O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING HUQUQIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

129,5 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MUXANDISLIK TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI SANOAT IQTISODIYOTI VA MENEJMENT KAFEDRASI KORPORATIV BOSHQARUVNI TARITIBGA SOLISH FANIDAN O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING HUQUQIY ASOSLARI TOSHKENT-2023 y. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MUXANDISLIK TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI SANOAT IQTISODIYOTI VA MENEJMENT KAFEDRASI KORPORATIV BOSHQARUVNI TARITIBGA SOLISH FANIDAN O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING HUQUQIY ASOSLARI TOSHKENT-2023 y. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING HUQUQIY ASOSLARI Mundarija Kirish 1. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning huquqiy tartibga solish bosqichlari 2. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy asoslari 3. Korporativ boshqaruvning global standartlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING HUQUQIY ASOSLARI Mundarija Kirish 1. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning huquqiy tartibga solish bosqichlari 2. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy asoslari 3. Korporativ boshqaruvning global standartlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Bugungi kunda mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlar iqtisodiy negizi keskin o‘zgarib bormoqda. Ko‘p pog’onali iqtisodiyot bo‘lganligi uchun turli mulk shakllariga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlar amaliy faoliyat olib bormoqdaki, ularning tahlilini olib borish, baholash, ular tuzilmasidagi o‘zgarishlarni keng ilmiy tadqiq etish, ularning faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 20 aprelda imzolangan “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»”gi qarorda “har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning etakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv-uslubiy materiallarini keng joriy qilish, o‘quv-pedagogik faoliyatga, master-klasslar o‘tkazishga, malaka oshirish kurslariga xorijiy hamkor ta’lim muassasalaridan yuqori malakali o‘qituvchilar va olimlarni faol jalb qilish, ularning bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant, yosh o‘qituvchi va ilmiy xodimlarining stajirovka o‘tashlarini, professor-o‘qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish” vazifalari alohida ta’kidlangan. Iqtisodiyotning joriy va prognozlanayotgan xolati tashkilot maqsadlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. iqtisodiy muhitdagi ba’zi omillar (inflyatsiya va deflyatsiya sur’atlari, bandlik darajasi, xalqaro to’lov balansi va boshqalar) doimiy tarzda baholanishi lozim. Ushbu omillardan har biri firma uchun yoki havf, yoki yangi imkoniyat tug’dirishi mumkin. Biron tashkilot uchun iqtisodiy havf boshqasi uchun imkoniyat bo’lishi mumkin. Avtomobillar uchun ehtiyot qismlarni ishlab chiqaruvchi tarmoq turg’unlik davrida yaxshi rivojlanadi, chunki bunday davrda iste’molchilar yangi avtomobillarni sotib olish o’rniga eskilarini ta’mirlashni afzal ko’radilar. Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak. SHAVKAT MIRZIYOYEV Kirish Bugungi kunda mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlar iqtisodiy negizi keskin o‘zgarib bormoqda. Ko‘p pog’onali iqtisodiyot bo‘lganligi uchun turli mulk shakllariga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlar amaliy faoliyat olib bormoqdaki, ularning tahlilini olib borish, baholash, ular tuzilmasidagi o‘zgarishlarni keng ilmiy tadqiq etish, ularning faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 20 aprelda imzolangan “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»”gi qarorda “har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning etakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv-uslubiy materiallarini keng joriy qilish, o‘quv-pedagogik faoliyatga, master-klasslar o‘tkazishga, malaka oshirish kurslariga xorijiy hamkor ta’lim muassasalaridan yuqori malakali o‘qituvchilar va olimlarni faol jalb qilish, ularning bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant, yosh o‘qituvchi va ilmiy xodimlarining stajirovka o‘tashlarini, professor-o‘qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish” vazifalari alohida ta’kidlangan. Iqtisodiyotning joriy va prognozlanayotgan xolati tashkilot maqsadlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. iqtisodiy muhitdagi ba’zi omillar (inflyatsiya va deflyatsiya sur’atlari, bandlik darajasi, xalqaro to’lov balansi va boshqalar) doimiy tarzda baholanishi lozim. Ushbu omillardan har biri firma uchun yoki havf, yoki yangi imkoniyat tug’dirishi mumkin. Biron tashkilot uchun iqtisodiy havf boshqasi uchun imkoniyat bo’lishi mumkin. Avtomobillar uchun ehtiyot qismlarni ishlab chiqaruvchi tarmoq turg’unlik davrida yaxshi rivojlanadi, chunki bunday davrda iste’molchilar yangi avtomobillarni sotib olish o’rniga eskilarini ta’mirlashni afzal ko’radilar. Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak. SHAVKAT MIRZIYOYEV 1. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning huquqiy tartibga solish bosqichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720 sonli “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq 2015 yil 1 iyulidan aksiyadorlik va boshqa xo‘jalik jamiyatlari nomlarida ularning ustav kapitalida davlat ulushidan qat’i nazar “davlat” so‘zidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaslik belgilanganligini keltirishimiz mumkin. O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishi, jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashi, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasi va farovonligini yanada oshirish olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa jahon iqtisodiyotining globallashuv ko‘lami tobora kengayib borayotgan bir sharoitda har qanday kon’yunktura o‘zgarishlari qarshi tura oladigan, ichki va tashqi bozor talablariga tezlik bilan moslasha oluvchi korxonalarni shakllantirishni taqozo etadi. SHuning uchun innovatsiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga keng joriy etish hamda mahsulot va xizmat turlarini muttasil yangilab borish hisobiga raqobatbardoshlikni ta’minlovchi korporativ tuzilmalarni rivojlantirish zarur. Mamlakatimizda bozor munosabatlariga o‘tish davrining dastlabki yillarida “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”, “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”, “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmonlari va hukumat qarorlaridan iborat korporativ boshqaruvni rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy asoslari yaratildi. Ushbu qonunchilik hujjatlariga muvofiq, aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishi, Kuzatuv kengashi kabi korporativ boshqaruv organlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Bu boradagi qonunchilikning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekiston korporativ boshqaruvning dunyodagi mavjud “ingliz-amerika”, “nemis” va “yapon” modellari orasidan “nemis” modeliga ko‘proq o‘xshash bo‘lgan tizimni shakllantirish yo‘lidan bordi. Ushbu modelning afzallik xususiyati shundaki, 1. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning huquqiy tartibga solish bosqichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720 sonli “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq 2015 yil 1 iyulidan aksiyadorlik va boshqa xo‘jalik jamiyatlari nomlarida ularning ustav kapitalida davlat ulushidan qat’i nazar “davlat” so‘zidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaslik belgilanganligini keltirishimiz mumkin. O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishi, jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashi, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasi va farovonligini yanada oshirish olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa jahon iqtisodiyotining globallashuv ko‘lami tobora kengayib borayotgan bir sharoitda har qanday kon’yunktura o‘zgarishlari qarshi tura oladigan, ichki va tashqi bozor talablariga tezlik bilan moslasha oluvchi korxonalarni shakllantirishni taqozo etadi. SHuning uchun innovatsiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga keng joriy etish hamda mahsulot va xizmat turlarini muttasil yangilab borish hisobiga raqobatbardoshlikni ta’minlovchi korporativ tuzilmalarni rivojlantirish zarur. Mamlakatimizda bozor munosabatlariga o‘tish davrining dastlabki yillarida “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”, “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”, “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmonlari va hukumat qarorlaridan iborat korporativ boshqaruvni rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy asoslari yaratildi. Ushbu qonunchilik hujjatlariga muvofiq, aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishi, Kuzatuv kengashi kabi korporativ boshqaruv organlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Bu boradagi qonunchilikning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekiston korporativ boshqaruvning dunyodagi mavjud “ingliz-amerika”, “nemis” va “yapon” modellari orasidan “nemis” modeliga ko‘proq o‘xshash bo‘lgan tizimni shakllantirish yo‘lidan bordi. Ushbu modelning afzallik xususiyati shundaki, boshqaruvda Kuzatuv kengashi va ijro organi vazifalari aniq ajralib turishi, bundan tashqari, bir yoki bir necha yirik aksiyadorlarning mavjudligi, ya’ni aksiyadorlik kapitalining konsentratsiyalashuvi yuqori ekanligi bilan belgilanadi. Germaniya modelidan O‘zbekistondagi tizimning farqli jihati esa aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda tijorat banklari rolining yuqori emasligidadir. O‘zbekiston Respublikasida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilib, uning huquqiy asoslari takomillashtirilib borilmoqda. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qator qonunlar qabul qilindi hamda qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatining huquqiy asoslari shakllantirildi. Hozirgi kunda mavjud aksiyadorlik jamiyatlari milliy iqtisodiyotning istiqbolini belgilashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish borasida muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarmoqda. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv amaliyotidan samarali foydalanish korxonalar boshqaruvini samarali tashkil etish, unga ichki hamda tashqi investitsiyalarni jalb etishni kengaytirish, istiqbolli innovatsiya strategiyalarini amalga oshirish bo‘yicha bir qator ishlar davom etmoqda. Korporativ boshqaruvning me’yoriy-xukukiy asoslari ma’lum bir qoida, me’yor va andozalar asosi va doirasida ishlaydi. Ushbu qoida, me’yor va andozalarning majmuasi korporativ boshqaruvning institutsional asoslarini tashkil qiladi. Korporativ boshqaruvning me’yor va qoidalari – davlat tomonidan ishlab chiqarilib, aksiyadorlik jamiyatlar faoliyatini tartibga soladi. Ularga aksiyadorlik jamiyatlari tugrisida qonunlar, qimmatli qog‘ozlar haqidagi qonunchilik, aksiyadorlar huquqlarini va investitsiyalarni himoya qilish qonunlari, bankrotlik, soliq qonunchiligi va boshqalar kiradi. boshqaruvda Kuzatuv kengashi va ijro organi vazifalari aniq ajralib turishi, bundan tashqari, bir yoki bir necha yirik aksiyadorlarning mavjudligi, ya’ni aksiyadorlik kapitalining konsentratsiyalashuvi yuqori ekanligi bilan belgilanadi. Germaniya modelidan O‘zbekistondagi tizimning farqli jihati esa aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda tijorat banklari rolining yuqori emasligidadir. O‘zbekiston Respublikasida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilib, uning huquqiy asoslari takomillashtirilib borilmoqda. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qator qonunlar qabul qilindi hamda qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatining huquqiy asoslari shakllantirildi. Hozirgi kunda mavjud aksiyadorlik jamiyatlari milliy iqtisodiyotning istiqbolini belgilashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish borasida muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarmoqda. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv amaliyotidan samarali foydalanish korxonalar boshqaruvini samarali tashkil etish, unga ichki hamda tashqi investitsiyalarni jalb etishni kengaytirish, istiqbolli innovatsiya strategiyalarini amalga oshirish bo‘yicha bir qator ishlar davom etmoqda. Korporativ boshqaruvning me’yoriy-xukukiy asoslari ma’lum bir qoida, me’yor va andozalar asosi va doirasida ishlaydi. Ushbu qoida, me’yor va andozalarning majmuasi korporativ boshqaruvning institutsional asoslarini tashkil qiladi. Korporativ boshqaruvning me’yor va qoidalari – davlat tomonidan ishlab chiqarilib, aksiyadorlik jamiyatlar faoliyatini tartibga soladi. Ularga aksiyadorlik jamiyatlari tugrisida qonunlar, qimmatli qog‘ozlar haqidagi qonunchilik, aksiyadorlar huquqlarini va investitsiyalarni himoya qilish qonunlari, bankrotlik, soliq qonunchiligi va boshqalar kiradi. 2-jadval Mamlakatimizda korporativ boshqaruvning me’yoriy-huquqiy asoslari Korporativ boshqaruv kodeksini qabul qilinishi aksiyadorlik jamiyatlarida ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik qayta jihozlash, raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarish va uni tashqi bozorlarga eksport qilish maqsadlarini ko‘zlaydi hamda bunda muhim ahamiyat kasb etadi. Kodeksda keltirilgan tavsiyalar bo‘yicha aksiyadorlar uchun yozma va elektron murojaatlar yuborish, aksiyadorlarning ulanish manzillari hamda bank rekvizitlari o‘zgargani to‘g‘risidagi axborotni yo‘llash orqali ularning aksiyadorlik jamiyati bilan aloqasini soddalashtiradi. Bu ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, aksiyadorlarning aksiya egalari ulushidan qat’i nazar, teng huquqlilik asosida boshqaruvda hamda qarorlar qabul qilishda amaliy ishtirok etishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, mazkur huquqiy hujjat aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimidagi tamoyillar va yondashuvlar tubdan o‘zgarishiga, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy hamda investitsiya sohalariga korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etishga, xalqaro standartlarning implementatsiya qilinishiga imkon beradi. Hozirgi 1. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari 4. Idoraviy me’yoriy-huquqiy hujjatlar (vazirliklar, davlat qo‘mitalarining buyruqlari, qarorlari) 5. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1996) 6. “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 06.05.2014) 7. “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2015 y.) 8. “Raqobat to‘g‘risida”gi Qonun (2012 y.) 9. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2000 y.) 10. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2016 y.) 11. “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2003 y.) 12. “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha ma’suliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”gi Qonun (2001 y.) 13. “Xo‘jalik shirkatlari to‘g‘risida”gi Qonun (2001 y.) 14. “Korporativ boshqaruv kodeksi” (2015 y.) 2-jadval Mamlakatimizda korporativ boshqaruvning me’yoriy-huquqiy asoslari Korporativ boshqaruv kodeksini qabul qilinishi aksiyadorlik jamiyatlarida ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik qayta jihozlash, raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarish va uni tashqi bozorlarga eksport qilish maqsadlarini ko‘zlaydi hamda bunda muhim ahamiyat kasb etadi. Kodeksda keltirilgan tavsiyalar bo‘yicha aksiyadorlar uchun yozma va elektron murojaatlar yuborish, aksiyadorlarning ulanish manzillari hamda bank rekvizitlari o‘zgargani to‘g‘risidagi axborotni yo‘llash orqali ularning aksiyadorlik jamiyati bilan aloqasini soddalashtiradi. Bu ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, aksiyadorlarning aksiya egalari ulushidan qat’i nazar, teng huquqlilik asosida boshqaruvda hamda qarorlar qabul qilishda amaliy ishtirok etishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, mazkur huquqiy hujjat aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimidagi tamoyillar va yondashuvlar tubdan o‘zgarishiga, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy hamda investitsiya sohalariga korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etishga, xalqaro standartlarning implementatsiya qilinishiga imkon beradi. Hozirgi 1. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari 4. Idoraviy me’yoriy-huquqiy hujjatlar (vazirliklar, davlat qo‘mitalarining buyruqlari, qarorlari) 5. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1996) 6. “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 06.05.2014) 7. “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2015 y.) 8. “Raqobat to‘g‘risida”gi Qonun (2012 y.) 9. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2000 y.) 10. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2016 y.) 11. “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrir, 2003 y.) 12. “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha ma’suliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”gi Qonun (2001 y.) 13. “Xo‘jalik shirkatlari to‘g‘risida”gi Qonun (2001 y.) 14. “Korporativ boshqaruv kodeksi” (2015 y.) vaqtda barcha aksiyadorlik jamiyatida yil davomida Korporativ boshqaruv kodeksi qoidalari va tamoyillariga rioya etish ustidan nazorat tizimi joriy qilinadi hamda har bir moliya yili natijalari bo‘yicha aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini baholash yuzasidan kompleks tahlil amalga oshirilishi bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Aksiyadorlik jamiyatlar tomonidan kuchga kiritiladigan va uning ichki hayotini tartiblashtiradigan me’yorlar (aksiyadorlik korporativ me’yorlar): korporativ boshqaruvning ixtiyoriy qabul qilingan andozalari haqidagi o‘zaro kelishuv va kompaniya darajasida ularni amalga oshirilish tartibini belgilaydigan ichki me’yorlar (korporativ qimmatli qog‘ozlar listingiga talablar, kodekslar va korporativ boshqaruv bo‘yicha tavsiyalar) kiradi. Tashkiliy deb nomlanuvchi shartnomalarda, ya’ni boshqa tomonlar bilan ish aloqalarini o‘rnatish, davom ettirish, to‘xtatish (bir so‘z bilan aytganda tashkil qilishga) qaratilgan kelishuvlarda berilgan me’yorlar; Korporativ huquq bu – korxonada ishlab chiqilgan qoidalar tizimi bo‘lib, manfaatdor tomonlarning irodasini ifodalaydi va tashkilot faoliyatining turli tomonlarini tartibga soladi. Korporativ huquqning belgilari: - korporativ huquq me’yorlardan, ya’ni umumiy xarakterga ega bo‘lgan o‘zaro munosabatlar qoidalaridan tarkib topgan; - korporativ huquq o‘zi bilan tashkilot faoliyatining barcha btartibga soluvchi me’yorlar tizimini tashkil qiladi; - korporativ me’yorlar, odatda, yozma shaklda ifodalanadi va ularni o‘rnatish shakli sifatida korporativ hujjatlar xizmat qiladi; - korporativ me’yorlar korxonada qabul qilinadi va alohida mustaqil birlashma jamoasining irodasini ifodalaydi; - korporativ me’yorlar buzilganda, majbur qilish yo‘li bilan ta’minlanadi. vaqtda barcha aksiyadorlik jamiyatida yil davomida Korporativ boshqaruv kodeksi qoidalari va tamoyillariga rioya etish ustidan nazorat tizimi joriy qilinadi hamda har bir moliya yili natijalari bo‘yicha aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini baholash yuzasidan kompleks tahlil amalga oshirilishi bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Aksiyadorlik jamiyatlar tomonidan kuchga kiritiladigan va uning ichki hayotini tartiblashtiradigan me’yorlar (aksiyadorlik korporativ me’yorlar): korporativ boshqaruvning ixtiyoriy qabul qilingan andozalari haqidagi o‘zaro kelishuv va kompaniya darajasida ularni amalga oshirilish tartibini belgilaydigan ichki me’yorlar (korporativ qimmatli qog‘ozlar listingiga talablar, kodekslar va korporativ boshqaruv bo‘yicha tavsiyalar) kiradi. Tashkiliy deb nomlanuvchi shartnomalarda, ya’ni boshqa tomonlar bilan ish aloqalarini o‘rnatish, davom ettirish, to‘xtatish (bir so‘z bilan aytganda tashkil qilishga) qaratilgan kelishuvlarda berilgan me’yorlar; Korporativ huquq bu – korxonada ishlab chiqilgan qoidalar tizimi bo‘lib, manfaatdor tomonlarning irodasini ifodalaydi va tashkilot faoliyatining turli tomonlarini tartibga soladi. Korporativ huquqning belgilari: - korporativ huquq me’yorlardan, ya’ni umumiy xarakterga ega bo‘lgan o‘zaro munosabatlar qoidalaridan tarkib topgan; - korporativ huquq o‘zi bilan tashkilot faoliyatining barcha btartibga soluvchi me’yorlar tizimini tashkil qiladi; - korporativ me’yorlar, odatda, yozma shaklda ifodalanadi va ularni o‘rnatish shakli sifatida korporativ hujjatlar xizmat qiladi; - korporativ me’yorlar korxonada qabul qilinadi va alohida mustaqil birlashma jamoasining irodasini ifodalaydi; - korporativ me’yorlar buzilganda, majbur qilish yo‘li bilan ta’minlanadi. 3-rasm. Korporativni tartibga solish faoliyati Korporativ me’yoriy hujjatlar quyidagi talablarga javob berishi shart: - obyektiv haqqoniylikni aks ettirishi; - amaldagi qonunchilikka zid kelmasligi; - kompaniyaning barcha a’zolari va xodimlari uchun tushunarli bo‘lishi; - me’yorlarning betartib to‘plamini tashkil qilmasdan, balki ma’lum bir tuzilmaga ega bo‘lishi; - barcha zarur rekvizitlarga ega bo‘lishi. Ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv va nazorat tizimi organlari faoliyati bo‘yicha ijobiy tajribaga ega samarali mulkdor-aksiyadorlar mavjud bo‘lishiga qaramay, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida, ayniqsa, ustav fondida davlat ulushi ko‘p bo‘lgan yoki birgina aksiyadori mavjud bo‘lgan jamiyatlarda korporativ boshqaruv nomigagina amal qilmoqda. Aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishlari va Kuzatuv kengashlari majlislarining o‘tkazilishi ham talab darajasida emas. Tahlillar davomida aksiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruv va nazorat faoliyatida muhim rol o‘ynovchi Taftish komissiyalari va tashqi hamda ichki audit xizmatlari ishlari ham davr talabiga javob bermayotganlik holatlari kuzatilmoqda. Mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimi va uning ichki tuzilishi jahon amaliyotida qabul qilingan umumqoidalarga muvofiq tashkil etilgan bo‘lib, uning 3-rasm. Korporativni tartibga solish faoliyati Korporativ me’yoriy hujjatlar quyidagi talablarga javob berishi shart: - obyektiv haqqoniylikni aks ettirishi; - amaldagi qonunchilikka zid kelmasligi; - kompaniyaning barcha a’zolari va xodimlari uchun tushunarli bo‘lishi; - me’yorlarning betartib to‘plamini tashkil qilmasdan, balki ma’lum bir tuzilmaga ega bo‘lishi; - barcha zarur rekvizitlarga ega bo‘lishi. Ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv va nazorat tizimi organlari faoliyati bo‘yicha ijobiy tajribaga ega samarali mulkdor-aksiyadorlar mavjud bo‘lishiga qaramay, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida, ayniqsa, ustav fondida davlat ulushi ko‘p bo‘lgan yoki birgina aksiyadori mavjud bo‘lgan jamiyatlarda korporativ boshqaruv nomigagina amal qilmoqda. Aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishlari va Kuzatuv kengashlari majlislarining o‘tkazilishi ham talab darajasida emas. Tahlillar davomida aksiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruv va nazorat faoliyatida muhim rol o‘ynovchi Taftish komissiyalari va tashqi hamda ichki audit xizmatlari ishlari ham davr talabiga javob bermayotganlik holatlari kuzatilmoqda. Mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimi va uning ichki tuzilishi jahon amaliyotida qabul qilingan umumqoidalarga muvofiq tashkil etilgan bo‘lib, uning asosida haqqoniylik, javobgarlik, ochiqlik va hisobdorlik tamoyillari yotsada, bu jarayonda ayrim salbiy ta’sirga ega omillar ham mavjud. Bular asosan, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida foyda, natija beradigan mulkdorning yo‘qligi, korporativ boshqaruvning huquqiy bazasi takomillashmagani, aksiyadorlar Umumiy yig‘ilishining rasmiyatchilik uchungina o‘tkazilayotgani, aslida qonunchilikka etarli darajada amal qilinmayotgani, aksiyadorlik jamiyatlaridagi ichki hujjatlarning sifatsizligi, ularda korporativ boshqaruvga daxldor savollarga javoblarning mutlaqo yo‘qligi, korporativ boshqaruv qonunchiligi ijrosini ta’minlovchi mexanizm va huquqiy madaniyatning etishmasligi kabilardir. Bundan tashqari, korporativ boshqaruvni tatbiq etishning uslubiy va ilmiy- uslubiy bazasi, qimmatli qog‘ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmagani, fond birjasida aksiyalar kotirovkasining mavjud emasligi, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati oshkoraligining sustligi kabi qator kamchiliklar mavjud. O‘zbekiston Respublikasi bank tiimida tashqi va ichki audit samaradorligini oshirish, ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda davlatning ishtiroki samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish ham dolzarb masaladir. SHu bilan birga, aksiyadorlar, salohiyatli investorlar va kreditorlar uchun aksiyadorlik tijorat bankida axborot ochiqligi holatini yanada oshirish, xorijiy tajriba umumlashmasi asosida “Xalq bakni”da minoritar aksiyadorlar tashkil qilish va ma’qul bo‘lgan ishonchnoma asosida birlashgan tarzda ovoz berish mexanizmini aniqlash ham muhim. Hozirda vujudga kelgan korporativ boshqaruvning o‘zbek modeli asosan uch omil negizida tarkib topdi: * amaldagi korporativ qonunchilik; * ichki korporativ andozalar; * joylardagi korporativ amaliyot. Demak, korporativ boshqaruvning milliy modelini takomillashtirish masalasi quyidagi uch asosiy yo‘nalishdan iborat bo‘lar ekan: * korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar kiritish; asosida haqqoniylik, javobgarlik, ochiqlik va hisobdorlik tamoyillari yotsada, bu jarayonda ayrim salbiy ta’sirga ega omillar ham mavjud. Bular asosan, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida foyda, natija beradigan mulkdorning yo‘qligi, korporativ boshqaruvning huquqiy bazasi takomillashmagani, aksiyadorlar Umumiy yig‘ilishining rasmiyatchilik uchungina o‘tkazilayotgani, aslida qonunchilikka etarli darajada amal qilinmayotgani, aksiyadorlik jamiyatlaridagi ichki hujjatlarning sifatsizligi, ularda korporativ boshqaruvga daxldor savollarga javoblarning mutlaqo yo‘qligi, korporativ boshqaruv qonunchiligi ijrosini ta’minlovchi mexanizm va huquqiy madaniyatning etishmasligi kabilardir. Bundan tashqari, korporativ boshqaruvni tatbiq etishning uslubiy va ilmiy- uslubiy bazasi, qimmatli qog‘ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmagani, fond birjasida aksiyalar kotirovkasining mavjud emasligi, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati oshkoraligining sustligi kabi qator kamchiliklar mavjud. O‘zbekiston Respublikasi bank tiimida tashqi va ichki audit samaradorligini oshirish, ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda davlatning ishtiroki samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish ham dolzarb masaladir. SHu bilan birga, aksiyadorlar, salohiyatli investorlar va kreditorlar uchun aksiyadorlik tijorat bankida axborot ochiqligi holatini yanada oshirish, xorijiy tajriba umumlashmasi asosida “Xalq bakni”da minoritar aksiyadorlar tashkil qilish va ma’qul bo‘lgan ishonchnoma asosida birlashgan tarzda ovoz berish mexanizmini aniqlash ham muhim. Hozirda vujudga kelgan korporativ boshqaruvning o‘zbek modeli asosan uch omil negizida tarkib topdi: * amaldagi korporativ qonunchilik; * ichki korporativ andozalar; * joylardagi korporativ amaliyot. Demak, korporativ boshqaruvning milliy modelini takomillashtirish masalasi quyidagi uch asosiy yo‘nalishdan iborat bo‘lar ekan: * korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar kiritish; * aksiyadorlik jamiyatlari ustavlari, nizomlari va boshqalar kabi ichki me’yoriy hujjatlar – korporativ andozalarning yangilarini ishlab chiqish yoki amaldagilarini takomillashtirib borish; * korporativ manfaat tomonlari o‘rtasida munosabatlarni qurish amaliyotini xalqaro tan olingan korporativ boshqaruv tamoyillari asosida takomillashtirish. Korporativ boshqaruvning o‘zbek modelini takomillashtirishdagi birinchi yo‘nalish: korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar masalasi kiritilgan bo‘lib, quyida bayon etilgan mulohaza va tavsiyalar aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining qonunchilik asoslarini takomillashtirishga qaratilgan. Bunda, korporativ qonunchilikni takomillashtirishning