O'zbekiston Respublikasi valyuta siyosati. REJA: KIRISH 1-BOB. VALYUTA SIYOSATI TUSHUNCHASI VA UNING XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARDAGI MAZMUNI 1.1 Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari 1.2 Valyuta siyosatining asosiy usullari va instrumentlari 1.3 Valyutani tartibga solishda jahon tajribasi 2-BOB. O’ZBEKISTONDA VALYUTA SIYOSATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH 2.1 O’zbekiston respublikasida valyutani tartibga solish bosqichlari 2.2 So’mning konvertatsiyasi va uning valyuta siyosatiga ta’siri 2.3 O’zbekiston respublikasida valyuta siyosatining hozirgi holati va taraqqiyot istiqbollari XULOSA VA TAKLIFLAR KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy munosabatlari tizimida valyuta siyosati muhim rol o’ynaydi.U iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlash, ishsizlikning oldini olish va inflatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivligini saqlab turishda makroiqtisodiy siyosatning muhim va ajramas qismi hisoblanadi. Oxirgi yillarda O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. .Xorijiy sarmoyalar ishtirokida yangidan-yangi qo’shma korxonalar vujudga kelib tashqi iqtisodiy faoliyatga qo’shilmoqda.Tabiiyki, mazkur tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtrokchilari xorijiy sheriklari oldidagi majburiyatlarini bajarish uchun xorijiy valyutani sotish yoki sotib olishga kuchli ehtiyoj sezmoqdalar. Mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan va tashqi iqtisodiy faoliyat shakllanishida asosiy o’rinda turuvchi valyuta qonunchiligi doimo davomiy rivojlanish va takomillashishda bo’lmog’i lozim. Mamlakatimiz prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Birjadan tashqari bozorni kengaytirish va rivojlantirish, tijoriy banklarning roli va mas’uliyatini oshirish hisobidan, milliy valyutamizni erkin muomaladagi valyutaga to’liq almashtirish (konvertatsiya qilish) masalasini yechish vaqti keldi. Bu tadbir mamlakatimizga kirib kelayotgan investitsiyalar hajmini oshirish garovi va kafolatidir”1. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish, tashqi iqtisodiy munosabatlarni jadallashtirish yo’lida yurtboshimiz buyruqlari va hukumatimiz qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilindi.Valyuta bozorini erkinlashtirish uchun Xalqaro Valyuta Fondi Bitimi VIII moddasiga muvofiq joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha konvertatsiya yo’lga qo’yildi. Ushbu kurs ishimda milliy valyutaning 2 erkin konvertatsiyasi davrida valyuta siyosati va tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishdagi zaruriyatlarga oydinlik kiritishga harakat qildim.Shuning uchun valyuta munosabatlarini tartibga solishda milliy valyuta erkin ayirboshlanishi muammolarini o’rganishni dolzarb deb topdim. Kurs ishining asosiy maqsadi. Kurs ishiming asosiy maqsadi milliy valyuta konvertatsiyasining kiritilishi, valyuta operatsiyalarining iqtisodiy ahamiyati va ularning amalga oshirish tartiblari, valyuta munosabatlarini samarali olib borish va uni tashqi iqtisodiy munusabatlarni takomillashtirishda taklif etish bilan bog’liq bo’lgan valyuta siyosati mohiyatini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar aniqlandi va yechildi: Valyuta tizimilari va valyuta siyosatlari asoslari va ularning tashqi iqtisodiy aloqalar bilan o’zaro chambarchas bog’liqligi O’zbekiston Respublikasi valyuta siyosati va uni takomillashtirish muammolari O’zbekiston Respublikasi valyuta siyosati samaradorligini oshrish O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini takomillashtirishga aniq va dadil yo’nalish va takliflar berish Tashqi iqtisodiy munosabatlar ishonchliligini ta’minlovchi valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdagi banklar faoliyati rivojlanishi va boshqarilishi tamoyillari va mohiyatini ochib berish Kurs ishining metodologik asosi.Markaziy bank valyuta operatsiyalarini muommolari ko’pgina chet el iqtisodchilari tomonodan o’rganilib chiqilgan.Mazkur kurs ishimni yozish davomida jahon iqtosodiyotda valyuta siyosati tutgan o’rni va ahamiyati masalalari bo’yicha A.Kireev, P.H.Lindert, P.Krugman, N.A.Miklashevskaya, F.Mishkin, tijorat banklari faoliyati bo’yicha R.Dornbush, R.Kens, P.Samuelson, I.Fisher va bank faoliyatini barqarorlashtirish vazifalari bo’yicha M.Fridmen, Markaziy Bank faoliyati va valyuta bozori intevensiyasi masalalari bo’yicha E.Dola, valyuta siyosati masalalari bo’yicha L.Krasavina, Markaziy bank pul-kredit masalalari bo’yicha M.Gudfrend, banklarning valyuta operatsiyalari olib borishdagi muammolari bo’yicha B.Fyodorov va.S.Borisov adabiyotlaridan foydalandim. O’zbekistin iqtisodchilaridan, valyutani tartibga solishning tashqi savdoda tutgan o’rni va ta’siri masalalari bo’yicha N.Sirojiddinov, jahon iqtosodiyotida valyuta siyosati 3 tutgan o’rni va ahamiyati masalalari bo’yicha M.Sh.Sharifho’jaev, A.Vahobov, N.Jumaev va U.Burxonov, valyuta riski va pul-kredit sohasida banklar faoliyati vazifalari bo’yicha Yo.Abdullaev, bank tizimisi haqida A.Qodirov, bank tizimisi va bank faoliyati haqida Sh. Abdullaev, valyuta sektorida amalga oshiriladigan ishlar bo’yicha S.Birjanov, iqtisodiyotni erkinlashtirish masalalari bo’yicha T.Koraliev kitoblaridan keng foydalandim. Bundan tashqari, mamlakatimzfa chop etilayotgan bank faoliyati to’g’risida “Bozor, pul va kredit”, valyuta siyosati masalalari bo’yicha “Экономическое обозрение”, “Bank axborotnomasi”, “Xalq so’zi” gazetasi sonlari, shuningdek,www.cer.uz, www.uzbearingpoint.com internet saytlaridan foydalandim. 1-Bob, kurs ishimning nazariy qismi hisoblanib, unda valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari, valyuta siyosatining asosiy usullari va instrumentlari va valyutani tartibga solishda jahon tajribasi haqida gapirilib o’tildi. 2-Bob, kurs ishimning amaliy qismi bo’lib, unda mamlakatimizda valyutani tartibga solish bosqichlari, milliy valyuta konvertatsiyasi, O’zbekiston valyuta bozorining o’ziga xos jihatlari va valyuta siyosatining bugungi holati va istiqbollari haqida gapirilib o’tildi hamda xulosalar berildi. Kurs ishining predmeti.Tijorat banklari tomonidan valyuta operatsiyalarini bajarishga doir ilmiy savollar, ushbu operatsiyalar chegaralanishi bilan bog’liq xususiyatlar, shuningdek zamonaviy valyuta operatsiyalari va munosabatlarini takomillashtirishdagi yo’nalishlar kurs ishimning predmeti bo’lib hisoblanadi. Valyuta operatsiyalari, tijorat banklari va tashqi iqtisodiy aloqalar subyektlari nazorati bo’yicha davlat muassasalari faoliyatini takomillashtirish zaruriyati asoslanib berildi. Ushbu faoliyatni takomillashtirish bo’yicha quyidagi birlamchi chora-tadbirlar amalga oshrildi. 