O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI TO'LOV BALANSI.
Mundarija
Kirish………………………………………………………………………………3
I bob. To’lov balansi to’g’risida tushuncha va tuzulishi ……………………14
1.1. To’lov balansi to’g’risida tushuncha…………………………………………7
1.2. Balansning tuzilishi va uning moddalari…………………………………...14
II.bob. Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar va to’lov
balansnining zamonaviy ko’rinishlari…………………………………………28
2.1. Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar…………………..22
2.2. To’lov balansnining zamonaviy ko’rinishlari……………………………….28
Xulosa……………………………………………………………………………30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………31
1
I bob. To’lov balansi to’g’risida tushuncha va tuzulishi
1.1. To’lov balansi to’g’risida tushuncha
Хo’jalik subyektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag’lar
haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag’larning
qanday turlariga ega va bu mablag’lar qanday manbalardan tashkil topganligini
bilish kerak bo’ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul
ko’rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag’lar tarkibi va qanday
maqsadlarga mo’ljallanganligini o’rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan
guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
To’lov balansi xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish
manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks
ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablag’lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko’rsatish maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2018 yil 7 fevralda 31-sonli
buyrug’i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo’lgan jadval shaklida
tuzilgan. Uning chap tomonida mablag’lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi
va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o’ng tomonida
mablag’lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko’rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo’lish degan
so’zlardan kelib chiqqan. Shuning uchun aktiv deganda mablag’lar qanday amal
qilayotganligini, ishlayotganligini ko’rsatuvchi mablag’lar guruhlanishini
tushunish kerak.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo’lgan
voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita
pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini ko’paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
2
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo’lishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish
kabi so’zlarning ildizidan olingan. Тarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan
mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan
munosabatda o’zboshimchalikdan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi.
Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan
bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini
qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o’zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlarni uch xil
xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko’rsatish yo’li bilan to’lashni vujudga
keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o’zida majassamlashtirishi;
b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo’lishi.
Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga bo’lib ko’rsatiladi.
Aktivda: I bo’lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo’lim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bo’lim. O’z mablag’larining manbalari va II bo’lim.
Majburiyatlarga bo’linadi.
Balans ko’rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlab olish
mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig’indisiga teng. Хo’jalik
yurituvchi subyektning o’z mablag’lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga
teng.
Aktiv va passivning xar bir elementi mablag’lar turi yoki ularning manbai
balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Тugallanmagan ishlab chiqarish», «Тayyor mahsulot»,
«Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot
3
yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol yetkazib beruvchilardan
qarzlar» va boshqa moddalar.
To’lov balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining
tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu
talab aktivda ham, passivda ham mablag’larning bir xil hajmda, faqat har xil
guruhlanishda ko’rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo’yicha, passivda - manbalari
bo’yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so’zi tenglik,
barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so’zi
bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo’jalik mablag’larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning
o’tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini
ko’rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag’larining turlari va ularning
manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo’lgan xo’jalik yuritish subyektlari
ishining yakunlari to’g’risidagi hisobotdir.
4
1.2. Balansning tuzilishi va uning moddalari
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2019 yil 24 yanvarda
ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2018 yil 27
dekabrdan 140-sonli buyrug’i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari
tasdiqlangan. Quyida ushbu tasdiqlangan balans shaklini keltiramiz
Ko’rsatkichlar nomi
Satr
kodi
Hisobot
yili
boshiga
Hisobot
yili
oxiriga
Aktiv
I. Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar:
Boshlang’ich (qayta tikpash) qiymati (0100, 0300)
010
Amortizatsiya (0200)
011
Qoldiq qiymat (010 - 011)
012
Nomoddiy aktivlar:
Boshlang’ich qiymati (0400)
020
Amortizatsiya summasi (0500)
021
Qoldiq qiymat (020-021)
022
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050
+060+070+080), shu jumladan:
030
Qimmatli qog’ozlar (0610)
040
Sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620)
050
Qaram xo’jalikjamiyatlariga investitsiyalar (0630)
060
Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga
investitsiyalar (0640)
070
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690)
080
O’rnatiladigan asmavzu-uskunalar (0700)
090
Kapital ko’yilmalar (0800)
100
5
Uzoq
muddatli
debitorlik
qarzlari
(0910,0920,0930,0940)
110
shundan: muddati o’tgan
111
Uzoq
muddatli
kechiktirilgan
xarajatlar
(0950,0960,0990)
120
I bo’lim bo’yicha jami
(satr. 012+022+030+090+100+110+120)
130
II. Joriy aktivlar
Тovar-moddiy
zaxirapari,
jami
(satr.
