O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI.MAHALLIY DAVLATHOKIMIYATI ASOSLARI. FUQOROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI. 1O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. 2. Mahalliy davlat hokimiyati asoslari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari. 3. Saylov tizimi. 4. Sud hokimiyati. 5. Advokatura. 6. Prokuratura. 1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Vazirlar Mahkamasi — O‘zbekiston Respublikasi Hukumati ijro etuvchi hokimiyatning oliy organi bo‘lib, iqtisodiyot, ijtimoiy va ma’naviy sohalarning samarali faoliyat ko‘rsatishiga rahbarlik qilishni, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida yangi tahrirdagi qonun 2019-yil 10-dekabrda O‘RQ-591 sonli qaror bilan imzolangan va bu qonun 50 moddadan iborat bo‘lib unda vazirlar mahkamasining maqsad va vazifalari, tarkibi va aloqalari bayon qilingan. Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyatning yagona tizimiga rahbarlik qiladigan kollegial organdir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi, inson hamda fuqaroning huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, kollegiallik, hokimiyat tarmoqlarining bo‘linishi va hamkorligi, shuningdek ochiqlik va shaffoflik Vazirlar Mahkamasi faoliyatining asosiy prinsiplaridir. Yangi tahrirdagi konstitutsiyamizda Mazirlar Mahkamasi to‘g‘risida quyidagi moddalar kiritilgan. 114-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o‘rinbosarlari va vazirlardan iborat. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‘z lavozimi bo‘yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatini ijro etuvchi hokimiyat faoliyatining O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadigan asosiy yo‘nalishlari doirasida amalga oshiradi.. 115-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: 1) samarali iqtisodiy, ijtimoiy, soliq va byudjet siyosati amalga oshirilishi, ilm-fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlashni hamda iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirishga doir dasturlarning ishlab chiqilishi hamda bajarilishi uchun javobgar bo‘ladi; 2) barqaror iqtisodiy o‘sishni, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, kambag‘allikni qisqartirish, aholi uchun munosib turmush sharoitlarini yaratish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, qulay investitsiyaviy muhitni yaratish, hududlarni kompleks va barqaror rivojlantirish bo‘yicha choralar ko‘radi; 3) aholini, shu jumladan nogironligi bo‘lgan shaxslarni ijtimoiy himoya qilish tizimining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi; 4) atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklarni va biologik xilma- xillikni saqlash, iqlim o‘zgarishiga, epidemiyalarga, pandemiyalarga qarshi kurashish hamda ularning oqibatlarini yumshatish sohalarida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlaydi; 5) yoshlarga oid davlat siyosatining amalga oshirilishini ta’minlaydi, oilani qo‘llab-quvvatlash, mustahkamlash va himoya qilish, an’anaviy oilaviy qadriyatlarni saqlash bo‘yicha choralar ko‘radi; 6) fuqarolik jamiyati institutlarini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshiradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish hamda ijtimoiy sheriklik dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda ularning ishtirok etishini ta’minlaydi; 7) fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy hamda boshqa huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi; 8) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, Oliy Majlis palatalari qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi; 9) ijro etuvchi hokimiyat organlari ishini muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi, ularning faoliyati ustidan qonunda belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; 10) ijro etuvchi hokimiyat organlarining ishida ochiqlik va shaffoflikni, qonuniylik va samaradorlikni ta’minlash, ularning faoliyatida korrupsiya holatlariga qarshi kurashish, davlat xizmatlarining sifatini oshirish va ulardan foydalanish imkoniyatini kengaytirish bo‘yicha choralar ko‘radi; 11) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan har yilgi ma’ruzalarni taqdim etadi; 12) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. 116-modda. Vazirlar Mahkamasi konstitutsiyaviy normalar doirasida va qonunchilikka muvofiq O‘zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti oldida javobgardir. Amaldagi Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi, biroq Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga muvofiq o‘z faoliyatini davom ettirib turadi. 117-modda. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri: 1) Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi; 2) Vazirlar Mahkamasining majlislarida raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi; 3) xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radi; 4) O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Yangi kiritilgan o‘zgarishga ko‘ra, Bosh vazirni tayinlash va unga ishonchsizlik votumi bildirishda Senatning ishtiroki bekor qilindi. Endilikda buning uchun deputatlar umumiy sonining uchdan ikki qismi ovoz berishi yetarli (avval har ikki palata a’zolarining uchdan ikki qismi ovoz berishi zarur edi; eslatib o‘tamiz, ishonchsizlik votumi e’lon qilinsa, prezident bosh vazirni lavozimidan ozod etadi). Bosh vazir va hukumat a’zolarining hisobotlarini eshitish ham quyi palataning vakolatiga o‘tkazildi. Bundan tashqari, Qonunchilik palatasi hukumat a’zolarini iste’foga chiqarish to‘g‘risida prezidentga taklif kiritish vakolatiga ega bo‘ldi. 118-modda.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining mansabdor shaxslari saylangandan va organlari shakllangandan so‘ng bir oy ichida yoki Bosh vazir lavozimidan ozod etilganidan keyin yoxud Bosh vazir, Vazirlar Mahkamasining amaldagi tarkibi iste’foga chiqqanidan keyin bir oy ichida Qonunchilik palatasi ko‘rib chiqishi va ma’qullashi uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng taqdim etiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan taqdim etilgan O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdimnoma kiritilgan kundan e’tiboran o‘n kun ichida ko‘rib chiqadi. Bosh vazir lavozimiga nomzod O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida uning nomzodi ko‘rib chiqilayotganda Vazirlar Mahkamasining yaqin muddatga va uzoq istiqbolga mo‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi. Bosh vazir nomzodi uning uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining yarmidan ko‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda ma’qullangan hisoblanadi. Bosh vazir lavozimiga taqdim etilgan nomzod uch marta rad etilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni tayinlaydi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini tarqatib yuborishga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari ularning nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan ma’qullanganidan keyin O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining amaldagi tarkibini yoki a’zosini iste’foga chiqarishga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zosining o‘z faoliyatiga oid masalalar yuzasidan hisobotini eshitishga haqli. Vazirlar Mahkamasi a’zosining hisobotini eshitish yakunlariga ko‘ra Qonunchilik palatasi uni iste’foga chiqarish to‘g‘risidagi taklifni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga ko‘rib chiqish uchun kiritishga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolari parlament so‘rovlariga va Qonunchilik palatasi deputatining, Senat a’zosining so‘rovlariga qonunda belgilangan tartibda javob berishi shart. Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. Bosh vazir nomzodini endi prezident taqdim etadi. Prezident bosh vazir nomzodini taqdim etishdan oldin parlamentga kirgan barcha partiyalarning fraksiyalari bilan maslahatlashuvlar o‘tkazishi belgilandi. Qonunchilik palatasi prezident taqdim etgan nomzodni ko‘rib chiqadi, agar deputatlarning yarmidan ko‘pi ma’qullasa, bosh vazir lavozimga tasdiqlanadi. Agar deputatlar nomzodni uch marta rad etsa, prezident bosh vazirni tayinlab, Qonunchilik palatasini tarqatib yuborishga haqli. Avvalgi tartibga ko‘ra, bosh vazir nomzodini Qonunchilik palatasida eng ko‘p o‘rinni egallagan partiya taklif qilar, prezident ma’qullagach, nomzod ikki palata tomonidan tasdiqlanishi talab etilardi. 119-modda.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi. Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi, agar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bersa, qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi. Ma’lumki, “jamiyat taraqqiyoti ko’p jihatdan hokimiyatni to’g’ri tashkil qilishga, boshqaruvda eng samarali vositalardan foydalanishga bog’liq”. Albatta, mamlakatimiz rahbariyati tomonidan ijro hokimiyati faoliyatini isloh qilish orqali uning vakolatlari, mas’uliyati va davlat hokimiyati tizimidagi mavqeini oshirishga qaratilgan islohotlarning izchillik bilan amalga oshirilayotganligi, tarixiy tajriba va milliy davlatchilik an’analarini hisobga olgan holda hokimiyatning to’g’ri tashkil qilinayotganligi haqida xulosaga kelishga asos bo’ladi. O’zbekistonda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sharoitida Vazirlar Mahkamasi vakolatlari va mas’uliyatining kengayishiga oid munosabatlar o’rganilar ekan, mamlakatimizda 2002 - yil 27 - yanvarda o’tkazilgan umumxalq referendumining huquqiy, siyosiy va tarixiy ahamiyatini esdan chiqarmasligimiz zarur. Chunki ushbu referendum mamlakatimizda bevosita demokratiyaning muhim amaliy ifodasi bo’lib, uning natijasida milliy parlamentimiz bikameral tizimda qayta shakllantirildi, davlat rahbarining maqomi takomillashtirilib, Vazirlar Mahkamasining, jumladan, Bosh vazirning vakolatlari va mas’uliyati ortdi. 2003 - yil 24 - apreldagi “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonunga ko’ra, Vazirlar Mahkamasining Raisi lavozimining tugatilishi Prezidentning aynan davlat boshlig’i sifatidagi maqomini yorqin namoyon qilib, o’z - o’zidan Hukumat faoliyatiga rahbarlik qiluvchi shaxs - Bosh vazirning ijro hokimiyatidagi rolini, shu bilan birga butun Vazirlar Mahkamasining davlat hokimiyati tizimidagi mavqeini yuksalishiga xizmat qildi. Konstitutsiyaning hukumat faoliyatiga oid 98 - moddasining yangi tahririda, Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy maqomi va tarkibi, uning shakllantirilish tartibi, Bosh vazirning vazifa va vakolatlari, Prezidentning Vazirlar Mahkamasi faoliyatidagi ishtirokining ayrim jihatlari hamda ushbu organning ikki taraflama javobgarligi masalalarini tartibga soluvchi normalar o’z aksini topdi. Vazirlar Mahkamasi mamlakatda ijro hokimiyatini amalga oshirishi, Bosh vazir esa Vazirlar Mahkamasi Raisiga xos bo’lgan funksiyalarni bajarishi Konstitutsiyada belgilab qo’yildi. Demak, bu holatda, qonunchilikda “Vazirlar Mahkamasi Raisi” degan ibora o’rnini “Bosh vaziri” degan ibora egalladi, deb qayd etish o’rinli bo’ladi. Bosh vazir lavozimining tarixiga qisqacha to’xtaladigan bo’lsak, u eng avvalo 18 - asrda Angliyada vujudga kelganligini bilamiz. 18-asrning 1-choragida Angliya qiroli asli Gannoverlar sulolasidan bo’lgan qirol Georg I edi.U yurtga begona bo’lgan qirol bo’lib, ingliz tilini yaxshi bilmas, atrofidagi voqealar, hatto hukumat faoliyatidan ham bexabar edi. Bunday vaziyatda, hukumatdagi vazirlar orasidan bir vazirni qirol va hukumat o’rtasidagi munosabatlarni soddalashtirish uchun tayinlash zarur edi. Bu vazir birinchi (prime) vazir bo’lib hisoblanadigan bo’ldi. Keyinchalik Bosh vazir nafaqat birinchi vazir, balki hukumat boshlig’i sifatida e’tirof etiladigan bo’ldi. 3. Saylov tizimi Saylov tizimi-demokratik davlatning asosiy belgisi. Saylov demokratik davlatning asosiy belgilaridan biri bo‘lib, u orqali mamlakatning taraqqiyoti va istiqboli namoyon bo‘ladi. Bu xalqning o‘z xohish-irodasini bildirishi, fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda bevosita ishtirok etishining asosiy shaklidir. O‘z navbatida, saylovda qatnashish asosida faol fuqarolik pozitsiyasini ilgari surish xalqimizning yuksalib borayotgan siyosiy tafakkurini, ijtimoiy faolligi va elektoral madaniyatini namoyon qiladi. Yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladigan saylovlarda saylovchilar o‘z tanlovlarini berilgan varaqaga yozib, saylov qutisiga tashlashadi. Saylov — ovoz berish orqali davlat organlari, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va boshqa tuzilmalarni tashkil yetish vositasi. Fuqarolarning o‘z saylov huquqini amalga oshirishi — ularning davlatni boshqarishda ishtirok yetishining eng muhim shakllaridan biri. Saylov o‘tkazish tartibi va qoidalari, odatda, har bir davlatning konstitutsiyasi va boshqa konstitutsiyaviyhuquqiy hujjatlarda belgilanadi. Saylov turli ko‘rinishda bo‘ladi. Unda aholi qatnashishi yoki ularning vakillarigina ishtirok yetishi mumkin. Saylov ochiq yoki yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Qaysi organ saylanayotganligiga qarab parlamentga yoki prezidentlikka saylash, parlamentning umumiy yoki bir qismi uchun saylov o‘tkazilishiga qarab yalpi yoki qisman saylov bo‘lishi mumkin. Hududiga qarab umumdavlat yoki mahalliy; o‘tkazilish vaqtiga qarab navbatdagi yoki muddatdan oldingi; bir partiyali, ko‘p partiyali yoki partiyasiz; muqobillik asosida va nomuqobil (agar yagona nomzod ko‘rsatilsa); to‘g‘ri yoki ko‘p bosqichli; asosiy yoki qo‘shimcha saylov o‘tkazilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan, mamlakat Prezident saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishlicha ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda — dekabr oyi 3-o‘n kunligining 1-yakshanbasida o‘tkaziladi. Saylovlar umumiy, teng, to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi (yana qarang Saylov tizimi, Saylov huquqi) . 2021-yil 8-fevral kuni qabul qilingan "Saylov qonunchiligi takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida"gi qonunga binoan saylovlar oktyabr oyida o‘tkazilishi belgilandi. Ya’ni Prezidentlikka saylov, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning konstitusiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda — oktyabr oyi uchinchi o‘n kunligining birinchi yakshanbasida o‘tkazilishi belgilandi (ilgari dekabr oyida edi) . Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tayyorlangan qonunning konsepsiya variantida saylovlarni mart oyiga ko‘chirish haqidagi taklif ham bo‘lgan. Fuqarolar bilan o‘tkazilgan semenar tadbirlarda hamda ommaviy axborot vositalari orqali kelib tushgan takliflarda ham mart, may, avgust va sentabr oylari qayd yetilgan. Biroq saylovlarni oktabr oyida o‘tkazish bo‘yicha 70 foizdan ortiq taklif fuqarolardan kelganligi bois shu oyga ko‘chirilgan . Aslida saylov tizimi – jamiyatda davlatning vakillik organlarini saylash yo‘li bilan yuzaga keluvchi davlat siyosiy munosabatlari tizimidir. Saylov tizimi iborasi, shuningdek, deputatlik mandatlariga nomzodlar ko‘rsatish, deputatni saylash uchun yetarli bo‘lgan saylovchilar ovozining miqdori, deputatlik mandatlarining nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiyalar o‘rtasida qanday taqsimlanishi, saylov natijalarini aniqlash tartibi kabi omillar yig‘indisini ham bildiradi. Saylov tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: saylanadigan organlarni shakllantirishda ishtirok etish tamoyillari va shartlari; saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish tartibi. Saylov tizimining quyidagi turlari mavjud: 1. Mojaritar saylov tizimi. 2. Proporsional saylov tizimi. 3. Aralash saylov tizimi. Majoritar saylov tizimida saylov okrugida ko‘pchilik ovoz olgan siyosiy partiyadan yoki tashabbuskor guruhdan bo‘lgan bir nomzod (bir mandatli okrugda) yoki bir necha nomzodlar (ko‘p mandatli okrugda) saylangan hisoblanadi. Ozchilik ovoziga ega bo‘lgan siyosiy partiya va tashabbuskor guruhlar nomzodlari belgilangan o‘rinlarga saylana olmaydi. Majoritar saylov tizimi ko‘pchilik ovozi prinsipiga asoslanadi. Ushbu saylov tizimida aksariyat hollarda nisbatan va mutlaq ko‘pchilik ovozlarning saylovlarda yutib chiqish qoidasi asos qilib olingan bo‘ladi. Respublikamizda ham ushbu saylov tizimidan bevosita saylovlar amaliyotida qo‘llaniladi. Proporsional saylov tizimi ko‘ppartiyaviylikka asoslanadi. Bu saylov tizimida har bir saylov okrugidagi mandatlarga ularning har birida to‘plangan ovozlar bevosita ta’sir qiladi. Odatda, bu tizimdagi saylovlarda xorijiy mamlakatlar tajribasida ovozlarning me’yoriy qismi belgilanadi. Bunga asosan u yoki bu siyosiy partiyaning nomzodlari ana shu belgilangan ovozlarni olgandan keyingina mandatlarni taqsimlashda qatnashadi. Bunday tizimda saylovchi amalda nomzod uchun emas, balki siyosiy partiya uchun ovoz beradi. Aralash saylov tizimida saylovchilar deputatlarning ayrim mikdorini majoritar saylov tizimi asosida, ayrimlarini esa proporsional saylov tizim asosida saylaydilar. Aralash tizimning qo‘llanilishi ikki turdagi deputatlarning saylanishiga olib keladi. Birinchisi, saylov okrugidagi saylovchilar bilan ancha bog‘liq bo‘lgan deputat bo‘lib, u saylovchilari oldida o‘z ma’suliyatini sezadi. Ikkinchisi, partiya ro‘yxati vositasida saylangan deputat bo‘lib, u ma’lum okrug saylovchilariga uncha tanish bo‘lmasligi mumkin, chunki saylovchi ovoz berganda alohida nomzod uchun emas, balki partiya ro‘yxati uchun ovoz beradi. Natijada, saylangan deputat o‘zini muayyan saylov okrugi saylovchilari oldida emas, balki uni ro‘yxatga kiritgan partiya rahbarlari oldida hisobdor sezadi. Saylov tizimining o‘ziga xos jihatlari. Saylovlar umumiy, teng va to‘g‘ridan- to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Umumiy saylov huquqi prinsipi. Bu prinsipga ko‘ra, fuqarolar jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei, ma’lumoti, mashg‘ulotining turi va xususiyatidan qat’i nazar saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Saylov kuni o‘n sakkiz yoshga to‘lgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari saylash huquqiga egadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o‘ttiz besh yoshdan kichik bo‘lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o‘n yil O‘zbekiston hududida muqim yashagan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga yigirma besh yoshga to‘lgan hamda kamida besh yil O‘zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan fuqarolar egadirlar. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga, saylov kunigacha yigirma bir yoshga to‘lgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas va saylovlarda qatnashmaydilar. Teng saylov prinsipi. Har bir fuqaro – saylovchi bir ovozga ega. Har bir saylovchining tegishli saylov uchastkasida ro‘yxatga olinishi va shu yerdagina ovoz berishi mumkinligining o‘rnatilishi teng saylov huquqini kafolatlaydi. Tenglik saylashda ham, saylanishda ham bevosita ta’minlanadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov prinsipi. Bu davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkazilishini bildiradi. Saylovchilar nomzodlarga saylov vaqtida bevosita ijobiy yoki qarshi ovoz berishlari mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqlarining amalga oshirilishi saylovchilarning deputat bilan bevosita aloqasini kuchaytiradi. Yashirin ovoz berish prinsipi. O‘zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlariga saylovlar yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Yashirin ovoz berish saylovchining o‘z irodasini bildirish ustidan nazorat qilishga yo‘l qo‘yilmaslikni nazarda tutadi. Saylov jarayonlarini amalga oshirishda quyidagi asosiy huquqiy manbalardan foydalaniladi. Bular “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylovi to‘g‘risida”gi, ”Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”gi, O‘zbekiston Respublikasi “Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida”gi , ”Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunlardir . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga va boshqa vakillik organlariga saylovlarni tayyorlash va ularni o‘tkazish ochiq va oshkoralik asosida amalga oshiriladi. Saylovlarning oshkoralik prinsipi asosida o‘tkazilishini ta’minlab beruvchi muhim bir jarayon – saylovchilarning respublika Prezidentligiga ko‘rsatilgan nomzodlarni va hokimiyatning vakillik organlariga ko‘rsatilgan nomzodlarni yoqlab yoki ularga qarshi tashviqot yuritish huquqiga egaligidir. O‘zbekistonda siyosiy, davlat va huquqiy sohalarning izchil, bosqichma- bosqich modernizatsiya qilinishi natijasida eng yuksak demokratik talablarga javob beradigan saylov tizimi yaratildi. Xususan, so‘nggi besh yilda saylov qonunchiligini izchil takomillashtirish hamda saylov o‘tkazish amaliyoti sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Bunda saylov qonunchiligi xalqaro umume’tirof etilgan tamoyillar, nufuzli xalqaro tashkilotlar tavsiyalari va xalq fikri asosida takomiliga yetkazildi hamda mamlakatdagi demokratik islohotlar bilan uyg‘unlashtirildi. Yangilangan Konstitutsiyamizning XXII bobida saylov tizimiga oid asosiy qoidalar mustahkamlandi. Xususan, Bosh qonunimizga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o‘z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. Endilikda sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlik uchun sudning hukmiga ko‘ra ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda ishtirok etish huquqidan faqat qonunga muvofiq hamda sudning qarori asosida mahrum etilishi mumkin. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmasligi qonstitutsion norma sifatida belgilandi. Konstitutsiyaning takomillashtirilishi asosida saylov jarayonlari bilan bog‘liq bunday normalar mustahkamlanishi saylovning qonuniylik, ochiqlik va oshkoralik tamoyillari asosida, jahonda umume’tirof etilgan demokratik standartlarga mos holda o‘tishini, fuqarolarning saylov huquqi kafolatlarini hamda davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokini yanada kengroq ta’minlashga xizmat qiladi. Milliy saylov qonunchiligini kodifikatsiyalashtirilishining ahamiyati.Milliy saylov qonunchiligimizning o‘ziga xos jihati saylov jarayonlariga oid barcha normalarning kodifikatsiyalashtirilganidir. Saylov kodeksi va saylov tizimidagi islohotlar. Xususan, Saylov kodeksi saylov huquqiga oid ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va huquqiy kafolatlar tizimini mustahkamlash bilan birga fuqarolarning saylov huquqini amalga oshirishni ta’minlovchi shart-sharoit va mexanizmlarni yaratishga oid huquqiy normalarni o‘zida aks ettiradi. Saylov qonunchiligi kodeks shakliga keltirilgunga qadar mazkur tizimda bir vaqtning o‘zida beshta qonun parallel ravishda amal qilardi. Ushbu normativ- huquqiy hujjatlarning ayrim normalari bir-biriga zid bo‘lib, turli huquqiy kolliziya mavjud edi. Mazkur holat esa saylov komissiyalari, ayniqsa, chekka joylardagi uchastka saylov komissiyalari a’zolari muayyan vaziyatda qanday yo‘l tutishni bilmay, turli noaniqliklar yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Kodeks qabul qilingach, milliy saylov qonunchiligi va amaliyotida ayrim bo‘shliqlar va yechimini kutayotgan muammolar hamda turli noaniqlik va ovoragarchiliklar barham topganini nafaqat milliy saylov amaliyotchilari, balki xalqaro ekspertlar ham keng e’tirof etdi. Milliy saylov tizimimiz umumjahon talablari va tendensiyalariga muvofiqlashtirildi. Kodeks kuchga kiritilishi munosabati bilan o‘ttizga yaqin qonun bekor qilindi hamda qonunosti hujjatlarga keyinchalik kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar, shuningdek, ba’zi hujjatlar o‘z kuchini yo‘qotdi. Chunonchi, Yangi Konstitutsiyaning 128-moddasida keltirilganidek: “O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o‘z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda — oktyabr oyi uchinchi o‘n kunligining birinchi yakshanbasida o‘tkaziladi, bundan ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan muddatidan ilgari saylov o‘tkazish hollari mustasno. Saylovlar umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining o‘n sakkiz yoshga to‘lgan fuqarolari saylash huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti muddatidan ilgari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini tayinlashga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zolari Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo‘shma majlislarida mazkur deputatlar saylanganidan so‘ng bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadilar. Tabiiyki, 129-moddada qayd etilganidek: “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylovlarni, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining referendumini tashkil etish va o‘tkazish uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan faoliyatining asosiy prinsiplari mustaqillik, qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik va adolatlilikdan iborat bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tuziladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi saylov komissiyalari tizimiga boshchilik qiladi, o‘z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi hamda o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va qonunlariga amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining a’zolari Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarining tavsiyasi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati tomonidan saylanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining raisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan komissiya a’zolari orasidan besh yillik muddatga komissiya majlisida saylanadi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining raisi etib saylanishi mumkin emas”. Shuni alohida ta’kidlash joizki, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlik uchun sudning hukmiga ko‘ra ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda ishtirok etish huquqidan faqat qonunga muvofiq hamda sudning qarori asosida mahrum etilishi mumkin. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi.O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bir vaqtning o‘zida ikkidan ortiq davlat hokimiyati vakillik organining deputati bo‘lishi mumkin emas.Saylov o‘tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi”. Xalqaro saylov standartlariga mos, puxta, ixcham va yaxlit shaklda qabul qilingan bunday mukammal Saylov kodeksidan shu paytgacha milliy saylovchiligimizda bo‘lmagan o‘nlab yangi norma va qoida joy oldi, amaldagi ayrim byurokratik tartib-qoidalar bekor qilindi. Har bir saylovchi – diqqat-e’tiborda.Mamlakatimizda davlat siyosatining o‘ziga xos jihati O‘zbekiston fuqarolarining qaerda yashab turganidan qat’i nazar, davlat himoyasida bo‘lishi, huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlashga yo‘naltirilganidir. Aynan 2019 yildagi saylovda xorijda istiqomat qilib turgan saylov yoshidagi barcha vatandoshlarimiz uchun ilk bor ovoz berish imkoniyati yaratilgani ana shunday yuksak e’tiborning amaldagi ifodasi bo‘ldi. Avvallari bunday siyosiy tadbirlarda faqat konsullik vakolatxonalaridan rasman ro‘yxatdan o‘tgan o‘zbekistonliklar qatnashgan. Saylov kodeksida ilk bor chet davlatlarda yashab turgan O‘zbekiston fuqarolarini diplomatik vakolatxonalarning konsullik hisobida bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan qat’i nazar, saylovchilar ro‘yxatiga kiritish tartibi, xorijiy mamlakatlarda saylovchilar yashayotgan yoki ishlayotgan joyida ko‘chma qutilar orqali ovoz berishning huquqiy asoslari mustahkamlandi. Vatandoshlarimiz uchun chet eldagi diplomatik vakolatxonalar va konsullik muassasalari huzurida tashkil etiladigan saylov uchastkalarining saylovchilar ro‘yxatiga kiritish bo‘yicha elektron murojaat qilish imkonini beruvchi saylov.mfa.uz kommunikatsion tizimi ishga tushdi . Saylov jarayonida suiiste’molchilik, tanish-bilishchilik kabi salbiy holatlarning oldini olish maqsadida qonunchilikda “uchastka saylov komissiyasi a’zolarining yarmidan ko‘pi bitta tashkilotdan tavsiya etilishi mumkin emas”ligi alohida qayd etilgan. Biroq shifoxonalar, dam olish uylari, harbiy qismlar, chet ellardagi diplomatik vakolatxonalar kabi muassasalarda, ularning qat’iy ichki tartib-qoidalari talablaridan kelib chiqib, saylov uchastkasi a’zolarini bunday tartibda tuzish qiyinligi amaliyotda muammolarni keltirib chiqarar edi. Shu sababli, kiritilgan o‘zgartirishga ko‘ra, mazkur qoida endilikda chet davlatlardagi diplomatik muassasalar huzurida, harbiy qismlarda, sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalarda hamda boshqa statsionar davolash muassasalarida va ozodlikdan mahrum qilish joylarida tashkil qilingan saylov uchastkalariga tatbiq qilinmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovlarni, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish va o‘tkazish uchun tuziladi hamda o‘z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi. Markaziy saylov komissiyasining tarkibi Oliy Majlis palatalari tomonidan tuziladi. Saylov jarayonlarida okrug saylov komissiyasining hamda uchastka saylov komissiyasining faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Okrug saylov komissiyasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylovga kamida yetmish kun qolganida tuziladi. Uchastka saylov komissiyasi saylovga qirq kun qolganida okrug saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov komissiyasi saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yuzasidan davlat hamda jamoat birlashmalari organlariga, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga, mansabdor shaxslarga murojaat qilish huquqiga ega hamda uch kun ichida murojaatga javob qaytarishlari shart. Saylovoldi tashviqoti nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro‘yxatga olingan kundan e’tiboran boshlanadi. Nomzodlarga Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilangan tartibda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquq beriladi. Mahalliy hokimiyat organlari va jamoat tashkilotlari, shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari nomzodlarga yig‘ilishlar o‘tkazish uchun jihozlangan binolar ajratishlari, nomzodlarga saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazishni tashkil etishda, zarur ma’lumot va axborot materiallari olishda yordam ko‘rsatishlari shart. Siyosiy partiyalar va tashabbuskor guruhlar nomzodlarining dasturlari davlatning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi qaratilgan bo‘lmasligi, ularda urush, milliy, irqiy va diniy adovat targ‘iboti, konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kamsituvchi xatti-harakatlarga da’vat bo‘lmasligi kerak. Nomzod qilib ro‘yxatga olingan shaxs saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazish, televidenie ko‘rsatuvlari va radio eshittirishlarida qatnashish huquqiga ega. Bundan tashqari, Saylov kodeksi imkoniyati cheklangan shaxslarning ovoz berish yo‘li bilan mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida ishtirok etish huquqlarini amalga oshirishi uchun barcha mexanizmlarni o‘zida mujassam etdi. Ya’ni saylov kuni ovoz berish binolaridagi texnologik jihozlar — jadvallar, kabinalar va ovoz berish qutilari nogironlar aravachasidan foydalanuvchilar ehtiyojlarini hisobga olgan holda o‘rnatilishi lozimligi mustahkamlandi. Shu bilan birga, agar sog‘lig‘i yoki nogironligi tufayli saylovchi o‘z xohish- irodasini erkin ifoda etish uchun saylov uchastkasining ovoz berish xonasiga kela olmasa, unga ovoz berish xonasidan (saylov uchastkasidan) tashqarida, yashash joyida ovoz berish huquqidan foydalanish imkoniyati yaratiladi. Yangilangan Konstitutsiya saylov tizimida yangi bosqich. Bu, o‘z navbatida, zamonaviy saylov qonunchiliging muhim jihati ko‘rinishida jamiyatimizning a’zosi sifatida nogironligi mavjud fuqarolarimiz ham boshqalar bilan teng ravishda siyosiy va ijtimoiy hayotda bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali samarali va har taraflama ishtirok etishi, jumladan, saylash va saylanish huquqlariga oid imkoniyatlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi. Saylov qonunchiligimizda har bir saylovchining huquq va erkinliklari inobatga olingani jarayonlarda siyosiy huquqga ega har bir shaxsning o‘z saylov huquqlarini hech to‘sqinliksiz amalga oshirishi, ularning davlat boshqaruvidagi ishtirokining eng muhim kafolatlaridan biridir. Saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati Saylovning ko‘ppartiyaviylik va muqobillik, oshkoralik va transparentlik tamoyillari asosida, demokratik saylov talablariga muvofiq o‘tishini ta’minlash zamonaviy tendensiyalarni inobatga olgan holda jarayonlarni raqamlashtirish masalalariga bog‘liqdir. Jumladan, Saylov kodeksida respublika miqyosida saylovchilarning ro‘yxati elektron tarzda tuzilishi belgilab qo‘yilgan. Mazkur ro‘yxatni tuzish, unga o‘zgartishlar kiritish va yangilab turish saylov jarayonini boshqarish axborot tizimi yordamida amalga oshiriladi. O‘z navbatida, saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati vakolatli davlat organlarining axborot bazalariga muvofiq saylovchi fuqarolar, ularning doimiy va vaqtincha yashash joylari manzillari haqidagi axborotni o‘z ichiga olgan davlat axborot resursi hisoblanadi. Aynan saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati va Saylov jarayonini boshqarish axborot tizimini yanada takomillashtirish orqali fuqarolarning doimiy va vaqtinchalik yashash joylari, hududlar, ko‘chalar, uylar va xonadonlarning nomlari hamda raqamlarining elektron shaklda aniq-ravshan belgilanishiga imkon yaratiladi. Bu shunchaki saylovchilar haqidagi ma’lumotlar bazasi emas, balki saylovning tenglik prinsipini ta’minlashga xizmat qiladigan vosita hamdir. Chunki mazkur axborot tizimi va saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati orqali fuqarolarning faqat bir marotaba ovoz berganini nazoratga olish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Ayniqsa, yuqori migratsiya sharoitida saylovchining tegishli saylov okrugiga biriktirish va “bir saylovchi – bir ovoz” qoidasini amalda qo‘llashni ta’minlovchi tizimni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Tartibotga ko‘ra, saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati barcha saylov uchastkalari kesimida tegishli uchastka komissiyalariga onlayn tarzda yetkaziladi. Shunday bo‘lsa-da, har bir uchastka saylov komissiyasi uchastka hududida yashovchi aholini uyma-uy aylanib chiqish yo‘li bilan ro‘yxatga aniqlik kiritadi. Qonunga muvofiq, saylov kuniga qadar yoki saylov kuni o‘n sakkiz yoshga to‘lgan, ro‘yxat tuzilayotgan paytda mazkur saylov uchastkasi hududida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilayotgan fuqarolarning familiyalari saylovchilar ro‘yxatiga kiritiladi. Har bir saylovchi faqat bitta saylovchilar ro‘yxatiga kiritilishi mumkin bo‘ladi. Bunday tizim o‘rnatilmasidan avval bir saylovchining ham doimiy ro‘yxatda, ham vaqtincha ro‘yxatda turgan joyidan turib ovoz berish holatlari natijasida fuqarolarning teng saylov huquqi, ya’ni saylovda bitta ovozga egaligi tamoyilining buzilish holatlari kuzatilishi mumkin edi. Shu asosda saylovchilarning yagona elektron ro‘yxati fuqarolarning teng saylov huquqi prinsipini ro‘yobga chiqarib fuqarolarimizga davlat boshqaruvida saylov orqali ishtirok etishdek siyosiy huquqlaridan foydalanishda aniqlik va qulaylikni ta’minlaydi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning zamonaviy saylov qonunchiligi demokratik tamoyillar, umume’tirof etilgan xalqaro standartlarga, erkin va adolatli saylov mezonlariga muvofiqdir.Zero, mamlakatimiz saylov tizimi huquqiy asoslari milliy qadriyatlarimizga tayanilgan holda xalqaro tamoyillar, ilg‘or xorijiy mamlakatlar qonunchiligi va amaliyotini o‘rganish hamda mustaqillik yillarida mamlakatimizda o‘tkazilgan saylovlar tajribasining tahlili natijasida tadrijiy takomillashtirilib borilmoqda. 