1.Valyutani tartibga solish bo’yicha qonuniy-nornativ bazani takomillashtirish 2.Valyuta operatsiyalari risklarini kamaytirishda banklar ishtroki 3.Milliy valyuta barqarorligini ta’minlashi bo’yicha yo’nalishlarni faollashtirish, to’lov balansi muvozanati ta’minlash va valyuta kursi unifikatsiyasidan keyin O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish. 4 1-BOB. VALYUTA SIYOSATI TUSHUNCHASI VA UNING XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARDAGI MAZMUNI Valyuta siyosati — davlatning mamlakat ichida va undan tashqarida valyutaga, valyuta kursita, valyuta operatsiyalariga taʼsir koʻrsatish chora- tadbirlari; davlat iqtisodiy siyosatining va tashqi iqtisodiy faoliyatiningtarkibiy qismi. V.s.ning asosiy dastaklari — valyuta intervensiyasi, valyuta cheklashlari, valyuta subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervlari, devalvatsiya, revalvatsiya va b.dan tashkil topadi. Mamlakatda V.s.ni hukumat, markaziy bank, markaziy moliya muassasalari amalga oshiradi. Jahon miqyosida V.s.ni xalqaro valyuta — moliya tashkilotlari (Xalqaro valyuta fondi, xalqaro banklar) olib boradi. Uni amalga oshirish davriga koʻra, joriy V.s. va uzoq muddatli V.s. kabi kurinishlari bor. Joriy V.s.da valyuta bozori holati oʻzgarishlari (konʼyukturasi), deviz va diskont siyosati, valyuta zaxiralari yordamida tartibga solinadi va bu siyosat toʻlov balansi tengligini taʼminlashga xizmat qiladi. Uzoq muddatli V.s. valyuta mexanizmi, valyutalar kursi va pariteti, xalqaro hisob-kitoblar tartibini oʻzgartirish maqsadlarini koʻzlaydi. Birinchi muammo. Valyuta munosabatlari tarixida ikki model ma'lum - "shok" modeli va yetarli shart-sharoitlar yaratilishiga qarab valyuta ayirboshlanishiga asta-sekin o’tish modeli. Birinchisi volyuntaristik (Turkiya, Sharqiy Yevropa davlatlari, Rossiya) variant bo’lib, milliy valyuta kursining pasayishi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining kamayishi bilan xususiyatlidir. Chunki, xorijiy valyutaga bo’lgan talab oshib boradi. Bunday devalvatsiya importni qimmatlashtiradi, bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’stiradi va tashqi qarzni xorijiy valyutada to’lashda valyuta yo’qotishlarni kuchaytiradi. Devalvatsiyani eksportga bo’lgan rag’batlantiruvchi omiliga kelsak, ushbu omil agarda shunga loyiq eksport qilinuvchi raqobatbardosh tovarlar mavjud bo’lsa albatta ishlaydi. Ikkinchi variant, valyutaning erkin ayirboshlanishiga bosqichma-bosqich o’tish (G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya tajribasi) "shok"li variantga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega. Chunki, u milliy va jahon bozorlari 5 faoliyatlarini o’zaro bir-biriga bog’lashga, xususan bahoning shakllanish jarayoni hamda unga turtki omillarini tayyorlashga asoslangan. Valyuta ayirboshlanishini kiritishning asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini qisqartirish,inflyatsiya sur'atini pasaytirish, to’lov balansi kamomadini kamaytirish, mamlakat tashqi faoliyatini muvofiqlashtirish, rasmiy oltin va valyuta zahiralarini to’plash, mamlakatda siyosiy hamda ijtimoiy holatni barqarorlashtirish hisoblanadi. Ikkinchi muammo, rezident va norezident shaxslar uchun valyuta ayirboshlanishini kiritilishining ketma-ketligini aniqlashdir. Jahon tajribasiga ko’ra, teng huquqli hamkorlikdan manfaatdor qilish maqsadida odatda birinchi navbatda xorijlik hamkorlarga e'tibor qaratiladi. Uchinchi muammo, valyuta ayirboshlanishi kiritilayotgan operatsiyalarning tanlovi bilan bog’liq. 1958 yilning dekabrida, ob’yektiv iqtisodiy shart-sharoitlar etilishi bilan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari norezidentlar uchun to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan holda, o’z valyutalarining qisman ayirboshlanishini kiritdilar. Texnik jihatdan ushbu tadbir o’tkaziladigan va erkin ayirboshlanadigan hisobvaraqlarni bir turdagi toifaga, ya'ni "xorijliklarning tashqi hisobvaraqlari"ga o’zaro birlashtirish orqali amalga oshirilgan edi. 1961 yilning fevralida ushbu mamlakatlar rezidentlar uchun ham valyuta cheklovlarini bekor qildilar. 20 yil mobaynida asta-sekin, ma'lum bir intervallar bilan, faqat 1970 yillarning o’rtalaridan boshlab mamlakatlar o’z valyutalarining ayirboshlanishini moliyaviy operatsiyalarga ham qo’llay boshladilar. Buning sababi kapitallarning xalqaro migratsiyasi, to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalari, qimmatli qog’ozlar bilan shartnomalar, kredit operatsiyalarini o’z ichiga olgan holda, tovarlar hamda xizmatlar oqimidan ancha ilgarilab ketganidadir. Bu esa o’z navbatida to’lov balansi va valyuta kursiga ijobiy ta'sir etadi. Shu sababli moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilinish jarayoni asta-sekin va notekis boradi. Ushbu cheklovlar, milliy iqtisodiyotni himoyalash maqsadida, davriy asosda tiklanib turiladi. Tuzilmaviy inqirozlarning o’zaro chambarchas bog’lanib ketishi sharoitida 1960-yillarning 6 ikkinchi yarmidan boshlab va 1970-80 yillarda valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tovarlar hamda kapitallar harakati yo’lidagi to’siqlar shaklidagi valyuta proteksionizmi bilan almashdi. Ushbu jarayon mamlakatlararo kelishmovchiliklarning kuchayishiga olib keluvchi, o’zining notekisligi bilan ajralib turadi. 1971 - 1973 yillarda GFR, Fransiya, Shveysariya, Benilyuks, Ispaniya davlatlari o’z hududlariga kapitallar oqib kelishini birmuncha sekinlashtirish maqsadida valyuta cheklovlarini kiritdilar. 1972 yilning iyulida Buyuk Britaniya funt sterling kursining erkin suzish rejimiga o’tish sharoitida sterling zonasi mamlakatlari bilan aloqalarida kapitalni "chiqib ketish" maromini sekinlashtirish maqsadida kapitallar harakati bo’yicha birinchi bor valyuta cheklovlarini kiritdi. 1973 yilning martidan valyuta kurslarining erkin suzish rejimiga ommaviy o’tilishi valyuta cheklovlari va xalqaro moliyaviy operatsiyalar bo’yicha nazoratning bo’shashganligini anglatdi. Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 22-iyulda qabul qilingan Senat tomonidan 2019-yil 11-oktabrda ma’qullangan. 1-modda. O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 7-mayda qabul qilingan “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi 841-XII-sonli Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 11-dekabrda qabul qilingan 556-II-sonli Qonuni tahririda) (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2004-yil, № 1-2, 6-modda; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2009-yil, № 9, 330-modda; 2014-yil, № 9, 244-modda; 2015-yil, № 12, 452-modda; 2018-yil, № 7, 431-modda; 2019-yil, № 1, 5-modda) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib, uning yangi tahriri tasdiqlansin (ilova qilinadi). 2- modda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa manfaatdor tashkilotlar ushbu Qonunning ijrosini, ijrochilarga yetkazilishini hamda mohiyati va ahamiyati aholi o‘rtasida tushuntirilishini ta’minlasin. 3-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin; davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo‘lgan o‘z normativ-huquqiy hujjatlarini qayta ko‘rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin. 7 1.1 Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari. Jahon tajribasi shuni ko’ ’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro valyuta munosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solinadi. Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari nisbati shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va taklif qonunlariga bo’ ysunadi. valyuta bozorlarida raqobat sharoitida bu qonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati tovarlar, xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’ liq bo’ lgan jahon xo’ jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini ta’minlaydi. Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’ zgarishi sabablari orqali iqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining imkoniyatlari to’ g’ risida ma’lumot oladilar. Shunday qilib, bozorni valyuta operatsiyalarining holati haqida axborot beruvchi manba sifatida ham ko’ rish mumkin. Lekin davlat qadim zamonlardan valyuta munosabatlariga aralashib kelmoqda, avval bilvosita, keyinchalik esa bevosita (davlatlarning jahon xo’ jaligi aloqalarida o’ rinlarining muhimligini hisobiga olgan holda). XX asrning 70-yillarida oltin standarti bekor qilinishi bilan oltin pullarning valu-ta kursini tartibga soluvchi sifatida ishlashi to’ xtatildi. Kurslarning kuchli tebranishlari va valyuta inqirozlari iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarga ega bo’ lib, milliy va jahon iqtisodiyotiga salbiy ta’sir etdi. Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi birbirini to’ ldirib keladi. Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini tartibga solishdagi salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgan. Bu ular o’ rtasidagi foyda va zararlar bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan keyingi vaziyatlarda davlat tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Iqtisodiy vaziyat yaxshilanishi bilan esa valyuta operatsiyalarining erkinligi vujudga kelib, bu sohada bozor raqobati qo’ llab-quvvatlanadi. Ammo davlat har doim valyuta munosabatlari 8 ustidan nazorat qilish va uni tartibga solish maqsadida o’ z valyuta nazoratini saqlab qoladi. Valyuta siyosati bozor iqtisodiyotini tartibga solish tizimida muhim o’ rin egallaydi. valyuta siyosati – mamlakatning joriy strategik maqsadlarga muvofiq xalqaro valyuta va boshqa iqtisodiy munosabatlari sohasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuasidir. U iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga erishishga qaratilgan, ya’ni iqtisodiy o’ sishining barqarorligi, inflyatsiya va ishsizlikning o’ sishini to’ xtatish, to’ lov balansi tengligini ushlab turish va boshqalarni ta’minlashga qaratilgan. valyuta siyosatining yo’ nalishi va shakllari mamlakatning valyuta bo’ yicha iqtisodiy vaziyati, jahon xo’ jaligi evalutsiyasi, jahonda ishlab chiqarish kuchlari joylashtirilishiga ko’ ra aniqlanadi. Har xil taraqqiyot bosqichlarda birinchi o’ rinda valyuta siyosatining aniq maqsad va masalalari chiqadi. Bular: – valyuta inqirozini bartaraf etish va barqarorligini ta’minlash; – valyuta cheklovlari; – valyutani erkin ayirboshlashga o’ tish; – valyuta operatsiyalarining erkinligi va boshqalar. Hukumatning valyuta siyosati valyuta qonunchiligi bilan rasmiylashtiriladi. Bu qonunchilik o’ z ichiga mamlakat ichida va tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarni tartibga soluvchi huquqiy qoidalar majmuasi, shuningdek, valyuta muammolari bo’ yicha davlatlararo kelishuvlar (ikki tomonlama va ko’ p tomonlama) ni oladi. valyuta siyosatini amalga oshirish yo’ nalishlaridan biri – bu valyutani tartibga solishdir. valyutani tartibga solish valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibi va xalqaro hisob-kitoblarni davlat tomonidan aniq belgilab berishdir. Bu, o’ z navbatida, milliy, davlatlararo va hududiy darajada bajarilishi mumkin. valyuta siyosati valyuta muammolari bo’ yicha qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirishni o’ z ichiga oladi. 1.2 Valyuta siyosatining asosiy usullari va instrumentlari 9 Valyuta ayirboshlash kursi mamlakat iqtisodiyotini boshqa mamlakatlar bilan bog’lovchi asosiy omillardan biridir. Nominal va real ayirboshlash kursi kabi ikkita ayirboshlash kursi mavjud. Nominal ayirboshlash kursi - bu ikki mamlakat valyutasining nisbiy narxidir. Real ayirboshlash kursi - bu ikkita mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy narxi. Real ayirboshlash kursi nominal kurs va tovarlarning milliy valyutadagi narxiga bog’liq bo’lib quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: R = e • P / P* Bunda, e - nominal ayirboshlash kursi, P - bitta mamlakatdagi narxlar darajasi, P* - esa boshqa mamlakatdagi narxlar darajasini ifodalaydi. Bunda : e = R • P* / P Erkin suzib yuruvchi ayirboshlash kursi shart-sharoitidagi valyuta bozorini ko’rib chikamiz. Bunda masalan, real ayirboshlash kursi 1 ga teng bo’ladi, chunki valyutaga bo’lgan talab va taklif erkin raqobat qonunlari hisobiga tartibga solinadi. Ushbu modelning sofligi uchun xalqaro kreditlash, xorijdan mablag’ jalb qilish va shuningdek, valyuta chayqovchiligi mavjud emas, deb tasavvur kilaylik. Ushbu talab, xorijiy valyutadan faqat tovar va xizmatlarni eksport va import qilishga oid savdo bitimlarida foydalanilishini nazarda tutadi. Maxsulot import qiluvchilar o’zlarining xorijdagi to’lovnomalari bo’yicha to’lovni amalga oshirish uchun chet el valyutasini olishlari lozim. Xususan, import, xorijiy valyutaga bo’lgan talab manbai bo’ladi. Eksport esa, bundan farqli ravishda uni taklif etish manbaidir. Bozorda eksport tomonidan bo’lgan taklif, importga bo’lgan talab bilan tuqnashadi. Bunga asosan, ayirboshlash kurslari o’rnatiladi. 3-chizmada chet el valyutasi bozorining muvozanat holati ko’rsatilgan. Yo`qi bo’yicha biz ayirboshlash kursini ko’rsatamiz. Yoki, xorijiy valyutaning, ushbu holatda AQSH dollarining sumdagi narxini ko’rsatamiz. Tegishli tarzda, ushbu chizmadagi 10 ayirboshlash kursining o’sishi milliy valyutaning arzonlashuvi, kursning pasayishi esa, milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. X - o`qi chet el valyutasi miqdorini aks ettiradi. S - uning taklifi esa, eksportdan tushgan milliy valyutadagi daromadlarning umumiy qiymatini aks ettiradi. M - talab esa, importning milliy valyutadagi umumiy qiymatini aks ettiradi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi - valyuta bozorini muvozanat holatiga keltiruvchi narx bo’ladi (3-chizmadagi E nuqta). Ichki va tashqi narxlar darajasi doimiy bo’lsa, mamlakat valyutasi arzonlashgan holda xorijda mamlakatning mahsulotlariga bo’lgan narxlar tushib ketadi va ularga bo’lgan talab oshadi. Tegishli ravishda eksport xarajatlari ham oshib ketadi. Import xarajatlari esa, kamayadi. Xususan, milliy valyuta kursining boshqa mamlakatlar valyutalariga nisbatan kursining pasayishi mahsulot eksport qiluvchilar uchun foydalidir, kursning oshishi esa, import qiluvchilarga foydali bo’ladi. Mamlakatning YAIM hajmi o’sib borayapti, deb tasavvur kilaylik. Bu esa, aholi daromadlari miqdori va shu bilan birga importga bo’lgan talabning ham oshishiga olib keladi. Bunda M egri chizigi Ml holatiga o’zgaradi (4-chizma). Ushbu holatda boshlangich ayirboshlash