150+160+170+180), shu jumladan:
140
Ishlab chiqarish zaxiralari (1000, 1100, 1500, 1600)
150
Тugaplanmagan ishlab chiqarish
(2000, 2100, 2300, 2700)
160
Тayyor mahsulot (2800)
170
Тovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi)
180
Kelgusidavr sarflari (3100)
190
Kechiktirilgan xarajatlar (3200)
200
Debitorlar, jami (satr. 220+230+240+250+260
+270+280+290+300+310)
210
shundan: muddati o’tgan
211
Хaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900
ning ayirmasi)
220
Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110)
230
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120)
240
Хodimlarga berilgan bo’naklar (4200)
250
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan
bo’naklar (4300)
260
Budjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari
(4400)
270
6
Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha
bo’nak to’lovlari (4500)
280
Тa’sirchilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi
(4600)
290
Хodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi (4700) 300
Boshqa debitorlik qarzlari (4800)
310
Pul mablag’lari, jami (satr. 330+340+350+360), shu
jumladan:
320
Kassadagi pul mablag’lari (5000)
330
Hisoblashish schyotidagi pul mablag’lari (5100)
340
Chet el valutasidagi pul mablag’lari (5200)
350
Boshqa
pul
mablag’lari
va
ekvivalentlari
(5500,5600,5700)
360
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800)
370
Boshqa joriy aktivlar (5900)
380
II bo’lim bo’yicha jami
(satr. 140+190+200+210 +320+370+380)
390
Balans aktivi bo’yicha jami (satr. 130+390)
400
Ko’rsatkichlar nomi
Satr
kodi
Hisobot
yili
boshiga
Hisobot
yili
oxiriga
P a s s i v
I. O’z mablag’lari manbalari
Ustav kapitali (8300)
410
Qo’shilgan kapital (8400)
420
Zaxira kapitali (8500)
430
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600)
440
Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)
450
7
Maqsadli tushumlar (8800)
460
Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun zaxiralar
(8900)
470
1 bo’lim bo’yicha jami
(satr. 410+420+430-440+450 +460+470)
480
II. Majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami
(satr. 500+510 +520+540+550+560+570+580+590)
490
Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr.
500+520+540+560+590)
491
Shundan: muddati o’tgan uzoq muddatli kreditorlik
qarzlari
492
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq
muddatli qarz (7000)
500
Ajratilgan bo’linmalarga uzoq muddatli qarz (7110)
510
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga uzoq muddatli
qarz (7120)
520
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220,
7130)
530
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli
kechiktirilgan majburiyatlar (7240)
540
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar
(7250, 7290)
550
Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar
(7300)
560
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810)
570
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840)
580
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900)
590
8
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650
+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760)
600
Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr.
610+630+650+670+680+690+700+710+720+760)
601
Shundan: muddati o’tgan joriy kreditorlik qarzlari
602
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000)
610
Ajratilgan bo’linmalarga qarz (6110)
620
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz (6120)
630
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230)
640
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan
majburiyatlar (6240)
650
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290)
660
Olingan bo’naklar (6300)
670
Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400)
680
Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510)
690
Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz
(6520
700
Тa’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600)
710
Mehnatga haq bo’lash bo’yicha qarz (6700)
720
Qisqa muddatli bank kreditlari (6810)
730
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840)
740
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950)
750
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900)
760
II bo’lim bo’yicha jami (satr. 490+600)
770
Balans passivi bo’yicha jami (satr. 480+770)
780
Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning
ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi
9
moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi
sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi
nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko’rsatadi.
«Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib
tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat
vositalarining qiymatini ko’rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va
asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish
zaxiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Хom-ashyo va materiallar»,
«Yordamchi materiallar», «Yoqilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish
zaxiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Тugallanmagan ishlab
chiqarish» moddasi korxonaning har xil sexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha
yetkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Тayyor
mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo’ljallangan
buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan davrda
korxona ixtiyoridagi pul mablag’larining summasi ko’rsatiladi. «Mol yetkazib
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklao». «Boshqa debitoolik qarzlari» va
hokazo moddalarida esa boshqa xo’jalik yuritish subyektlarning ushbu korxonaga
undan sotib olingan mahsulot uchun («Хaridorlar») va boshqa operatsiyalar
bo’yicha («Boshqa debitorlar») qarzlari aks ettiriladi.
Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p
tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu
moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga
qarab aniqlab olish doim ham oson bo’lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning
mazmunini aniq ko’z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini
yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko’rsatilgan
korxona mablag’larining manbaini aks ettiradi.
Passivning birinchi moddasi ustav kapitalidir. Uning summasi korxonaning
yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda
korxonaning o’z mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi va bu manbadan
10
berilgan mablag’larning o’zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan
bo’ladi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida korxonaning
faoliyat ko’rsatishi boshidan boshlab hisobot davrigacha bo’lgan vaqt ichida
jamg’arilgan foyda summasini aks ettiradi.
«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo’lgan uzoq
muddatli qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko’rsatilgan summa korxona tomonidan
olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi
kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo’lgan pul mablag’larining
miqdorini ko’rsatadi, deb o’ylash noto’g’ri bo’ladi, chunki bank tomonidan kredit
ko’rinishida beriladigan pul mablag’lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga
yozib qo’yiladi yoki mol yetkazib beruvchilardan bo’lgan qarzni uzish uchun
o’tkaziladi. Demak, bu mablag’ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi.
«Kreditorlar» moddasining «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar»
qatorida keltirilgan summa korxonaning mol yetkazib beruvchilardan sotib-olingan
har xil moddiy boyliklari uchun qarzini ko’rsatadi.
«Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va
xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi.
Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va
xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to’lanishi kerak bo’lgan ish xaqi summasi
qancha ekanligini ko’rsatadi.
«Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» moddasi korxonaning budjet oldidagi
undan undiriladigan har xil soliqpar va ajratmalarni to’lash bo’yicha
majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya tashkilotlariga bo’lgan qarzning
miqdorini aks ettiradi. Тo’lanishi lozim bo’lgan summa aniqlanganidan keyin,
korxona o’z balansining passivida shu modda bo’yicha uning summasini
ko’rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi:
1. Тuzish vaqtiga qarab: kirish balansi; joriy (davriy) balans; tugatish balansi;
ajralish balansi; qo’shilish balansi; sanatsiya balansi.
2. Тuzish manbalariga qarab: inventar balanslari. Faqat inventar vositalari
11
asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar
mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo’jaliklar o’z
shaklini o’zgartirganda talab qilinadi; daftar balansi - inventarizatsiya o’tkazish
yo’li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
bosh balans - hisob va inventarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi.
3. Axborot hajmi bo’yicha: yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks
ettiradi; yig’ma balans - barcha korxonalar mablag’larining umumiy holatini aks
ettiruvchi summalarni mexanik qo’shish yo’li bilan tuziladi; konsolidallashgan
balans.
4. Faoliyat xarakteri bo’yicha: asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat
turi va ustaviga to’g’ri keladigan balans; asosiy bo’lmagan balans - korxonaning
boshqa faoliyat turlari bo’yicha tuziladigan balans.