4. Sud hokimiyati. Mamlakatimizda sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta'minlash hamda odil sudlovga erishish darajasini oshirish – sud-huquq tizimini isloh qilish borasida davlat siyosatining ustuvor yo'nalishi hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasini rivojlanishida sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta'minlash, sud tizimini demokratlashtirish hamda fuqarolarning huquq va manfaatlarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish, qonuniylikni mustahkamlash mazkur sohadagi islohotlarning ustuvor yo'nalishi etib belgilandi. Bu chuqur ramziy ma'noga ega. Chunki, sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil tarmog'i bo'lib, u jamiyat hayotida odil sudlovni amalga oshirishga safarbar etilgan. Odil sudlov o'z mohiyatiga ko'ra, davlat faoliyati hisoblanadi, bunda vakolatli sud muassasasi huquq normalari talablarini buzish oqibatida kelib chiquvchi nizoli holatlarni muhokama etib, tegishli huquqiy yechim topadi. Demokratik huquqiy davlatda qonun davlat idoralari, fuqarolarning turli- tuman uyushmalari va alohida shaxslar o'rtasidagi munosabatlarning mezonidir. Mazkur munosabatlarning qonun doirasida kechishini va hal etilishini ta'minlash sud hokimiyati zimmasiga yuklatilgan. Odil sudlovning oliy maqsadi: kuch va zo'ravonlik g'oyasini – huquq va adolat g'oyalari bilan almashtirishdan iborat. 130-modda. O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatdan, siyosiy partiyalardan, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlaridan mustaqil holda ish yuritadi. Sud – bu davlat tomonidan o'rnatilgan qonunlarning buzilishiga qarshi yuridik sanksiyalar qo'llash yordamida jazo tayinlaydigan davlat organidir. Shu sababdan sud hokimiyati mustaqilligini ta'minlash, uni fuqarolar huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qila oladigan mustaqil davlat institutiga aylantirish erkin fuqarolik jamiyati qurishning eng muhim shartlaridan biri sanaladi. Davlatchilikning muhim atributi sifatida faoliyat yuritib kelayotgan sudlar bundan 3-3,5 ming yil avval ham mavjud bo'lgani manbalarda keltirilgan. Biroq, uning tarixi qanchalik ko'hna bo'lmasin, zamon talablariga muvofiq takomillashib borishi zarur. Sud hokimiyati davlat hokimiyati bo'linishiga ko'ra, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan alohida faoliyat yuritadi. Sud orqali inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilishga asoslangan konstitusiyaviy prinsipga qat'iy rioya etilishi sud-huquq islohotlarida markaziy o'rinni egallaydi. Demokratik jamiyatda sud davlat hokimiyatining to'laqonli, teng huquqli subyektidir. Sud – adolat, adliya etuvchi ijtimoiy institut. Sud – insoniyat aql zakovatining butun sivilizasiya tarixi davomida yaratgan eng buyuk yutug'idir. Zero, sud ijtimoiy nizolarni o'rnatilgan qonun-qoidalar asosida xolis va oshkora muhokama tarzida hal etishni ta'minlaydi. Sud – qonuniylik va huquqiy tartibotni o'rnatishning o'ta nozik sayqal topgan, eng takomiliga yetgan vositasidir. 131-modda. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi va sudlar faoliyatining tartibi qonun bilan belgilanadi. Favqulodda sudlar tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. 2021-yil 28-iyulda yangi tahrirda qabul qilingan “Sudlar to’g’risida”gi Qonunning 2-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi; harbiy sudlar; Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari; Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudi, viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlari; fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari; jinoyat ishlari bo‘yicha tuman, shahar sudlari; tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari; tumanlararo ma’muriy sudlardan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga ko‘ra sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirilishi mumkin. Mazkur Qonunning 4-moddasida esa sudning asosiy vazifalari belgilab berilgan. Ya’ni sudning asosiy vazifalari fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlari, xalqaro shartnomalarida, shuningdek inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro hujjatlarda kafolatlangan huquqlari hamda erkinliklarini, davlat va jamoat manfaatlarini, yuridik shaxslar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta’minlashga qaratilgandir. 132-modda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaga muvofiqligi to‘g‘risidagi ishlarni ko‘radi. Konstitutsiyaviy sud O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi tavsiya etgan siyosat va huquq sohasidagi mutaxassislar orasidan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi vakilini qo‘shgan holda saylanadi. Konstitutsiyaviy sudning sudyalari qayta saylanish huquqisiz o‘n yillik muddatga saylanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi o‘z tarkibidan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining raisini va uning o‘rinbosarini besh yillik muddatga saylaydi. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi tarixiga nazar soladigan bo'lsak, davlatimiz mustaqillikni qo'lga kiritgan davrlardan boshlab faoliyat yuritib kelmoqda. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudining faoliyatini tartibga solishga qaratilgan, dastlabki qonun 1993 yil 6 may kuni qabul qilinib, bu qonun «O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi to'g'risida» deb nomlandi. «O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi to'g'risida»gi qonunining keyingi tahrirlari 1995 yil 30 avgust hamda 2017 yil 31 mayda qabul qilingan. Konstitusiyaviy sudning faoliyatini tartibga soluvchi «O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi to'g'risida»gi qonunning yangi tahriri 2021 yil 27 aprel kuni qayta qabul qilindi va o'z-o'zidan avval qabul qilingan qonunlar o'z kuchini yo'qotdi. Konstitusiyaviy qonunda mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli demokratik islohotlarga hamoxang tarzda, inson huquqlari va qonunchilikni liberallashtirish g'oyalari ilgari surilgan bo'lib, unda bir qator prinsipial yangiliklar, xususan yangi konstitusiyaviy shikoyat instituti joriy qilindi. Konstitutsiyaning 133-moddasida Konstitusiyaviy sudning vakolatlari belgilab berilgan: 133-modda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi: 1) O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari va farmoyishlarining, hukumat, mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiqligini aniqlaydi; 2) O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan imzolanguniga qadar — O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy qonunlarining, ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan imzolanguniga qadar — O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiqligini aniqlaydi; 3) referendumga chiqarilayotgan masalalarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa beradi; 4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasining O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog‘iston Respublikasi qonunlarining O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa beradi; 5) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga sharh beradi; 6) O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining muayyan ishda qo‘llanilishi lozim bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiqligi to‘g‘risida sudlar tashabbusi bilan kiritilgan murojaatini ko‘rib chiqadi; 7) konstitutsiyaviy sudlov ishlarini yuritish amaliyotini umumlashtirish natijalari yuzasidan har yili O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga mamlakatdagi konstitutsiyaviy qonuniylikning holati to‘g‘risida axborot taqdim etadi; 8) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolati doirasida boshqa ishlarni ko‘rib chiqadi. Fuqarolar va yuridik shaxslar, agar sud orqali himoya qilishning boshqa barcha vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, sudda ko‘rib chiqilishi tugallangan muayyan ishda sud tomonidan o‘ziga nisbatan qo‘llanilgan qonunning Konstitutsiyaga muvofiqligi to‘g‘risidagi shikoyat bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudiga murojaat qilishga haqli. Konstitutsiyaviy sudning qarori rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Konstitutsiyaviy sudning qarori qat’iy va uning ustidan shikoyat qilinishi mumkin emas. Konstitutsiyaviy sudni tashkil etish va uning faoliyati tartibi qonun bilan belgilanadi. 