kursida importga bo’lgan talab EI nuqtasiga o’tadi. Ammo, eksportdan kelayotgan daromadlar xali ham E nuqtasiga muvofiq keladi. Import xarajatlari va eksportdan olingan daromadlar E2 o’rtasidagi farqlar chet el valyutasiga bo’lgan talabning ortiqchasini aks ettiradi. Agarda, Markaziy bank ushbu jarayonga aralashmasa, bu holda valyuta kursi mustaqil ravishda tartibga solinadi. U o’sib borgan holda E2 nuqtasida yangi muvozanatga keladi. Valyuta siyosati valyuta kurslari tizimini tanlash va valyuta operatsiyalari amalga oshiriladigan kursni belgilashdan iboratdir. Mamlakatda amalga oshiriladigan valyuta siyosati, unda mavjud bo’lgan mahalliy valyutada ifodalangan narxlar tashqi bozorlarda sotilishi mumkin bo’lgan tovarlar (eksport mahsulotlari) va ichki bozor ehtiyojlariga (eksportga mo’ljallanmagan tovarlar)ni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar o’rtasidagi narxlar nisbatiga ta'sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, ushbu siyosat ichki bozordagi narxlarning umumiy 11 darajasiga ta'sir ko’rsatadi. Shu tufayli, tanlangan valyuta kurslari tizimi va belgilangan valyuta kursi narxlarni rag’batlantiruvchi omil sifatida mamlakat iqtisodiyotiga keng darajada ta'sir ko’rsatadi. Valyuta siyosatini belgilashda mamlakat iqtisodiyoti tuzilmasi va unda mavjud tizimlarning o’ziga xos xususiyatiga katta e'tibor qaratilishi lozim. Shu tufayli, jahon tajribasidan kelib chiqqan holda Markaziy banklar valyuta kurslari tartibining quyidagi turlaridan foydalanishadi: qat’iy belgilab qo’yilgan valyuta kursi (yagona valyuta yoki valyuta savatchasi asosida aniqlanadi); talab va taklif ta'siri ostida sun'iy (stixiyali) ravishda vujudga keladigan erkin suzub yuruvchi valyuta kursi; «pogonali» valyuta kursi; ko’p xilli valyuta kurslari tizimi; ikkiyoqlama valyuta kursi. 1993 yilning noyabr oyida O’zbekiston Respublikasi muomalaga sum-kupon - o’z milliy valyutasiga o’tilish davrida foydalanishga mo’ljallangan oraliq pul birligini kiritdi. Muomalaga sum-kupon kiritilishi bilan valyuta kursi siyosatini amalga oshirish zaruriyati tugildi. Iqtisodiy islohotlaming boshlangich davrida va usha vaqtda mavjud bo’lgan iqtisodiy shart- sharoitlarni hisobga olgan holda boshqariladigan suzib yuruvchi tartibotda bosqichma-bosqich devalvatsiya qilish varianti O’zbekiston uchun eng optimal usul deb topilgan edi. Ayirboshlash kursini belgilashda muomaladagi pul massasi hajmi va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisobga olingan edi. Hozirgi kunda, valyuta kurslarini tartibga solishda bir qancha muammolar mavjud bo’lib, ular yagona valyuta kursining mavjud emasligi bilan bog’liqdir. Jumladan, chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirishda quyidagi kurslar yuzaga kelganligini ko’rish mumkin: O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy kursi. Buxgalteriya hisobi, bojxona va va boshqa to’lovlar maqsadida, shu jumladan, mahsulot eksport qiluvchi korxonalar tomonidan Markaziy bankka va vakolatli banklarga chet el valyutasidagi tushumdan majburiy tarzda sotuvni amaga oshirishga doir operatsiyalarda qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Valyuta birjasi savdolarida belgilanadigan birja kursi. Ushbu kurs bo’yicha markazlashgan valyuta manbalari hisobidanhukumatning valyuta kreditlari va hukumat kafolati ostida olingan chet el 12 valyutasidagi kreditlarni to’lash, elchixonalarga sarflanadigan xarajatlar, xalqarotashkilotlarga a'zolik badallarini to’lash, hukumat topshiriqlari bilan chet elga xizmat safari xarajatlari uchun so’m mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertirlashishi ta'minlanadi. 13 1.3 Valyutani tartibga solishda jahon tajribasi. 2019 yil 16 mart kuni Trastbank” xususiy aksiyadorlik banki Bosh binosida Tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta operatsiyalari departamenti tomonidan barcha filiallarning valyuta operatsiyalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislari uchun “Valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilishning huquqiy asoslari” mavzusida amaliy seminar bo‘lib o‘tdi. Seminar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi PF-5296-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori talablarining ijrosi doirasida to‘lov balansi hisobini yuritish va tahlil qilish tizimini to‘liq shakllantirish bo‘yicha belgilangan talablardan kelib chiqib, valyuta operatsiyalariga oid yangi hisobot shakllarini ko‘rib chiqish hamda bu sohada faoliyat yurituvchi bank mutaxassislarining moliyaviy savodxonligini oshirish maqsadida tashkil etildi.Seminarda Tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta operatsiyalari departamenti direktori V.I.Pay, Buxgalteriya xisobi va hisobotlari departamentining Valyuta operatsiyalari bo‘yicha buxgalteriya hisobi va hisobotlari bo‘limi boshlig‘i K.R.Tadjiyeva, shuningdekdepartament direktori o‘rinbosarlari,boshqarma boshliqlari hamda barcha filiallarning mutaxassislari ishtirok etdi.Seminar davomida ishtirokchilarga valyuta qonunchiligi talablarining buzilish holatlarini kamaytirish, valyutani nazorat qilish tartiblari, O‘zbekiston Respublikasi tomonidan kafolatlanmagan tashqi qarz shartnomalarini to‘ldirish shartlari, rezidentlar va norezidentlar tomonidan ko‘chmas mulk sotib olish maqsadida chet elga/respublikaga o‘tkazib beriladigan pul mablag‘larini rasmiylashtirish tartiblari, tashqi savdo shartnomalarini rasmiylashtirish, hisobvaraqlar yuritish tartiblari, tolling operatsiyalar haqidagi ma’lumotlar, xorijiy valyutani sotish va sotib olish amaliyotlarida yuzaga kelayotgan xato va kamchiliklarning oldini olish tartiblari, eksport shartnomalarni rasmiylashtirish jarayonlari va boshqa valyutani tartibga solishga oid qonun va qonunosti hujjatlariga kiritilgan o‘zgartirishlar haqida batafsil tushunchalar berildi.Shuningdek, seminar davomida filiallar faoliyatining yalpi audit tekshiruvi hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘tkazilgan 14 inspeksiya yakunlari ko‘rib chiqildi. Tekshiruv jarayonida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha qilingan ishlar va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kamchiliklarning oldini olish choralari muhokama qilindi. - Bugungi seminardan juda ko‘p ma’lumot olishga muvaffaq bo‘ldim, - deydi Samarqand filiali tashqi iqtisodiy aloqalar bo‘limi boshlig‘i Hamrayev Mirzohid. Chunki, ITRS va DTRS talabnomalari bo‘yicha xalqaro operatsiyalar hisobiyuridik shaxslarning tashqi savdo shartnomalari bo‘yicha kod qo‘yishda ko‘pgina tushunmovchiliklarim mavjud edi. Aynan, ishimizda zarur bo‘lgan ma’lumotlarni yaqqol misollar bilan bugun tushuntirib berishgani keyingi ish faoliyatimizda xato va kamchiliklarsiz ishlashimizga zamin yaratdi, - deya so‘zini yakunladi Hamrayev Mirzohid.Seminar bahs-munozaralarga boy tarzda o‘tkazilib, ishtirokchilar o‘zlarini qiziqtirgan barcha savollarga javob oldilar. Valyutani tartibga solish — xalqaro hisob kitoblar va valyuta boyliklari bilan bogʻliq bitimlarni amalga oshirishni reglamentatsiya qilishga qaratilgan davlatning faoliyati. „Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida“gi OʻzR Qonunining 10- moddasiga muvofiq, OʻzR Markaziy banki OʻzRda valyutani tartibga soluvchi davlat organidir. Valyutani tartibga soluvchi davlat organi oʻz vakolatlari doirasida:  OʻzRda chet el valyutasining hamda chet el valyutasidagi toʻlov hujjatlarining muomalasi tartibini belgilaydi;  milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursini aniqlash mexanizmini belgilaydi;  OʻzR hududidagi banklarda norezidentalar tomonidan chet el valyutasida hisobvaraqlar ochish va ularni yuritish tartibini belgilaydi;  rezident yuridik shaxslar tomonidan OʻzRdan tashqaridagi banklarda hisobvaraqalar ochish tartibini belgilaydi. 