5. Mulk shakli bo’yicha: davlat korxonalari balansi; aksioner jamiyatlari
balansi; munitsipal balansi; qo’shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar
balansi.
6. Aks ettirish obyekti bo’yicha: huquqiy shaxs bo’lgan korxonaning
mustaqil balansi; alohida balans.
7. Тozalanish usuli bo’yicha: brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni o’z ichiga oluvchi balans; netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans. Bizning Respublikamizda netto-
balansi qo’llaniladi.
Buxgalteriya hisobotining ishonchliligini tasdiqlash uchun undagi
ko’rsatkichlarning sintetik va analitik hisob, bank ko’chirmasi ma’lumotlariga
mosligini tekshirish kerak.
Tekshiruv jarayonida bajariladigan amallar auditorning ishchi hujjati bilan
rasmiylashtiriladi. Tafovutlar aniqlanganida farq summalarini ko’rsatish va
ularning sabablarini ochib berish zarur.
Shunday qilib, bankdagi 5110 «Hisob-kitob schyoti», 5210 «Mamlakat
ichidagi valyuta schyotlari», 5220 «Xorijdagi valyuta schyotlari»,
5510«Akkreditivlar», 5520 «Chek daftarchalari» va 5530 «Boshqa maxsus
12
schyotlar» bo’yicha amalga oshirilgan bank muomalalarini tekshirishda
quyidagilarni amalga oshirish zarur:
*korxonaning nechta hisob-kitob schyoti, valyuta schyoti va maxsus schyoti
borligi, shuningdek ular qaysi bank muassasalarida ochilganligini aniqlash;
*schyotlar sonini aniqlab, balansning «Hisob-kitob schyoti», «Valyuta
schyoti», «Bankdagi maxsus schyotlar» -moddalari bo’yicha qoldiqlarni va bu
schyotlar bo’yicha bank ko’chirmalaridagi ushbu balans sanasiga bo’lgan
qoldiqlarni solishtirish, shuningdek, bank ko’chirmalarida aks ettirilgan
summalarni ilova qilingan dastlabki hujjatlarda aks ettirilgan summalar bilan
taqqoslash lozim;
*amalga oshirilgan muomalalarning O’zbekiston Respublikasida amal
qilayotgan qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish;
*bankdagi schyotlardan olingan ko’chirmalar va ko’chirmalarga ilova qilingan,
muomulalarni tasdiqlovchi hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirishini tekshirish;
*bank ko’chirmalarida va bankdagi pul mablag’lari hisobga olinadigan
registrlarda pul mablag’larining kirimi va chiqimi bo’yicha oborotlarni jamlashni
va kun oxiriga qoldiq chiqarishning to’g’riligini arifmetik tekshirish;
*bank ko’chirmalaridagi, buxgalteriya hisobi registrlaridagi va Bosh daftardagi
yozuvlarni hamda Bosh daftardagi qoldiqlar va balans moddalarining mosligini
tekshirish;
*bank muomalalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks
ettirilganligini aniqlash zarur. (Masalan: kassaga olingan naqd pullarni 5010
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti debetida aks ettirish o’rniga boshqa
schyotlarga olib borish hollariga yo’l qo’yilmaganligini aniqlash);
*bank ko’chirmasida aks ettirilgan har bir muomala tegishli dastlabki hujjatlar
(schyotlar, to’lov topshiriqlari, to’lov talabnomalari, shartnomalar, akt
protsentovkalar va boshqalar) bilan tasdiqlanishi lozim. Bank ko’chirmalariga
ilova qilingan
13
*dastlabki hujjatlar quyidagi tartibda guruhlanadi; oldin bank ko’chirmalariga
kirim hujjatlari, ulardan keyin esa barcha chiqim hujjatlari ketma-ket ilova
qilinadi;