134-modda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy hisoblanadi va O‘zbekiston Respublikasining butun hududida bajarilishi majburiydir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi quyi sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi va uning o‘rinbosarlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan besh yillik muddatga saylanadi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi, rais o‘rinbosari etib saylanishi mumkin emas. Mamlakatda mustaqil sud hokimiyatini shakllantirish va uning nufuzini oshirish yuzasidan qator islohotlar amalga oshirilayotganligini sud hokimiyatiga tegishli yangi normalar yangi tahrirda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilganligidan ham kuzatishimiz mumkin. Kun sayin amaliyotda yangidan yangi ijtimoiy munosabatlar paydo bo'layotgan bir davrda sudyalardan yuqori ko'nikma, bilim, mantiqiy fikrlash qobiliyati, keng dunyoqarash va qobiliyatlarni talab etmoqda. Sud'yalik lavozimi O'zbekiston Respublikasida yuqori lavozimlardan biri ekanligini inobatga olib, tizim rahbarlarining almashinuv tendensiyasi orqali rivojlantirish bugungi kunda yuqori natijalarni berib kelmoqda. Mazkur lavozimdagi shaxslarning o'zgarib turishi birinchi navbatda xolislikni ta'minlashga xizmat qiladi. Shunga ko'ra, Konstitusiyaga ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisi va o'rinbosari lavozimiga saylanishi mumkin emasligi haqidagi qoida kiritilganligi xalqaro amaliyotga ham mos keladi. Ko'plab rivojlangan davlatlar Konstitusiyalarida shu kabi qoida mavjud. 2021-yil 28-iyulda yangi tahrirda qabul qilingan “Sudlar to’g’risida”gi Qonunning 18-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining vakolatlari belgilab berilgan. Unga ko’ra O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi quyi sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi: o‘z vakolatlari doirasida ishlarni birinchi, apellatsiya va kassatsiya instansiyasi sudi sifatida, shu jumladan kassatsiya instansiyasi sudida takroran, shuningdek yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ko‘rib chiqadi; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumida sud amaliyotining dolzarb masalalarini ko‘rib chiqadi va qonunchilikning qo‘llanilishi yuzasidan tushuntirishlar beradi; harbiy sudlarning, Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining, viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudining, viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlarining, tumanlararo, tuman, shahar sudlarining tashkiliy faoliyatini o‘rganadi; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tushuntirishlari sudlar tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi; sudyalarning va sud apparati xodimlarining malakasini oshirish bo‘yicha ishlarni tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. 135-modda. O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi sudyalar hamjamiyatining mustaqil organi bo‘lib, u sudyalar korpusining shakllantirilishini, sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi raisi va uning o‘rinbosari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan besh yillik muddatga saylanadi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining raisi, rais o‘rinbosari etib saylanishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashini tashkil etish va uning faoliyati tartibi qonun bilan belgilanadi. Sudyalar oliy kengashiga konstitusiyaviy maqom berilganligi unga yuklatilgan vazifalarni mustaqil va samarali amalga oshirilishining muhim konstitusiyaviy kafolati hisoblanadi. Qayd etish joizki xalqaro standartlarda bunday vazifani amalga oshiruvchi organ maqomi konstitusiyaviy tartibga solinishi yuksak e'tirof etiladi. Shuning uchun ham ko'pgina rivojlangan demokratik davlat konstitusiyalari bunday vazifani amalga oshiruvchi organlar faoliyatini tartibga soluvchi normalarni o'zida ifodalagan. Bu yerda yana bir e'tiborli jihati shundaki, mazkur organni tashkil etish va uning faoliyati avvaligdek davlat boshlig'i farmoyishi bilan tasdiqlangan nizom asosida emas, balki qonun bilan belgilanishidir. Biz bilamizki, qonunlar eng muhim va barqaror ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib, oliy davlat vakillik organi tomonidan deputatlar va senatorlar ishtirokida bir necha va davomli muhokamalardan, turli ekspertizalardan o'tib qabul qilinadi hamda Prezident tomonidan imzolanib, matbuotda e'lon qilingachgina kuchga kiradi. 2017-yil 6- aprelda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to’g’risida”gi Qonun bevosita O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining faoliyatini tartibga solishga qaratilgan. Mazkur Qonunning 4-moddasida Kengash faoliyatining asosiy prinsiplari o’z aksini topgan: Kengash faoliyatining asosiy prinsiplari qonuniylik, mustaqillik, kollegiallik, xolislik, o‘z a’zolarining teng huquqliligi va ochiqlikdan iboratdir. Kengash va uning a’zolari o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari talablariga rioya etishi hamda ularni bajarishi shart. Kengash o‘z faoliyatini faqat qonunga bo‘ysungan holda, davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, shuningdek mansabdor shaxslardan mustaqil ravishda amalga oshiradi. Kengashning faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Kengash qarorlari uning majlisida kollegial ravishda qabul qilinadi. Kengash a’zolari qarorlar qabul qilishda siyosiy qarashlardan va boshqa tashqi ta’sirlardan xoli bo‘lgan o‘z nuqtai nazarini ifodalaydi. Kengashning barcha a’zolari teng huquqlidir va uning vakolatiga kiradigan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishda bittadan ovozga egadir. Kengash o‘z faoliyatini ochiq tarzda, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, boshqa tashkilotlar va fuqarolar, shuningdek ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlikda amalga oshiradi. 136-modda. Sudyalar mustaqildirlar, faqat Konstitutsiya va qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirishga doir faoliyatiga har qanday tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Sudyalar muayyan ishlar bo‘yicha hisobdor bo‘lmaydi. Sudyalar daxlsizdir. Davlat sudyaning va uning oila a’zolarining xavfsizligini ta’minlaydi. Sudyani muayyan ishning muhokamasidan chetlashtirishga, uning vakolatlarini bekor qilishga yoki to‘xtatib turishga, boshqa lavozimga o‘tkazishga faqat qonunda belgilangan tartibda va asoslarga ko‘ra yo‘l qo‘yiladi. Sudning qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi sudyani lavozimidan ozod etish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas. Sudyalar senator, davlat hokimiyati vakillik organlarining deputati bo‘lishi mumkin emas. Sudyalar siyosiy partiyalarning a’zosi bo‘lishi, siyosiy harakatlarda ishtirok etishi, shuningdek ilmiy, ijodiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq to‘lanadigan boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullanishi mumkin emas. Mazkur Konstitutsiyaviy normada Sudyalar daxlsizligini ta'minlashga oid masalaga e’tibor kuchaytirilganligini ko’rishmiz mumkin. Agarda sudya o'zini tinch va xotirjam his qilmasa, uning xolisligiga putur yetishi mumkin. Shu maqsadda bugungi kunda Sudyalar daxlsizligini ta'minlash va korrupsiyaning oldini olish bo'yicha sud inspeksiyasi tashkil etildi. Sudyalarning yaqin qarindoshlariga bosim o'tkazishni oldini olish maqsadida Konstitusiyada nafaqat sudyalarning, qolaversa oilasi daxlsizligi ham alohida Konstitutsiyaviy norma sifatida belgilab qo’yildi. Bu esa o’z navbatida sudyalar faoliyatining qonun doirasida bo’lishining yana bir kafolatidir. Sudyalarning daxlsizligi — uning odil qaror qabul qilishiga, o'zi va yaqinlariga nisbatan hech qanday xavf-xatarlarni his etmagan holda hukm chiqarishiga zamin yaratadi. Shunga ko'ra, Konstitusiyaga kiritilgan mazkur o'zgarishlar mustaqil sud tizimini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. 