15 2-BOB. O’ZBEKISTONDA VALYUTA SIYOSATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH. Keyingi yillarda valyuta siyosati va tashqi savdo faoliyati sohasini takomillashtirish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish, zamonaviy, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini barqaror rivojlantirishga xizmat qilgani qayd etilsin.Maqbul miqdorda tashqi qarzlarni jalb qilish bo‘yicha izchil amalga oshirilayotgan siyosat O‘zbekistonning majburiyatlarini o‘z vaqtida bajaradigan ishonchli, to‘lovga layoqatli xalqaro sherik sifatidagi imidjini ta’minladi, keyinchalik valyuta kursini liberallashtirish uchun zarur oltin-valyuta zaxirasini shakllantirish, valyuta resurslarini real iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik qayta jihozlash va diversifikatsiya qilishning ustuvor sohalariga yo‘naltirish, jahon moliyaviy inqirozining salbiy oqibatlarini yumshatish imkonini berdi.Shu bilan birga, valyuta muomalasi sohasining haddan ziyod ma’muriy tartibga solinishi alohida tarmoqlar va xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun imtiyoz va preferensiyalarning asossiz ravishda kam samarali bo‘lgan tizimini shakllantirdi, biznes yuritishda teng bo‘lmagan shart- sharoitlarning vujudga kelishi va raqobatning bozor tamoyillari buzilishiga olib keldi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda, tovarlar va xizmatlar eksportini oshirishda, umuman, mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishida to‘sqinlik qiluvchi omilga aylandi.2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq hamda valyuta sohasini tartibga solishning bozor mexanizmlarini joriy qilish, respublika eksport salohiyatini oshirishni rag‘batlantirish, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozordagi raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizda investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash maqsadida:1. Valyuta bozorini yanada liberallashtirish sohasida davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilansin:birinchidan, yuridik va jismoniy shaxslarning chet el 16 valyutasini erkin sotib olish va sotish hamda o‘z mablag‘larini o‘zining xohishiga ko‘ra erkin tasarruf etish huquqlarini ro‘yobga chiqarishni to‘liq ta’minlash;ikkinchidan, milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursini belgilashda faqatgina bozor mexanizmlarini qo‘llash; uchinchidan, valyuta resurslaridan foydalanishda bozor instrumentlarining rolini oshirish, valyuta bozorida barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun teng raqobat sharoitlarini yaratish, valyuta siyosatining noan’anaviy tarmoqlarda eksportni rivojlantirishda, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashda rag‘batlantiruvchi rolini oshirish; to‘rtinchidan, sifatli ish o‘rinlari va yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni bevosita rag‘batlantirish uchun iqtisodiyotning barcha sektorlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, bilim va texnologiyalar jalb etishga xizmat qiladigan ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash; beshinchidan, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan qat’iy monetar siyosatni amalga oshirish, bu borada monetar instrumentlardan faol va moslashtirilgan holda foydalanish, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini rivojlantirish, shuningdek, ochiq bozorda operatsiyalar hamda davlat qimmatli qog‘ozlarini banklar likvidligiga garovga berish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirishni amaliyotga joriy qilish;oltinchidan, monetar va fiskal siyosatni muvofiqlashtirish hamda Davlat budjetining mutanosibligini ta’minlash orqali pul massasi haddan ziyod o‘sishining oldini olish;yettinchidan, bank tizimining barqarorligini ta’minlash va uning tavakkalchiliklarga bardoshliligini, shu jumladan, valyuta siyosatini liberallashtirishning vujudga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirini yumshatishga qaratilgan samarali choralarni qo‘llash hisobiga oshirish;sakkizinchidan, valyuta siyosatining yangi sharoitlarida tayanch tarmoqlar korxonalari samarali faoliyat yuritishi uchun ularni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha zarur chora-tadbirlar ko‘rish;to‘qqizinchidan, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari turmush darajasiga valyuta siyosatini liberallashtirishning salbiy oqibatlarini kamaytirish imkonini beradigan har 17 tomonlama ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish. 2. Belgilab qo‘yilsinki, 2017-yilning 5-sentabridan:O‘zbekiston Respublikasining yuridik shaxslari joriy xalqaro operatsiyalar (tovar, ish va xizmatlar importi, foyda repatriatsiyasi, kreditlarni qaytarish, xizmat safari xarajatlarini to‘lash va boshqa savdo xarakteriga ega bo‘lmagan o‘tkazmalar) bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish uchun tijorat banklarida chet el valyutasini cheklovsiz sotib olishlari mumkin; shaxslar chet el valyutasini tijorat banklari orqali erkin sotishi va sotib olishi hamda sotib olingan mablag‘larni hech qanday cheklovlarsiz tasarruf etishi mumkin; iste’mol tovarlari importi bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat ko‘rsatuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlarga chet el valyutasini jismoniy shaxslar uchun o‘rnatilgan tartibda, banklardagi hisobvaraqlar orqali sotib olishga ruxsat beriladi; mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha eksportchi korxonalarning chet el valyutasidagi tushumini majburiy sotish bo‘yicha talab bekor qilinadi; Belgilansinki, chet el valyutasida daromad oluvchi yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat ko‘rsatuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar, shuningdek, fermer xo‘jaliklari o‘z bank hisobvaraqlaridagi naqd mablag‘larni faqat milliy valyutada yechib olishga haqlidirlar, chet el valyutasidan chet elda asosli foydalanish hollari bundan mustasno. 3. Belgilansinki, O‘zbekiston Respublikasi hududida: tovar (ish va xizmat)lar uchun to‘lovlarni chet el valyutasida amalga oshirish taqiqlanadi, xalqaro tajribaga muvofiq xalqaro to‘lov kartalari orqali to‘lovlar bundan mustasno; tovar, ish va xizmatlar uchun narx va tariflar, shuningdek, jamiyatlarning ustav kapitaliga qo‘yiladigan minimal talablar faqat milliy valyutada belgilanadi; davlat bojlari, yig‘imlari va boshqa majburiy to‘lovlar faqat milliy valyutada undiriladi, konsullik yig‘imlari bundan mustasno. 