*bank ko’chirmalarini bunday tartibda tekshirish bank hujjatlarini amalga
oshirilgan muomalalarning mohiyatiga ko’ra tekshirish bilan birga amalga
oshirilishi kerak. Bunda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:
*tovarsiz schyotlar va boshqa noqonuniy muomalalar bo’yicha bo’naklar
(avanslar) va to’lovlarning noto’g’ri o’tkazilishiga yo’l qo’yilmayotganligi
(tekshirilaetgan korxonaga aloqador bo’lmagan, boshqa korxonalar haridlari va
sarflariga doir schyotlarni to’lash va h. k. );
*Tovar-material qiymatliklarni mavsumiy jamg’arish, bajarilgan ishlar uchun
buyurtmachilar tomonidan taqdim qilingan schyotlarni to’lash maqsadida olingan
bank ssudalaridan o’z vaqtida va to’g’ri foydalanish va h. k., ssuda olish uchun
taqdim qilingan hujjatlarning to’g’riligi;
*bankdan olingan limitlangan va limitlanmagan chek daftarchalarining hisobda
to’g’ri aks ettirilganligi va qonuniy foydalanilayotganligi (ularning qat’iy hisobda
turadigan hujjatlar sifatida hisobga olinishi), ular hisobdor shaxslarga tilxat
bo’yicha berilayotganligi;
*hisobdor shaxslar tomonidan chek daftarchalarining ishlatilishi to’g’risida
hisobot tuzilishi, hisobdor shaxslar hisobotlaridagi qoldiq va oborotlarning maxsus
ssuda schyoti bo’yicha qoldiq va oborotlarga mos kelishi;
*cheklarning nomerlari, sanalari va summalarning transport hujjatlarida
ko’rsatilishi va x. k. ;
*akkreditivlar orkali amalga oshiriladigan muomalalarning to’g’riligi va
qonuniyligi, shu bilan birga bunday hisob-kitoblarni ham aniqlash zarur;
Bulardan tashqari, korxonaning to’lovga layoqatsizligi yuzaga kelmayotganligi
va bunday holda korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash borasida qanday
choralar ko’rilganligi ham aniqlanadi.
Bank muomalalarini tekshirish chog’ida auditor 5710-«Yo’ldagi pul
jo’natmalari» schyotida aks ettirilgan summalarning xaqqoniyligini ham tekshirish
14
lozim. Ko’pchilik hollarda buyurtmachilar bajarilgan ishlar uchun oldindan
o’tkazilgan to’lovlar muddati o’tib ketganida debitor qarzlarni hisobotda
kamaytirib ko’rsatish maqsadida summalarni 5710 schyotga olib boradilar.
Amaldagi tartibga ko’ra 5710 schyotda bank muassasasi kassasiga yoki
pochtaga topshirilib, biroq korxonaning 5110 «Hisob-kitob schyoti» yoki maxsus
schyotiga kelib tushmagan pullar (daromadlar) shuningdek, tekshirilayotgan
korxonaga boshqa korxona yoki yuqori tashkilotdan o’tkazilgan, lekin
tekshirilayotgan korxonaning hisob-kitob schyotiga hisobot oyida kelib tushmagan,
ya’ni oy oxiriga yo’lda bo’lgan summalar aks ettirilishi lozim. Buxgalterlik
hisobida 5710-schyotga doir muomalalarni aks ettirish uchun quyidagi hujjatlar
asos bo’ladi; daromad topshirilganda bank muasasasi kassasi yoki pochta
tomonidan berilgan, pul topshirilganligi haqidagi patta; pul muomalalarini
o’tkazishda esa pulni qabul qilib olgan bank muassasasi yoki pochta bo’limining
nomi, nomeri, sanasi va summa ko’rsatilgan korxona avizosi.
5110 -«Hisob-kitob schyoti» ga kelib tushgan pul mablag’larini tekshirishda,
ularni kirim qilishning to’g’riligi va to’liqligi aniqlanadi. Chunonchi, kassa
muomalalarini tekshirish jaraenida barcha bank ko’chirmalarida bankka
topshirilgan naqd pul badallari alohida belgilab qo’yilishi lozim.