137-modda.Hamma sudlarda ishlar ochiq ko‘riladi. Ishlarni yopiq majlisda tinglashga qonunda belgilangan hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Sudlarda ishlarni oshkora muhokama qilish tamoyili barcha jinoyat va fuqarolik ishiga taalluqlidir. Mazkur tamoyil fuqarolik yoki jinoyat ishlarida taraf sifatida ishtirok etmagan fuqarolar uchun u yoki bu sud ishini sud tomonidan muhokama qilish paytida ishtirok qilish imkoniyatini ta'minlab beradi. Sud jarayoni sudda ishtirok etayotgan fuqarolarga hamda sudlanuvchining o'ziga tarbiyaviy jihatdan ta'sir qiladi. Yopiq sud muhokamasida ishlarni ko'rish zaruriy holatlarda va qonunga asoslangan ravishda o'tkaziladi. Masalan, JPKga binoan, agarda sud muhokamasida davlat sirlarini oshkora qilish xavfi mavjud bo'lsa yoki jinoyat ishi jinsiy jinoyat bilan aloqador bo'lsa, bunday ishlar yopiq sud majlisida muhokama qilinadi. Yopiq sud majlisiga, sudning ajrimiga ko'ra, 18 yoshga yetmagan shaxslar taklif qilinmaydi. Boshqa ishlar bo'yicha, agarda ularga asosan fuqarolarning shaxsiy hayotini oshkora qiluvchi yoki ularning qadr-qimmatini kamsituvchi hollarda yoki jabrlanuvchi, guvoh va ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning, ularning oila a'zolarining shaxsiy xavfsizligini ta'minlashga daxldor hollarda sud muhokamalari yopiq sud majlisida o'tkaziladi. 138-modda.Sud hokimiyatining hujjatlari barcha davlat organlari va boshqa tashkilotlar, mansabdor shaxslar hamda fuqarolar uchun majburiydir. Mamlakatimizda bugungi kunda turmushning barcha sohalarida islohotlar bo'layotganligi hech kimga sir emas. Ushbu islohotlardan ko'zlangan maqsadlardan biri iqtisodiyot, odil sudlov, davlat tuzilmalari yo'lida g'ov bo'lib turgan, har bir insonga uning munosib turmush kechirishi, o'z imkoniyatlarini to'liq namoyon etishi uchun shart sharoit yaratishga hamda fuqarolarimiz farovonligining oshishiga xalal berayotgan barcha to'siqlarni bartaraf etishdan iborat. Ushbu islohotlarni amalga oshirishda sud qarorlarini ijro etish tizimining takomillashtirilishi muhim ahamiyatga ega. CHunki, sud qarorlarini ijro qilish fuqarolarning buzilgan qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishning hal qiluvchi bosqichi hisoblanadi. 139-modda.O‘zbekiston Respublikasida sud ishlarini yuritish o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda yoxud qonunga muvofiq boshqa tilda olib boriladi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sudda qatnashuvchi shaxslarning tarjimon orqali ish materiallari bilan to‘la tanishish va sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Sud ishlari yuritiladigan til Jinoyat-prosessual kodeksining 20-moddasi va "Sudlar to'g'risida"gi Qonunning 13-moddasida mustahkamlab qo'yilgan. Prosessual qonunchilik prosess ishtirokchilariga o'z prosessual huquq va majburiyatlarini to'liq bilishlari uchun qator aniqlik va qo'shimchalar kiritadi hamda kafolatlar yaratib beradi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sud ishtirokchilariga tarjimon xizmatidan foydalanish imkoniyati kafolatlangan. Tarjimonga ham o'z navbatida, ishni aniq hamda to'liq bajarish majburiyati yuklatiladi. Ushbu majburiyatni lozim darajada bajarmaslik tarjimonning, hatto jinoiy javobgarlikka tortilishi uchun sabab bo'ladi. Ayblanuvchiga (gumondorga, sudlanuvchiga) tarjimon tomonidan barcha holatlarda ko'rsatilgan yordam bepul amalga oshiriladi. 140-modda.Sudlarning faoliyatini moliyalashtirish faqat O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetidan amalga oshiriladi hamda u odil sudlovni to‘liq va mustaqil amalga oshirish imkoniyatini ta’minlashi kerak. Mamlakatimizda sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish, fuqaro va tadbirkorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish choralarini kuchaytirish, odil sudlovni samarali ta’minlash hamda sudyalar hamjamiyati rolini oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 yanvardagi “Sud organlari faoliyatini moliyalashtirish tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to'g'risida”gi PF–6134-son Farmoni bilan sud organlari faoliyati davlat byudjeti mablag'lari hisobidan moliyalashtirilishi belgilab qo'yildi. “Sudlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 90-moddasiga asosan, sudlarni moliyalashtirish, ularning binolarini qo‘riqlash va saqlab turish respublika budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Ajratiladigan mablag‘lar miqdori O‘zbekiston Respublikasining har yilgi Davlat budjeti to‘g‘risidagi Qonun bilan tasdiqlanadi. Ajratilgan mablag‘larni taqsimlash: Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudlari, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudi, viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlari, tumanlararo, tuman, shahar sudlari va harbiy sudlar uchun — Departament tomonidan; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi uchun — O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan amalga oshiriladi. Har bir sud alohida bino, qo‘riqlash va avtotransport bilan ta’minlanadi. Konstitutsiyaviy islohotlar zamirida O'zbekistonda sud hokimiyatini shakllantirishning huquqiy asoslarini yaratish hamda insonparvarlik tamoyillariga asoslangan odil sudlovni ta'minlash orqali demokratik, huquqiy jamiyatni barpo etish mujassam. 5. Advokatura 141-modda. Jismoniy va yuridik shaxslarga malakali yuridik yordam ko‘rsatish uchun advokatura faoliyat ko‘rsatadi. Advokatura faoliyati qonuniylik, mustaqillik va o‘zini o‘zi boshqarish prinsiplariga asoslanadi. Advokaturani tashkil etish va uning faoliyati tartibi qonun bilan belgilanadi. 142-modda. Advokat o‘z kasbiy vazifalarini amalga oshirayotganda uning faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi. Advokatga o‘z himoyasidagi shaxs bilan moneliksiz va xoli uchrashish, maslahatlar berish uchun shart-sharoitlar ta’minlanadi. Advokat, uning sha’ni, qadr-qimmati va kasbiy faoliyati davlat himoyasida bo‘ladi va qonun bilan muhofaza qilinadi. Advokatura instituti (lot. Advocatus, taklif etilgan ma'noni anglatadi) antik davrda, ya'ni Qadimgi Yunoniston va Rimda nizolashuv jarayonining vujudga kelishi bilan birga paydo bo'lgan. Hozirgi O'zbekiston hududidagi advokaturaning paydo bo'lishi XIX asrning II yarmida Qo'qonda faoliyat yuritgan birinchi o'zbek advokati Abdunabi Qurolboy nomi bilan e'tirof etiladi. Sobiq Ittifoq davriga kelib advokatura institutining rivojlanishi davom etdi, ammo bu davrda faoliyat yuritayotgan advokatlar hay'atlarining ko'p jihatdan davlat hokimiyati idoralariga qaram bo'lganligi, o'z navbatida advokaturaning mustaqil faoliyat yuritishiga, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarining to'liq himoya qilinishiga to'sqinlik qalar edi. 1996 yil 27 dekabrda O'zbekiston Respublikasida “Advokatura to'g'risida”gi qonunning qabul qilinishi yangi o'zbek advokatura institutining shakllanishiga turtki bo'ldi. Advokatura advokatlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi shaxslar hamda xususiy advokatlik amaliyoti bilan shug'ullanuvchi ayrim shaxslarning mustaqil, ko'ngilli, kasbiy birlashmalarini o'z ichiga oluvchi huquqiy institut hisoblanadi. Endilikda, ushbu qonun bilan har bir advokatga yakka tartibda yoki boshqa advokatlar bilan birga o'zi istagan advokatlik tuzilmasida faoliyat yuritishi uchun sharoit yaratildi. Ushbu qonun bilan kimlar advokat bo'lishligi aniq belgilab qo'yilgan. Ya'ni, oliy yuridik ma'lumotga ega bo'lgan va advokatlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqini beruvchi lisenziyani belgilangan tartibda olgan O'zbekiston Respublikasining fuqarosi O'zbekiston Respublikasida advokat bo'lishi mumkin. Yuqoridagi Qonunning mantiqiy davomi sifatida 1998 yil 25 dekabrda qabul qilingan “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to'g'risida”gi Qonuni ham alohida ahamiyatga egadir. Chunki, mazkur qonun bilan advokatning shaxsiy daxlsizligi va faoliyati kafolatlari qat'iy belgilab qo'yildi. Yangi Konstitutsiyaga advokaturaga bag’ishlangan maxsus bob kiritilib, advokatlar faoiiyatining konstitutsiyaviy kafolatlari kuchaytirildi. Konstitutsiyaning 142-moddasida advokat faoliyatiga aralashish taqiqlanishi, uning sha'ni, qadr- qimmati va kasbiy faoliyati davlat himoyasida bo’lishi va qonun bilan muhofaza qilinishi belgilab qo'yildi. Mazkur norma advokatlik faoliyatining konstitutsiyaviy muhofazasiga oid tashkiliy va huquqiy masalalarni qamrab oladi. Jumladan, amaldagi qonunchilikka ko'ra, advokatlarning kasbiy faoliyatiga u yoki bu tarzda bevosita yoki bilvosita aralashish, ular o'z kasbiy vazifalarini bajarayotganda olgan muayyan ma’lumotlarni oshkor etisnni talab qilish, shuningdek, advokatlar birlashmalarining mansabdor shaxslaridan va texnik xodimlaridan xuddi shunday ma’lumotlarni talab qilish taqiqlanadi. Advokat o‘z kasbiy vazifalarini bajarayotganida unga biror-bir shaklda ta'sir o'tkazishga yo’l qo'yilmaydi. Tabiiyki, uning faoliyatiga har qanday ta'sirlar, o’z navbatida, himoya huquqiga muhtoj shaxslarga malakali yuridik yordam berilishiga to'sqinlik qiladi. Qonunchiligimizda advokat himoyachilik yoki vakillik vazifasini bajarayotganda o’ziga ma’lum bo'lib qolgan holatlar bo'yicha guvoh sifatida so'roq qilinishi taqiqlangan. Mazkur huquqiy mexanizm advokatning