18 4. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga ko‘ra: xorijiy valyutada kreditlar berish va undirish shartlari kredit siyosatidan kelib chiqqan holda tomonlarning o‘zaro kelishuviga asosan tijorat banklari tomonidan mustaqil belgilanadi; banklarning xorijiy valyuta oldi-sotdisi bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha tavakkalchiliklari tadbirkorlik tavakkalchiligi hisoblanadi hamda ularni boshqarish tijorat bankining vakolatiga kiradi; xorijiy valyuta oldi-sotdisi bo‘yicha komission vositachilik haqi miqdori tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi; tijorat banklariga xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish bo‘yicha litsenziya berish amaliyoti bekor qilinadi. Tijorat banklarining xorijiy valyuta bilan operatsiyalari bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bir hafta muddatda valyuta siyosatini liberallashtirish oqibatlarini yumshatishni nazarda tutuvchi hukumat qarorlari loyihalarini ishlab chiqsin va tasdiqlash uchun kiritsin, ularda quyidagilar:banklarning kapitallashuv darajasi va likvidliligini ta’minlash orqali ularning tavakkalchiliklarga bardoshliligini oshirish, xalqaro amaliyotni hisobga olgan holda bank tavakkalchiliklarini baholashni takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishning zamonaviy tamoyillari va mexanizmlarini joriy qilishni ko‘zda tutuvchi respublika bank tizimi moliyaviy barqarorligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar; iqtisodiyot va aholini energiya resurslari bilan uzluksiz ta’minlashga, xorijiy kreditlarga o‘z vaqtida xizmat ko‘rsatishda davlat tomonidan moliyaviy yordam berish, soliqqa tortish mexanizmlari va tamoyillarini takomillashtirish, davlat tomonidan vaqtincha subsidiyalar ajratish, O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi va tijorat banklari kreditlarini restrukturizatsiya qilishga qaratilgan iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari;import qilinayotgan tovarlar va xizmatlar ichki narxlarining o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida bojxona to‘lovlari stavkalarini optimallashtirish chora-tadbirlari;2017-2018- 19 yillarda 14 yoshga to‘lmagan farzandlari bo‘lgan oilalar uchun belgilangan nafaqa oluvchilar sonini o‘rtacha 1,5 barobar va kam ta’minlangan oilalar uchun belgilangan moddiy yordam oluvchilar sonini 2 barobarga oshirish, ishsiz fuqarolar uchun aholi punktlari, mahallalarni obodonlashtirish, ariqlar, irrigatsiya tarmoqlarini tozalash, uy-joy kommunal xo‘jaligi obyektlarini ta’mirlash, infratuzilmani yaxshilash, yo‘l va ko‘chalarni ta’mirlash bo‘yicha haq to‘lanadigan jamoatchilik ishlarini tashkil etish, shuningdek, Davlat budjeti, O‘zbekiston Kasaba uyushmalari federatsiyasi va “Mahalla” xayriya jamoat fondi mablag‘lari hisobidan kam ta’minlangan oilalarni moddiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish, shu jumladan, oilalarning alohida davlat ko‘magiga ehtiyojmand toifalariga uy-joy ta’mirlash yoki xarid qilish, qoramol, parranda va eng zarur maishiy texnika sotib olishga ko‘maklashish hisobiga aholining ijtimoiy ko‘makka muhtoj qatlamlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash choralarini kuchaytirish nazarda tutilsin.7. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi:soliqqa tortish bazasini kengaytirish va ichki zaxiralarni safarbar qilish bo‘yicha samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga budjet daromadlarini oshirish orqali 2017-yilgi O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining profitsit bilan bajarilishini ta’minlash, shuningdek, Davlat budjetida ko‘zda tutilgan barcha tadbirlarning to‘liq moliyalashtirilishini ta’minlash va tasdiqlangan xarajatlarni asossiz qisqartirish amaliyotiga barham berish;ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha tasdiqlangan davlat dasturlarida ko‘zda tutilgan chora-tadbirlarni so‘zsiz amalga oshirishni nazarda tutgan holda, 2018-yilgi Davlat budjeti loyihasini profitsit prognozi bilan ishlab chiqish;xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobvaraqlaridagi chet el valyutasidagi mablag‘larini qayta baholash natijasida olgan foydasi soliqqa tortish bazasiga kiritilmaydigan vaqtincha tartib (2018-yilning 1-iyuliga qadar) belgilash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirsin.8. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2018-yilning birinchi yarim yilligi yakunlari bo‘yicha mazkur Farmonda belgilangan normalar ta’sirining tahlilidan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi qonuni yangi tahriri loyihasini ishlab chiqsin va Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. Unda: 20 havola qiluvchi me’yorlarni maksimal darajada qisqartirgan holda, valyuta operatsiyalarining amaliyotda uchraydigan barcha jihatlari; O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasining barqarorligini ta’minlash; yuridik va jismoniy shaxslarning o‘z valyuta mablag‘larini erkin tasarruf etish huquqini to‘liq ro‘yobga chiqarish; respublika iqtisodiy manfaatlarini hisobga olgan holda, kapital harakati bilan bog‘liq operatsiyalarni tartibga solish masalalari ko‘zda tutilsin. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Davlat soliq qo‘mitasi va Ichki ishlar vazirligi O‘zbekiston Respublikasi hududida naqd chet el valyutasining noqonuniy muomalasini va naqd chet el valyutasi bilan noqonuniy operatsiyalarni amalga oshirishni bartaraf etish bo‘yicha ta’sirchan chora-tadbirlar ko‘rsin. 2.1 O’zbekiston respublikasida valyutani tartibga solish bosqichlari. O’zbekiston Respublikasida ham rivojlanayotgan boshqa davlatlar kabi ma'lum bir valyutaviy cheklashlar mavjud. Ularning eng asosiysi bo’lib, milliy valyutani erkin konvertirlanadigan valyutalarga to`laqonli konvertirlash-ning yukligidir. Bu quyidagilarda namoyon bo’ladi: raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarmokchi bo’lgan korxona o’zining tarkibini yaxshilashga, yangi texnologiyalar kiritishga, malakali mutaxassislarga ehtiyoj sezadi. Bunga amalda erishish uchun, rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o’rganish, ulardan yangi texnologik asbob-uskunalarni sotib olish, o’z mutaxassislarini chet ellarda ukitish yoki chetdan jalb qilishi kerak. Buning uchun, chet el valyutasidagi mablag’lar zarur bo’ladi. Hozirgi kunda, respublikada bozor munosabatlari rivojlanayotgan davrda, chet el investitsiyasini jalb qilishga ehtiyoj yuzaga chiqmoqda. Milliy valyutani erkin konvertirlanishiga erishish qiyin masala hisoblanadi va u iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish, tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish hamda pul-kredit va valyuta siyosatini takomillashtirishni talab qiladi. Chunki, dunyoning hamma mamlakatlari ham erkin konvertirlana-digan valyutaga ega emas. Milliy valyutaning qadrini oshirish uchun, har bir davlat o’z 21 hududida valyutani tartibga solish usullari bilan (chet el valyutasini milliy naqd va naqd pulsiz aylanmasiga ta'sirini kamaytirgan holda) milliy valyutani boshqa valyutalarga erkin ayirbosh-lanishini ta'minlaydigan barcha shart-sharoitlarni yuzaga keltirishi shart. Bir qator davlatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, erkin konvertatsiyaga faqatgina iqtisodiyotning ma'lum bir rivojlanish bosqichida erishiladi. Xatto Yaponiya, Janubiy Koreya va Janubiy-Sharqiy Osiyoning boshqa rivojlanayotgan davlatlari kabi mamlakatlar uzoq vaqt mobaynida turli shakldagi valyutaviy cheklashlarni qo’llashga majbur bo’lganlar. O’zbekiston Respublikasida valyutani tartibga solish tizimining shakllanishi mustaqillikka erishilgandan so’ng, 1991 yilda «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida» va «O’zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari to’g’risida»gi qonunlar qabul qilinishi bilan keyin yuzaga keldi. 