Hisob-kitob va valyuta schyotlaridan pul mablag’larini hisobdan chiqarish
bo’yicha bankdan olingan naqd pullarning o’z vaqtida to’liq qabul qilinishi hamda
maqsadga muvofiq ishlatilishiga alohida e’tibor qaratish zarur. Pul mablag’larini
o’tkazish, mol etkazib beruvchilarga qarzlarning qoplanishi, ulardan
foydalanishning haqqoniyligi va asosliligini ta’minlash maqsadida ushbu schyotlar
tekshiriladi.
Auditor aktseptlangan topshiriqlar bilan aloqa bo’limi orqali pul o’tkazilganda
xatoga yo’l qo’yilmaganligini ham tekshirishi lozim. Bunda joriy va
deponentlangan ish haqi, ijro varaqalari bo’yicha ushlangan summalar eki hisobdor
summalar va h. k. tekshiriladi.
15
Pul o’tkazilayotgan vaqtda o’tkazilish xususiyatlari va o’tkazilayotgan summa
to’g’riligi (dastlabki hisob hujjatlariga solishtirish yo’li bilan) shuningdek,
o’tkazishlarni oladigan shaxslar ro’yxatining ishonchliligi tekshirilishi lozim.
Kassani tekshirishni boshlaganda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:
*tekshirilayotgan korxonada bitta yoki bir nechta kassir (yoki shunga vakolatli
shaxslar) ishlashini;
*kassirning faqat tekshirilayotgan korxonada ishlashi yoki o’rindoshlik asosida
boshqa korxonalarga ham xizmat ko’rsatishi;
*kassirning kassa muomalalarini yuritish qoidalari bilan tanishganligi; Kassani
tekshirganda auditor quyidagi tartibga rioya qilishi lozim:
kassani tekshirish, tekshirilayotgan korxona bosh buxgalteri va kassiri
ishtirokida amalga oshiriladi, tekshirish paytida boshqa shaxslar qatnashishi
mumkin emas;
*kassani tekshirish paytida barcha kassa muomalalari to’xtatiladi. Kassani
tekshirish imkoni bo’lmay qolganda yoki bir nechta kassa bo’lganda ularning
barchasi auditor tomonidan muhrlanib, kalitlar kassirda, muhr esa auditorda
saqlanadi;
*kassadagi naqd pullar, qimmatli qog’ozlarni sanash auditor, kassir va bosh
buxgalter tomonidan amalga oshiriladi. Pullar kassada taxtlangan (o’ramda) yoki
tarqoq holda bo’lishdan qat’iy nazar, barchasi sanoqdan o’tkazilishi shart;
*sanash tugaganidan so’ng auditor tekshiruvda aniqlangan pul mablag’larining
summasi haqida alohida (oraliq) dalolatnoma tuzadi (1ilova).
*turli shaxslarning tilxatlari, to’liq rasmiylashtirilmagan kassa chiqim orderlari,
vedomostlar, schyotlar va boshqa shunga o’xshash hujjatlar kassadagi naqd pul
qoldig’iga qo’shilmaydi va auditor tomonidan isbotlovchi kassa hujjati sifatida
qabul qilinmaydi. Shuningdek, kassadan naqd pul berish bo’yicha kimga, kimning
topshirigi bilan, qachon, qaysi maqsadlar uchun qancha summada pul berilganligi
ko’rsatiladi va shubxali hujjatlar aniqlanganida ham shunday qilinadi;
*boshqa korxona, tashkilot va shaxslarning pullari hamda qiymatliklarini
korxona kassasida saqlash man qilinganligi sababli, kassada saqlanayotgan barcha
16
pul va boshqa qiymatliklar auditor tomonidan tekshirilayotgan korxonaga tegishli
deb hisoblanishi lozim;
*auditor kassada oshiqcha chiqqan pul yoki kamomadni tekshirish
dalolatnomasida ko’rsatadi va ayni paytda oshiqcha chiqish yoki kamomad
sabablari haqida kassirdan yozma tushuntirish xati olish lozim.
