qilish orqali barcha saylov haqidagi normalar yagona hujjatga jamlandi. Bu g‘oyani O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida «...xalqaro norma va standartlarga javob beradigan yagona Saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilish lozim»9 deb bayon etgan edi. 18 yoshga to‘lgan fuqarolarning ovoz berishga haqli ekanliklarini birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi talablariga muvofiq, 18 yoshga to‘lgan fuqaro aynan to‘la muomala layoqatiga ega bo‘lishi; ikkinchidan, BMT tomonidan 1989 yilda qabul qilingan «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyaning 1-moddasida ham aynan 18 yosh insonni voyaga yetgan deb hisoblash yoshi sifatida belgilanganligi; uchinchidan, 18 yosh tibbiy, fiziologik nuqtai-nazardan ham to‘la yetuk hisoblanishi bilan izohlanadi. 9 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Т.: “O‘zbekiston”, 2018. 1-tom, 96-bet. P A G E FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ME'YORIY–HUQUQIY HUJJATLAR 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T:. O‘zbekiston 2023 2.O‘zbekiston Respublikasi Saylov kodeksi – T:. O‘zbekiston 2019 3.O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi – T:. O‘zbekiston 2020 4.O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi – T :. O‘zbekiston 1997 5.«Fuqarolar saylov huquqlarini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonun 6.«Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiya 7.«Partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida»gi qonun 8.«Volontyorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonun O‘QUV DARSLIKLAR 4. O. T. Husanov. Konstitutsiyaviy huquq – T:. Toshkent 2022 INTERNET SAYTLAR 1. www.aniq.uz 2. www.lex.uz MAQOLALAR 1.Musayev Odil Raxmatovich, O‘zbekiston Milliy universiteti professori, falsafa fanlari doktori. “O‘zbekistonda saylov tizimining demokratik tamoyillari”