1992 yildan hozirgi kungacha Markaziy bankning faoliyati asosiy yo’nalishlar sifatida milliy valyutani muomalaga kiritish uchun shart-sharoitlar yaratish va milliy valyutaning qadrini oshirish tanlandi. 1993 yilda «Valyutani tartibga solish to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilinishi bilan Markaziy bank tomonidan valyutani tartibga solish bo’yicha qaytadan amaliy me'yoriy-huquqiy bazani yaratildi. Bu qonun Markaziy bank milliy valyuta qadrini oshirish uchun valyuta zahiralarini tashkil etishi va sumning ichki konvertatsiyasini ta'minlash uchun ichki valyuta bozorini rivojlantirishini belgilab berdi. Valyuta zahiralarini shakllantirish nixoyasiga etmagan sharoitda, valyuta bozorini rivojlantirish maqsadida Markaziy bank, Moliya vazirligi bilan birgalikda 1994 yili respublika korxonalarining eksportdan tushgan tushumlarining 15 foizini majburiy sotishni tasdiqladi. Bu vaqtda mazkur majburiy sotuvdan tashqari eksportdan tushgan tushumdan olinadigan 15 foizli soliq ham mavjud edi. Bundan keyingi qadam bo’lib, soliqning bekor qilinishi va uning o’rniga korxonaning eksportidan tushgan tushumdan olinadigan majburiy sotuvning 30 foiz qilib belgilanishi bo’ldi. Ushbu chora-tadbirlar korxonalarni eksportga kizikishlarini yanada oshirdi. Chunki, endi ular foydasining bir qismi majburiy 22 tarzda olinmasdan, balki chet el valyutasidagi tushumining bir qismi milliy valyutaga ayirboshlanib, korxonaning o’ziga qaytarilardi. Bu tushgan tushum Markaziy bankning valyuta zahirasini oshirishga qaratilgan edi. 1994 yil 1 iyuldan respublika milliy valyutasi - sumning kiritilishi bilan uning qadrini kuchaytirish uchun zaruriy chora-tadbirlar o’tkazishga ehtiyoj sezildi. Bunga ichki bozorni tuyintirish, korxona faoliyatini eksport potentsialini kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni qo’llash kul keldi. Shuning uchun, 1994 yil 7 oktyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorini rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi qarori milliy valyuta barqarorligini ta'minlashdagi muhim bosqich bo’ldi. Chunki, ushbu qarorda birinchi bo’lib, respublika hududida qonuniy yagona to’lov vositasi - so’m rasman e'lon qilindi. Shu bilan birga, naqd pulsiz chet el valyutasida import qiluvchi korxonalar talabini ta'minlash uchun, chet el valyutasidagi zahiralarga qo’shimcha ehtiyojni qondirilishini ta'minlash zarurati yuzaga keldi. Va oqibatda, 1995 yilda markazlashgan barcha eksport tushumi va davlat resurslari Markaziy bankka majburiy sotilishi belgilab qo’yildi. Ma'lumki, 1997 yilda paxta tolasini eksporti jami eksport hajmining 40 foizini, elektroenergiya esa, yokilgi mahsulotlari eksportdan tushayot-gan barcha tushumning 6 foizini tashkil qildi. Hozirgi vaqtda import o’rnini bosuvchi yoki eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish texnologiyasini va respublikaga birinchi darajali xalq iste'moli mollari olib kelinishini ta'minlaydigan korxonalarga ichki valyuta bozorini rivojlantirish maqsadida, korxonaning sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga ustuvor tarzda konvertirlashning ishlab chiqilgan mexanizmi amal qilmoqda. Bundan tashqari, respublika hukumatining qaroriga muvofiq, chet el investitsiyasi ishtirokidagi eksportga yo’naltirilgan va import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarga sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga o’z vaqtida konvertirlash, shu jumladan, chet el 23 ta'sischilariga tegishli ulushning foydasini va dividendining konvertirlanishi kafolatlangan. Valyuta operatsiyalarini va valyuta bozorini rivojlantirishdagi keyingi qadam bo’lib, korxonalaming valyuta tushumidan Markaziy bankka 30 foizlik majburiy sotish bekor qilindi, va buning o’rniga valyuta bozorini erkinlashtiruvchi, birjadan tashqari valyuta bozori yuzaga keltirildi. Bu - vakolatli banklarga talab va taklifdan kelib chiqib, mustaqil ravishda ayirboshlash kurslarini o’rnatish imkoniyatini yaratdi. Vakolatli banklarning birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar o’tkazishining manbasi bo’lib, korxonalaming 30 foizlik majburiy sotishidan tashqari, ularning o’z resurslari hamda mijozlarining chet el valyutasidagi depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag’lari hisoblanadi. Valyutani tartibga solish sohasi bo’yicha olib borilgan chora-tadbirlar korxonalaming valyuta resurslaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirdi. Buni quyidagi ma'lumotlardan ko’rish mumkin: respublika valyuta bozoridagi operatsiyalar hajmi 1995 yilgi 1,3 mlrd. AQSH dollaridan 1997 yili 3,6 mlrd. AQSH dollariga etdi. 1998 yilda bu ko’rsatkich 2,2 mlrd. AQSH dollari miqdorini tashkil etdi. Keyingi yillarda ichki valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilish hajmi kamayishining asosiy sababi, korxona va tashkilotlar tomonidan eksport shartnomalarini tuzilishi va bajarilishi bilan bog’liq ishlarning konikarsiz ahvolda bo’lganligi tufayli, valyuta tushumidan majburiy sotish bo’yicha rejadagi topshiriqlarning bajarilmasligi, alohida eksport tovarlarining raqobatbardosh emasligi va eksport qilinayotgan mahsulotlarga jahon bozorida narxlarning tushishi hisoblanadi. Shu bilan birga, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Rossiya Federatsiyasida yuz bergan inqirozlar ham mamlakat oltin-valyuta zahiralarining shakllanishiga salbiy ta'sir etdi. Xulosa qilish mumkinki, respublikada amalga oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining hajmi sekin-asta bo’lsada, barqaror holatda rivojlanish an'anasiga ega. Biroq, sumning to’liq konvertirlanishiga erishish uchun bir qator birinchi darajali vazifalarni hal etish lozim: eksport va ishlab chiqarish tarkibini yaxshilash, texnologik koloklikni bartaraf etish, ishlab chiqarilayotgan 24 mahsulotning sifatini va mehnat unumdorligini oshirish zarur. Bu vazifalami echish uchun ma'lum vaqt kerak. Shu bilan birga, milliy valyutani to’liq konvertirlagan holda raqobatbardosh iqtisodiyot bilan jahon bozoriga kirish sharaflidir. Demakki, sumni ichki konvertirlash asosiy maqsad bo’lmay, balki milliy iqtisodiyotni jahon bozoriga teng huquqli integratsiyasi uchun qo’yilgan bir vosita xolos. O’zbekistonda katta hajmda forvard operatsiyalarini rivojlantirish istiqbollari va valyuta optsioni hamda valyuta fyuchersi operatsiyalari bilan Yevropa bozoriga chiqish imkoniyatlari mayjuddir. Respublikada spot bozorining rivojlanmaganligi muddatli bitimlaming rivojlanishiga tuskinlik qilmoqda. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining faqatgina bir nechta tijorat banklarigina yetakchi chet el banklari bilan vakillik munosabatlari umatilgan. Bundan tashqari, MDH davlatlari banklarida vakillik hisobvaraqlar ochish bo’yicha turli xil cheklovlar mayjuddir. Masalan, sobiq Ittifoqning hamma davlatlari bilan xalqaro kelishuvlarning mavjud emasligi sababli, tijorat banklari hohlagan banki bilan milliy valyutada vakillik munosabatlar o’rnatolmaydi. Tabiiyki, tashqi savdo uchun zarur hisoblangan chet el banklari bilan vakillik munosabatlarni rivojlantirish kerak. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari valyuta operatsiyalarining yana bir muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, xalqaro hisob-kitob shakllarini rivojlantirish hisoblanadi. Bu birinchi navbatda, hujjatlashtirilgan akkreditiv va to’lov topshiriqnomasiga tegishlidir. Lekin, bugungi kunda chet ellik sheriklar akkreditivni qoplash summasini va yuqori komission to’lovlami talab qilmoqdalar, to’lov topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan hisob-kitobda esa, yuqori hajmda oldindan to’lash talab etilmoqda. Shu bilan birga, respublikada valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun valyuta ayirboshlash operatsiyalarini rivojlantirish kerak. Buning uchun, aholidan naqd chet el valyutasini jalb qilib, sotib olinishi va erkin tarzda sotilishi kerak. Bu turdagi valyuta operatsiyalariga qattiq valyuta cheklovini joriy qilish 25 tijorat banklariga bo’lgan ishonchning yanada pasayishiga va chet el valyutasiga bo’lgan fetishizmning rivojlanishiga olib keladi (masalan, dollar fetishizmi). Hozirgi vaqtda respublikada bir qator qo’shma va chet el banklari faoliyat yuritmoqda. Ular bir necha un yillik xorijiy tajribalarni bizda qo’llashga va respublikadagi bank raqobatchiligi rivojlanishiga ko’maklashmoqda. Ushbu banklarga: • UT-Bank. O’zbekiston tomonidan - «Uzpaxtabank», Turkiya tomonidan - «Ziraat bank» ta'sischi bo’lib qatnashgan. Bankning asosiy faoliyati ikki respublika o’rtasida faol rivojlanayotgan savdo-iqtisodiy munosabatlarga bank xizmatini ko’rsatish, bank faoliyatini tashkil etishning yangi usullarini joriy etishdan iborat. • 1994 yilning mayida "Uzprivatbank" xususiylashtirish va investitsiya bo’yicha o`zbek Xalqaro banki respublika ichkarisidan va tashqarisidan moliya mablag’larini jalb qilishni ta'minlash maqsadida tashkil etilgan. Bankning ta'sischilari bo’lib, Davlat mulk qo’mitasi, «Foton» IIChB va boshqalar hisoblanadilar. Gollandiya tomonidan esa, «Inter Repablik Xolding» va «Mis Pirson N.V.» Gollandiya banki qatnashgan. • va boshqa qo’shma banklar. Bularga «ABN Amro bank O’zbekiston MB AJ» o`zbek-gollandiya banki, «UzDEUbank» o`zbek-koreya banki va «Markaziy Osiyo rivojlanish va taraqqiyot bankining Toshkent sh.» shu'ba bankini misol qilib keltirish mumkin. Bunday qo’shma banklar respublikaga bush kapitallarni, investitsiyalarni va xalqaro kreditlarni jalb qilish orqali iqtisodiyotning turli sohalarini kreditlashi, ishlab chiqarishni rag’batlantirishi mumkin. 26 XMK, ETTB, ORB, Yaponiyaning «Eksimbanki», Markaziy Osiyo- Amerika tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash fondi, Germaniyaning «Rivojlanish kredit agentligi» tomonidan kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishga doir loyihalami amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasining vakolatli banklariga kredit liniyalari ochildi. Bozor munosabatlarining rivojlanishini hisobga olib, umuman keltirilgan hamma ma'lumotlar tahlil qilinsa, respublikada tijorat banklarining valyuta operatsiyalarini rivojlanish istiqbollari yetarli ekanligi kurinadi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning hozirgi bosqichida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: • valyuta kursini erkinlashtirish; • valyuta va tashqi savdo tizimini yanada erkinlashtirish; • vakolatli banklarning imkon qadar erkin ayirboshlanadigan valyutada qo’shimcha resurslar jalb qilishga, shu jumladan, jismoniy shaxslaming xorijiy valyutadagi jamgarmalarini rag’batlantirish orqali harakat qilishlariga erishish lozim. Mazkur maqsadlarga erishish uchun birinchidan, valyuta sohasidagi xizmat turini ko’paytirish kerak, ikkinchidan, xizmat xarajatlarini kamaytirish zarur, uchinchidan, xorijiy valyutadagi depozitlar uchun bank tomonidan to’lanadigan foiz stavkalarini qayta ko’rib chiqish kerak. MiUiy valyutadagi vakillik aloqalarni rivojlan-tirish bevosita xalqaro savdo aloqalarida milliy valyuta - sumdan keng miqyosda foydalanishga asos bo’ladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi bilan erkin savdo tizimi va eng yuqori darajada qulayliklar yaratilishini ko’zda to`tuvchi bitimlar imzolangan davlatlaming xo’jalik yurituvchi sub'ektlari bilan milliy valyutada tovarlar (bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar)ni eksport va import qilish uchun respublika korxona va tashkilotlari tomonidan shartnomalar imzolanishini maqsadga muvofiq holda amalga oshishini ta'minlash xalqaro moliya munosabatlari tizimining ajralmas qismi bo’lgan valyuta operatsiyalarining samarasini oshirishga imkoniyat beradi. 27 2.2 So’mning konvertatsiyasi va uning valyuta siyosatiga ta’siri. O‘zbekiston milliy valyutasi – so‘m kursi kundan-kunga tushib, dollarga nisbatan qiymati pasayib bormoqda. Bir necha kun avval tijorat banklaridagi sotuv kursi 1 dollar uchun 12 610 so‘mni tashkil qildi. Bir yil ichida so‘m 9,7 foizga qadrsizlandi. Yil boshidan beri esa dollar 232 so‘mga qimmatladi. So‘m ilk bor muomalaga chiqarilgan vaqtda, 1994 yil 1 iyul kuni uning qiymati 1 dollarga nisbatan 7 so‘mni tashkil etgandi. O‘sha vaqtda umumiy inflyatsiya ko‘rsatkichi 1280 foizdan  yuqori bo‘lgan. Bu yangi valyuta – so‘mga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi va 2 iyul kuni birjada 1 dollar 12 so‘mga baholandi. Shunday qilib, so‘m bir kun ichida 71 foizga qadrsizlandi. Keyinchalik so‘mning kursi quyidagi ko‘rinishda tushib bordi. Valyutaning boshqa valyutalarga nisbatan qiymati tushib ketishi devalvatsiya deyiladi. Devalvatsiya tushunchasi ko‘pincha inflyatsiya bilan adashtiriladi. Ikkala atama ham milliy valyutaning qadrsizlanishini bildiradi. Ammo inflyatsiya xarid qobiliyatining kamayishini, ya’ni tovarga nisbatan pullarning ko‘payib ketishini anglatadi, bunda siz bir xil miqdordagi pulga kamroq narsa sotib olasiz. Devalvatsiya – esa kursning tushishi. Ba’zi holatlarda milliy valyuta Markaziy bank tomonidan bir nechta maqsadlarga erishish uchun milliy valyutaning ataylab qadrsizlantiriladi. Shunga ko‘ra devalvatsiya 2 xil bo‘ladi. Nazorat ostidagi devalvatsiya sabablari quyidagilar: 28