Auditor to’g’ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish va
unda tekshiruv paytida bo’lgan qoldiqni ko’rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida
kassada ish haqi to’liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo’lsa, auditor bosh
buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo’shishni
taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to’g’ri kelib, ko’p
xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo’lsa, bunday vedomostlar kassir
hisobotiga qo’shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman
to’langan chiqim hujjatlari (to’lov vedomostlari) sifatida yozib qo’yilishi mumkin.
Bu holda har bir to’lov vedomostida qaysi tartib raqami bo’yicha ish haqi
berilganligi va uning jami summasi ko’rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh
buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog’ozlar
(aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), YoMM talonlari, qat’iy
hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo’llanmalari, aviachiptalar va
boshqa qimmatli qog’ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada
ko’rsatiladi.
Auditor kassadagi pul mablag’larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar
(o’tda yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa
eshiklari va seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o’rnatilganligi va uning
ishlashi, kassani qo’riqlashning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to’landi» degan
shtamplar bilan ta’minlanganligi ham tekshiriladi.
Butun tekshirilayotgan davrga tegishli barcha kassa hujjatlari yoppasiga
tekshirilishi shart.
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to’liq va o’z vaqtida
kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o’zaro taqqoslash usulini qo’llaydi.
17
Bunda № 1-jurnal orderining vedomost tomonida 5010–«Milliy valyutadagi pul
mablag’lari» schyotining debeti bo’yicha aks ettirilgan summalarni №2-jurnal
orderda aks ettirilgan. 5110–«Hisob-kitob schyoti»ning kredit oborotlari bilan
solishtiriladi ular bir-biriga to’g’ri kelishi shart.
To’g’ri kelmaslik hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank
ko’chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur
hollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi.
Agar bank ko’chirmalarida o’chirilgan, to’g’rilangan, shuningdek, qoldiqlar
to’g’ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko’chirmani olish
zarur.
Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning
quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl. «Kirim
va chiqim kassa hujjatlarini ro’yxatga olish jurnali», ordersiz
rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl
«Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan pullarni hisobga olish daftari», 5010
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari», 5020-«Xorijiy valyutadagi pul mablag’lari»,
5520-«Chek daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710-
«Yo’ldagi pul mablag’lari» va 5810-«Qimmatli qog’ozlar» schyotlari
yuritiladigan hisob registrlari (Jurnal-orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar,
tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar).
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e’tibor berish zarur, xususan
har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim
hujjatlariga esa «to’landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi
ko’rsatilganligi, shuningdek, ularda o’chirilgan va tuzatilgan izlar yo’qligi
aniqlanishi lozim.
Amaliyotda kassaga doir suiste’mol qilishlar asosan ish haqi va hisobdor
summalar bo’yicha ko’p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o’lik jonlar»ni kiritish,
berilishi lozim bo’lgan jami summani oshirib ko’rsatish, kassa hisobotiga qayta
qo’shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib olib,
sanasini o’zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani
18
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi. Auditor bulardan tashqari
kassa muomalalarini tekshirish jarayonida quyidagilarga ham alohida e’tibor
berishi lozim:
*tekshirilayotgan kassaning korxonada har chorakda to’satdan tekshirilishi;
*kassirning kassa hisobotlarini o’z vaqtida topshirishi;
*kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova qilingan
hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to’g’risida bosh buxgalter yoki
muovinining imzosi borligi;
*ish haqi berish, xizmat safari va xo’jalik sarflariga va boshqa maqsadlar
uchun bankdan olingan pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi;
*kassa qoldiqlarining tekshirilayotgan korxona uchun bank tomonidan
belgilangan limitga to’g’ri kelishi;
*berilmagan ish haqi summalari va realizatsiyadan tushgan nakd pul
daromadlarining bankka o’z vaqtida topshirilishi;
*naqd pullarni begona shaxslarga ishonchnomasiz berish hollari va shunga
o’xshashlar;
*to’lg’azilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzo
qo’yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish chog’ida mustaqil to’ldirish
uchun berish hollari;
*chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi o’rniga amaldagi tartibni
buzib, kassirga berib qo’yilganligi;
*korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-3
shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl)ning mavjudligi, daftarlarning barcha
varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko’rsatilganligi, ip o’tkazib
boglanganligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib
muhrlanganligi;
*kassa orderlari va boshqa pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul
oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning haqiqiyligi;
*kassa hujjatlariga maxsus shtamp bosilishi;
19
*pul mablag’lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib hisobot
taqdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi;
*kassa muomalalariga oid schyotlar boglanishlari (korrespondentsiyalari) ning
to’g’riligi;
*to’lanmagan summalarning o’z vaqtida deponentga o’tkazilishi va h. k.