kasbiy faoliyatini qonun bilan muhofaza qilinishini qat’iy belgilaydi. Advokat kasbiy vazifalarini bajarishi munosabati bilan qo'lga kiritgan advokatlik dalillari (ashyolari), hujjatlari undan olib qo'yilishi yoki ko'zdan kechirilishi mumkin emas. Shuningdek, advokatning yuridik yordam ko'rsatayotgan shaxslar bilan uchrashish huquqi cheklanishi ham mumkin emas. Yangi Konstitutsiyaning 142-moddasi ikkinchi qismiga ko'ra, advokatga o’z himoyasidagi shaxs bilan moneliksiz va xoli uchrashish, maslahatlar berish uchun shart-sharoitlar ta'minlanishi belgilangan. Bundan shuni tushunish rnumkinki, advokatlarning o'zlarining himoya ostidagi shaxslar bilan audio va videokuzatuv qurilmalari bo’lmagan maxsus xonalarda hamda begona shaxslarning ishtirokisiz o’z vaqtida va hech qanday to'siqlarsiz uchrashishi ta’minlanadi. Bunda advokot va himoya ostidagi shaxsning suhbatini uchinchi shaxslar eshitishini istisno etgan holda ularni vizual ko'rib turish imkoniyati saqlanib qolinadi. Bundan tashqari, advokat qonunga muvofiq jismoniy va yuridik shaxslarga yuridik yordam ko'rsatayotgani munosobati bilan uni jinoiy, moddiy va boshqa javobgarlikka tortish yoki bunday javobgarlikni qo’llash bilan qo'rqitish mumkin emas. 2023 yil 1 yanvar holatida respublika bo'yicha jami 2336 ta advokatlik tuzilmalari, ularda 4577 ta advokat faoliyat yuritmoqda. Bu 7,8 ming aholiga o'rtacha bitta advokat to'g'ri kelishini anglatadi. Solishtirish uchun, Isroilda 1 advokatga nisbatan bu ko'rsatgich 136 kishini, AQSHda esa 260 kishini, Germaniyada 500 kishini, Rossiyada 2 ming kishini, Qozog'istonda esa 3932 kishini tashkil qiladi. Bu borada albatta o'sishimiz kerak. Advokatura - fuqaro va tashkilotlarga yuridik yordam ko'rsatuvchi professional huquqiy institutdir. Advokaturaning tashkiliy mustaqilligini ta'minlash sohada advokatlarning protsessual mustaqilligi kafolatlarini kuchaytirish bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biridir. Advokatlar faoliyatiga berilgan e'tibor esa ularning himoyasi ostidagi shaxslarning huquqlari himoya qilinishini ta'minlaydi. Yangi O’zbekiston davrida advokatura intituti fuqarolar va yuridik shaxslar uchun o'zining dolzarbligini isbotladi. Advokaturaning fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda, qonunchilik va huquq tartibotni mustahkamlashdagi roli kun sayin oshib bormoqda. Umuman olganda, Konstitusiyaga advokaturaga oid alohida bob kiritilib, bu bilan advokatura sud va prokuratura bilan bir qatorda konstitusiyaviy maqomga ega bo'lmoqda. Natijada, surishtiruv, tergov va sud amaliyotida tortishuv tamoyili amalda ta'minlanadi. Advokat faoliyatiga aralashishga yo'l qo'yilmasligining Konstitusiyada qat'iy belgilanishi – inson qadrini yanada oshirishga, uni ta'minlashga yordam beradi. Advokat mustaqil ish yuritadi degani, sudlarda taraflar tortishuvi kuchayadi, aybsiz shaxslarni javobgarlikka tortilishining oldi olinadi, tergov organlarining fuqarolarga nisbatan noqonuniy harakat va usullarni qo'llash amaliyotiga barham beriladi. Advokat huquqlari Konstitusiya darajasida belgilanishi uning jamiyatdagi mavqeni oshirish va fuqarolarning avdokatlarga nisbatan ishonchini ham mustahkamlashga xizmat qiladi. Advokat daxlsiz bo'lsa jamiyatda adolat ustuvor bo'ladi. Shuning uchun, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimida kuchli advokaturaning mavjudligi, keng ma'noda, nafaqat advokatlarga, balki jamiyat va davlat uchun ham ijobiy natijalar beradi. .6 Prokuratura 143-modda. O‘zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo‘ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradi. O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasining mazkur moddasi va "Prokuratura to'g'risida"gi qonunning 1-moddasiga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O'zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga bo'ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradilar. Prokuratura ushbu vazifani bajaruvchi mamlakatdagi yagona davlat organi hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining asosiy vazifalari qonun ustuvorligini ta'minlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini, O'zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumini himoya qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktika qilishdan iborat. Prokuror nazorati deganda davlat nomidan maxsus vakolatga ega bo'lgan mansabdor shaxslar – prokurorlar tomonidan qonun buzilish hollarini o'z vaqtida aniqlash va bartaraf qilish, aybdor shaxslarni qonun bilan belgilangan tartibda javobgarlikka tortish bilan qonunlarni aniq va bir xilda bajarilishini ta'minlashga qaratilgan faoliyat tushunilishi lozim. Hozirgi bosqichda O'zbekiston Respublikasi prokuraturasining maqomi, uning vazifalari, faoliyatining asosiy yo'nalishlari, prokurorlarning tayinlanish tartibi va tizimi 2001 yil 29 avgustda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining "Prokuratura to'g'risida"gi yangi tahrirdagi qonuni bilan tartibga solinadi. Unga asosan: Prokuratura organlari o‘z faoliyatini quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiradi: vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish; fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilish; O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining harbiy tuzilmalarida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish; tezkor-qidiruv faoliyatni, tergovga qadar tekshiruvni, surishtiruvni, dastlabki tergovni amalga oshiradigan organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish hamda ularning jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish; jinoyatlar yuzasidan dastlabki tergov olib borish; sudlarda jinoyat ishlari ko‘rib chiqilayotganda davlat ayblovini quvvatlash, sudlarda fuqarolik ishlarini, ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni hamda iqtisodiy nizolarni ko‘rishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga protest keltirish; soliq intizomini mustahkamlashga, soliq, valyuta sohasidagi jinoyatlar va huquqbuzarliklarga qarshi kurashga, shuningdek davlatga yetkazilgan iqtisodiy zararni qoplashga qaratilgan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish; ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va jinoyat-huquqiy ta’sirning boshqa choralarini ijro etish chog‘ida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish; qonun ijodkorligi faoliyatida hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish ishida ishtirok etish. 144-modda. Prokuratura organlarining yagona markazlashtirilgan tizimiga O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori boshchilik qiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining prokurori O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori bilan kelishilgan holda Qoraqalpog‘iston Respublikasining oliy vakillik organi tomonidan tayinlanadi. Viloyatlarning prokurorlari, tuman va shahar prokurorlari O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori tomonidan tayinlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurorining, viloyat, tuman va shahar prokurorlarining vakolat muddati — besh yil. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori lavozimini egallashi mumkin emas. 145-modda. O‘zbekiston Respublikasining prokuratura organlari o‘z vakolatlarini boshqa davlat organlaridan, o‘zga tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan mustaqil ravishda, faqat O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va qonunlariga bo‘ysungan holda amalga oshiradi. Prokurorlar o‘z vakolatlari davrida siyosiy partiyalarga va siyosiy maqsadlarni ko‘zlovchi boshqa jamoat birlashmalariga a’zolikni to‘xtatib turadilar. Prokuratura organlarini tashkil etish, ularning vakolatlari va faoliyat ko‘rsatish tartibi qonun bilan belgilanadi. 146-modda. O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha tezkor-qidiruv, tergov va boshqa maxsus vazifalarni mustaqil ravishda bajaruvchi xususiy tashkilotlar, jamoat birlashmalari va ularning bo‘linmalarini tuzish hamda ularning faoliyat ko‘rsatishi taqiqlanadi. Qonuniylik va huquqiy tartibotni, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga jamoat tashkilotlari va fuqarolar yordam ko‘rsatishlari mumkin. Mamlakatimiz huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimida inson huquqlari ustuvorligining yana bir belgisi sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida jamoat tashkilotlari va fuqarolar ishtirokining mavjudligidir. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida jamoat tashkilotlari va fuqarolar ishtiroki qonuniylik va huquqiy tartibotni, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga yo'naltirilgan bo'lib, uning turli xil shakllari O'zbekiston Respublikasining qator qonun hujjatlarida aniq belgilab qo'yilgan.