Auditor bunday faktlar mavjud bo’lganda bu muomalalarning sababini, ular
kimnning farmoyishi bilan amalga oshirilganligi va buning orqasida suiste’mol
qilish berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.
Kassa hujjatlarini tekshirish ayni paytda kassa va moliya intizomini tekshirish
bo’lib ham hisoblanadi.
20
II.bob. Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar va
zamonaviy ko’rinishlari
2.1. Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar
Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida
ko’plab xo’jalik operatsiyalarini sodir etadi. Barcha xilma-xil xo’jalik
operatsiyalarining soni ikki mingga yaqin bo’lishi mumkin. Bu xo’jalik
operatsiyalarining har biri sodir bo’lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari
summalarini o’zgartirib yuboradi. Lekin bu xo’jaklik operatsiyalari balansga faqat
to’rt xil yo’l bilan ta’sir etadi.
Birinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat
aktiviga ta’sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko’payib,
ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy
summasi o’zgarmaydi.
Ikkinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi ko’payib, ikkinchi modda
summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi
o’zgarmaydi.
Uchinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko’paytirib yuboradi.
Тo’rtinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi.
Balansga ta’sir qiladigan bunday o’zgarishlarni misollarda keltiramiz.
Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Хo’jalik faoliyatiny
amalga oshirishda xo’jalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir bo’layotgan
21
operatsiyalar ta’sirida uzluksiz o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar balansga, albatta,
ta’sir etadi. Faraz qilaylik, hisobot davrining boshiga korxona balansi quyidagicha
bo’lgan: BALANS
Aktiv
Passiv
Mablag’lar turi va ularning
joylanishi
Summa
Mablag’lar manbai va ularning
tayinlanishi
Summa
Asosiy vositalar
350000 Ustav kapitali
400000
Хom-ashyo va materiallar
100000 Foyda
30000
Kassa
100 Bank kreditlari
20000
Hisob-kitob schyoti
49900 Mol
yetkazib beruvchi va
pudratchilar
bilan
hisoblashishlar
50000
JAMI
500000 JAMI
500000
Misolni ko’rib chiqayotganda korxona mablag’lari xo’jalik operatsiyalarida
qatnashayotganda, o’zgarmasdan qolmasligiga e’tibor beramiz; keyinchalik ular
yangi xususiyatga ega bo’ladilar yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadilar.
Shuning uchun davr boshiga ko’rsatilgan dastlabki xolati katta o’zgarishlarga duch
keladi. Lekin bunda mablag’lar turining umumiy summasi bilan ularning
manbalarining umumiy qiymati o’rtasidagi tenglik hech qachon buzilmaydi.
Birinchi operatsiya. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari bilan
60 so’m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60 so’mga
kamayadi va 40 (100-60) so’mni tashkil qiladi. Shu bilan bir vaqtda pullarning
hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga qarzining
paydo bo’lishiga olib keladi.
Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo’lgan 60 so’mlik
qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo’ladi. Bunda ushbu
operatsiya ta’sir etgan har ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur xodisadan
mablag’lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o’tipshgina sodir bo’ldi.
Aktivning jami o’zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o’rtasidagi tenglik
22