quyidagi dolzarb masalalariga alohida e’tibor berildi: * Korporativ boshqaruv va nazorat organlarining vakolatlari, huquqlari va javobgarligini yanada aniq belgilash; * Aksiyadorlik jamiyatlarining kuzatuvchi kengashlari, umumiy yig‘ilishlari, taftish komissiyalarining roli va ahamiyatini oshirishning me’yoriy mexanizmlarini mustahkamlash; * minoritar aksiyadorlarning manfaatlarini chuqurroq hisobga olish orqali kafolatlarini ko‘proq ta’minlash; * barcha aksiyadorlarni va potensial investorlarning aksiyadorlik kompaniyalari faoliyati to‘g‘risida axborot olish usullari, doirasi va imkoniyatlarini kengaytirish. Aksiyadorlik tijorat banklarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirib borish, xususan: – korporativ boshqaruv, shu jumladan, xatarlarni boshqarish va ichki nazoratni yaxshilash usullarini etakchi xorijiy banklar hamda moliya institutlarida boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida yanada takomillashtirish; – banklar aktivlari va kredit portfeli sifatini yaxshilash, bank faoliyati bilan bog‘liq xatarlarni (kredit, valyuta, operatsion, foiz va boshqalar) baholash tizimini yanada rivojlantirish; * aksiyadorlik jamiyatlari ustavlari, nizomlari va boshqalar kabi ichki me’yoriy hujjatlar – korporativ andozalarning yangilarini ishlab chiqish yoki amaldagilarini takomillashtirib borish; * korporativ manfaat tomonlari o‘rtasida munosabatlarni qurish amaliyotini xalqaro tan olingan korporativ boshqaruv tamoyillari asosida takomillashtirish. Korporativ boshqaruvning o‘zbek modelini takomillashtirishdagi birinchi yo‘nalish: korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar masalasi kiritilgan bo‘lib, quyida bayon etilgan mulohaza va tavsiyalar aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining qonunchilik asoslarini takomillashtirishga qaratilgan. Bunda, korporativ qonunchilikni takomillashtirishning quyidagi dolzarb masalalariga alohida e’tibor berildi: * Korporativ boshqaruv va nazorat organlarining vakolatlari, huquqlari va javobgarligini yanada aniq belgilash; * Aksiyadorlik jamiyatlarining kuzatuvchi kengashlari, umumiy yig‘ilishlari, taftish komissiyalarining roli va ahamiyatini oshirishning me’yoriy mexanizmlarini mustahkamlash; * minoritar aksiyadorlarning manfaatlarini chuqurroq hisobga olish orqali kafolatlarini ko‘proq ta’minlash; * barcha aksiyadorlarni va potensial investorlarning aksiyadorlik kompaniyalari faoliyati to‘g‘risida axborot olish usullari, doirasi va imkoniyatlarini kengaytirish. Aksiyadorlik tijorat banklarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirib borish, xususan: – korporativ boshqaruv, shu jumladan, xatarlarni boshqarish va ichki nazoratni yaxshilash usullarini etakchi xorijiy banklar hamda moliya institutlarida boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida yanada takomillashtirish; – banklar aktivlari va kredit portfeli sifatini yaxshilash, bank faoliyati bilan bog‘liq xatarlarni (kredit, valyuta, operatsion, foiz va boshqalar) baholash tizimini yanada rivojlantirish; – tavakkalchiliklarga qarshi bar¬qarorlikni oshirish, banklar faoliyatida nazorat sifatini va samarasini yanada oshirish; – banklar faoliyatiga sog‘lom va xavfsiz bo‘lgan bank amaliyotini amalga oshirishni o‘z ichiga olgan bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining yangi tahrirdagi «Korporativ boshqaruvning samarali omillari»ni joriy etish, malaka etikasi andozalarini o‘rnatish, banklar faoliyatining shaffofligini ta’minlash; – banklar faoliyati bo‘yicha axborotlar ommaviyligini, shu jumladan, banklar veb-saytlariga yillik va oraliq moliyaviy hisobotlarni joylashtirish hamda bank siri to‘g‘risidagi qonunchilikka xilof bo‘lmagan ravishda o‘rnatilgan tartibdagi boshqa usullar orqali yanada oshirish ishlari davom ettiriladi. Umuman olganda so‘nggi yillarda bank tizimiga xususiy kapitalni jalb qilish O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida rivojlanish darajasiga har tomonlama ko‘maklashish muhim masalalardan hisoblanadi. 2. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy asoslari O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini zamonaviy xalqaro standartlar asosida innovatsion rivojlantirish masalalari deyarli o‘rganilmagan. SHuning uchun ushbu maqola bu sohadagi mavjud adabiѐtlarni to‘ldirishga muayyan darajada xizmat qiladi. O‘zbekistonda oxirgi yillarda amalga oshirilgan huquqiy, tartibga soluvchi va institutsional tadbirlar natijasida korporativ boshqaruvning o‘ziga xos tizimi ham mikrodarajada, ya’ni korporativ munosabatlarning ichki ishtirokchilarini o‘z ichiga olgan aksiyadorlik jamiyatlari miqyosida1 (1-rasm), ham makrodarajada, ya’ni korporativ munosabatlarning tashqi ishtirokchilarini o‘z ichiga olgan mamlakat miqyosida (2-rasm) shakllandi. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi milliy korporativ qonunchilikka muvofiq hamda xalqaro amaliѐt inobatga olingan holda rivojlanib keldi, va hozirda u mamlakatimizda faoliyat yuritaѐtgan barcha aksiyadorlik jamiyatlarida namuna sifatida qo‘llanilib kelinmoqda. Biroq, mamlakat miqѐsidagi – tavakkalchiliklarga qarshi bar¬qarorlikni oshirish, banklar faoliyatida nazorat sifatini va samarasini yanada oshirish; – banklar faoliyatiga sog‘lom va xavfsiz bo‘lgan bank amaliyotini amalga oshirishni o‘z ichiga olgan bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining yangi tahrirdagi «Korporativ boshqaruvning samarali omillari»ni joriy etish, malaka etikasi andozalarini o‘rnatish, banklar faoliyatining shaffofligini ta’minlash; – banklar faoliyati bo‘yicha axborotlar ommaviyligini, shu jumladan, banklar veb-saytlariga yillik va oraliq moliyaviy hisobotlarni joylashtirish hamda bank siri to‘g‘risidagi qonunchilikka xilof bo‘lmagan ravishda o‘rnatilgan tartibdagi boshqa usullar orqali yanada oshirish ishlari davom ettiriladi. Umuman olganda so‘nggi yillarda bank tizimiga xususiy kapitalni jalb qilish O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida rivojlanish darajasiga har tomonlama ko‘maklashish muhim masalalardan hisoblanadi. 2. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy asoslari O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini zamonaviy xalqaro standartlar asosida innovatsion rivojlantirish masalalari deyarli o‘rganilmagan. SHuning uchun ushbu maqola bu sohadagi mavjud adabiѐtlarni to‘ldirishga muayyan darajada xizmat qiladi. O‘zbekistonda oxirgi yillarda amalga oshirilgan huquqiy, tartibga soluvchi va institutsional tadbirlar natijasida korporativ boshqaruvning o‘ziga xos tizimi ham mikrodarajada, ya’ni korporativ munosabatlarning ichki ishtirokchilarini o‘z ichiga olgan aksiyadorlik jamiyatlari miqyosida1 (1-rasm), ham makrodarajada, ya’ni korporativ munosabatlarning tashqi ishtirokchilarini o‘z ichiga olgan mamlakat miqyosida (2-rasm) shakllandi. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi milliy korporativ qonunchilikka muvofiq hamda xalqaro amaliѐt inobatga olingan holda rivojlanib keldi, va hozirda u mamlakatimizda faoliyat yuritaѐtgan barcha aksiyadorlik jamiyatlarida namuna sifatida qo‘llanilib kelinmoqda. Biroq, mamlakat miqѐsidagi korporativ boshqaruvning makrodarajadagi tizimi, fikrimizcha, korporativ boshqaruvning rivojlanishini targ‘ib qiluvchi va ko‘maklashuvchi ko‘proq jamoat tashkilotlarining yaratilishini talab etadi. CHunki, ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda aynan o‘z-o‘zini tartibga soluvchi, ya’ni nodavlat jamoat tashkilotlari ham korporativ boshqaruv tizimini rivojlanishida asosiy rolni o‘ynaydi Shu bilan birga, milliy korporativ boshqaruv tizimini shakllanishi va rivojlanishining muayyan ijobiy jaraѐnlariga qaramasdan, korporativ boshqaruv sohasida ayrim muammolar va hal etilmagan masalalar to‘planib qolmoqdaki, ularni hal etmasdan turib, korporativ boshqaruv tizimini keyingi davrda rivojlantirish, qolaversa, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, mamlakat raqobatbardoshligiga erishish jarayoni qiyinlashishi mumkin. - korxonalarni boshqarishda eskirgan ma’muriy-rejali ѐndashuvlar saqlanib qolinishi oqibatida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida korporativ boshqaruv shartlarini bajarishga haliyam rasmiyatchilik bilan qaralmoqda; - aksiyadorlik jamiyatlari kuzatuv kengashlarining faoliyati (ayniqsa, davlat ishtiroki bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlarida), ularning korxonani strategik rivojlantirishdagi korporativ boshqaruvning makrodarajadagi tizimi, fikrimizcha, korporativ boshqaruvning rivojlanishini targ‘ib qiluvchi va ko‘maklashuvchi ko‘proq jamoat tashkilotlarining yaratilishini talab etadi. CHunki, ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda aynan o‘z-o‘zini tartibga soluvchi, ya’ni nodavlat jamoat tashkilotlari ham korporativ boshqaruv tizimini rivojlanishida asosiy rolni o‘ynaydi Shu bilan birga, milliy korporativ boshqaruv tizimini shakllanishi va rivojlanishining muayyan ijobiy jaraѐnlariga qaramasdan, korporativ boshqaruv sohasida ayrim muammolar va hal etilmagan masalalar to‘planib qolmoqdaki, ularni hal etmasdan turib, korporativ boshqaruv tizimini keyingi davrda rivojlantirish, qolaversa, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, mamlakat raqobatbardoshligiga erishish jarayoni qiyinlashishi mumkin. - korxonalarni boshqarishda eskirgan ma’muriy-rejali ѐndashuvlar saqlanib qolinishi oqibatida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida korporativ boshqaruv shartlarini bajarishga haliyam rasmiyatchilik bilan qaralmoqda; - aksiyadorlik jamiyatlari kuzatuv kengashlarining faoliyati (ayniqsa, davlat ishtiroki bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlarida), ularning korxonani strategik rivojlantirishdagi roli deyarli sezilmaydi, aksariyat kuzatuv kengashlari a’zolari etarli bilim va malakaga ega emas; - aksiyadorlik jamiyatlarida minoritar aksiyadorlarning qo‘mitasini tashkil etish va uning faoliyatini ta’minlashning ta’sirchan mexanizmi yo‘qligi tufayli u aksiyadorlar huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakolatlarini to‘la ro‘ѐbga chiqara olmayapti; - respublika fond bozori va korporativ boshqaruv o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik yo‘q, fond birjasining samarali korporativ boshqaruvni rivojlantirish, korporativ boshqaruv standartlarini targ‘ib qilishdagi roli sezilarsiz; - aksiyadorlik jamiyatlarining investitsion jozibadorligi pastligi tufayli ularning aksiya paketlarini, shu jumladan davlat ulushlarini sotishda xorijiy investorlarni jalb qilishning qiyinligi; - aksiyadorlik jamiyatlarida samarali korporativ boshqaruvni amalga oshirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyasi salohiyatidan foydalanish darajasi juda past; - Korporativ boshqaruv kodeksi juda jo‘n ishlab chiqilgan, uning ayrim tavsiyalariga rioya etishning mexanizmlari va metodik jihatlari ta’minlanmagan (masalan, kuzatuv kengashining qo‘mitalari qanday tashkil etiladi, qanaqa nomdagi qo‘mitalar tashkil etiladi, ularning vazifalari nimalardan iborat bo‘ladi, kuzatuv kengashining mustaqil a’zoligiga nomzodlar qanday tanlanadi va saylanadi, “comply or explain” (“rioya qil yoki tushuntir”) xalqaro tamoyiliga rioya qilish tavsiyasi qanday amalga oshiriladi va h.k.). Bundan tashqari, 2015 yilda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiѐt tashkiloti tomonidan yangi tahrirda tasdiqlangan “G20/IHTT ning korporativ boshqaruv tamoyillari” da keltirilgan adolatlilik, javobgarlik, shaffoflik va hisobdorlik kabi korporativ boshqaruvning xalqaro e’tirof etilgan tamoyillari O‘zbekiston korporativ qonunchiligida to‘la-to‘kis hali o‘z aksini topgani yo‘q. SHuning uchun korporativ boshqaruv milliy tizimini innovatsion rivojlantirish istiqbollarini belgilab beruvchi quyidagi asosiy yo‘nalishlar taklif etiladi: O‘zbekistonda uzoq muddatga mo‘ljallangan “Korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish konsepsiyasi” ni ishlab chiqish va amalga oshirish, unda korporativ boshqaruv sohasidagi davlat siѐsatining maqsadi, vazifalari va tamoyillari, shuningdek mazkur siѐsatni amalga oshirish mexanizmlarini belgilash respublikada korporativ boshqaruv rivojlanishini targ‘ib qiluvchi va ko‘maklashuvchi jamoat tashkilotlarining kamligini inobatga olib, kelgusida turli nodavlat notijorat shakldagi jamoat tashkilotlarining (mas. O‘zbekiston korporativ boshqaruv forumi, Kuzatuv kengashining mustaqil a’zolari uyushmasi, Korporativ direktorlar uyushmasi, Korporativ maslahatchilar jamiyati, Institutsional va roli deyarli sezilmaydi, aksariyat kuzatuv kengashlari a’zolari etarli bilim va malakaga ega emas; - aksiyadorlik jamiyatlarida minoritar aksiyadorlarning qo‘mitasini tashkil etish va uning faoliyatini ta’minlashning ta’sirchan mexanizmi yo‘qligi tufayli u aksiyadorlar huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakolatlarini to‘la ro‘ѐbga chiqara olmayapti; - respublika fond bozori va korporativ boshqaruv o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik yo‘q, fond birjasining samarali korporativ boshqaruvni rivojlantirish, korporativ boshqaruv standartlarini targ‘ib qilishdagi roli sezilarsiz; - aksiyadorlik jamiyatlarining investitsion jozibadorligi pastligi tufayli ularning aksiya paketlarini, shu jumladan davlat ulushlarini sotishda xorijiy investorlarni jalb qilishning qiyinligi; - aksiyadorlik jamiyatlarida samarali korporativ boshqaruvni amalga oshirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyasi salohiyatidan foydalanish darajasi juda past; - Korporativ boshqaruv kodeksi juda jo‘n ishlab chiqilgan, uning ayrim tavsiyalariga rioya etishning mexanizmlari va metodik jihatlari ta’minlanmagan (masalan, kuzatuv kengashining qo‘mitalari qanday tashkil etiladi, qanaqa nomdagi qo‘mitalar tashkil etiladi, ularning vazifalari nimalardan iborat bo‘ladi, kuzatuv kengashining mustaqil a’zoligiga nomzodlar qanday tanlanadi va saylanadi, “comply or explain” (“rioya qil yoki tushuntir”) xalqaro tamoyiliga rioya qilish tavsiyasi qanday amalga oshiriladi va h.k.). Bundan tashqari, 2015 yilda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiѐt tashkiloti tomonidan yangi tahrirda tasdiqlangan “G20/IHTT ning korporativ boshqaruv tamoyillari” da keltirilgan adolatlilik, javobgarlik, shaffoflik va hisobdorlik kabi korporativ boshqaruvning xalqaro e’tirof etilgan tamoyillari O‘zbekiston korporativ qonunchiligida to‘la-to‘kis hali o‘z aksini topgani yo‘q. SHuning uchun korporativ boshqaruv milliy tizimini innovatsion rivojlantirish istiqbollarini belgilab beruvchi quyidagi asosiy yo‘nalishlar taklif etiladi: O‘zbekistonda uzoq muddatga mo‘ljallangan “Korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish konsepsiyasi” ni ishlab chiqish va amalga oshirish, unda korporativ boshqaruv sohasidagi davlat siѐsatining maqsadi, vazifalari va tamoyillari, shuningdek mazkur siѐsatni amalga oshirish mexanizmlarini belgilash respublikada korporativ boshqaruv rivojlanishini targ‘ib qiluvchi va ko‘maklashuvchi jamoat tashkilotlarining kamligini inobatga olib, kelgusida turli nodavlat notijorat shakldagi jamoat tashkilotlarining (mas. O‘zbekiston korporativ boshqaruv forumi, Kuzatuv kengashining mustaqil a’zolari uyushmasi, Korporativ direktorlar uyushmasi, Korporativ maslahatchilar jamiyati, Institutsional va strategik investorlar gildiyasi, Ichki auditorlar uyushmasi va h.k.) yaratilishiga sharoitlar yaratish; - fond bozori aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ munosabatlar samarali yurgizilishi ustidan nazorat qilishning asosiy mexanizmlaridan biri ekanligini inobatga olib, koporativ boshqaruv va respublika fond bozori o‘rtasidagi uzviy aloqani fond birjasining listing mexanizmi orqali ta’minlash, buning uchun quyidagilarni amalga oshirish: - “Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 15-moddasida keltirilgan aksiyalarni birja listingiga qo‘yish tartib-taomillari ro‘yxatiga emitentning korporativ boshqaruv tizimini baholash borasidagi tartibni ham kiritish; “Toshkent” RFB ning listing qoidalariga emitentning Korporativ boshqaruv kodeksi tavsiyalariga rioya etish to‘g‘risidagi majburiyatni qabul qilish talabini nazarda tutadigan o‘zgartirishlar kiritish. respublikada korporativ boshqaruvning xalqaro tamoyil va standartlarini samarali joriy etish maqsadida “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuniga quyidagi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish: -AJ larni aksiyalari erkin sotiladigan va sotilmaydiganlarga ajratish uchun qonunchilikda “ommaviy aksiyadorlik jamiyati” degan tushunchani kiritish hamda bunday ommaviy AJ larning asosiy xususiyatlarini (mas. AJ da cheklanmagan miqdorda aksiyadorlarning borligi, aksiyalarning bozorda erkin aylanishi va h.k.) belgilab qo‘yish; -Qonunning 10-moddasida ko‘zda tutilgan AJ ustav kapitalida chet ellik investorning ulushi 15% dan kam bo‘lmasligi to‘g‘risidagi talabni bekor qilish;4 Qonunning 17-moddasida AJ ustav kapitalining eng kam miqdoriga qo‘yilgan talabni 400 ming AQSH dollaridan 400 mln. so‘mgacha kamaytirish;5 -AJ ijroiya organi tomonidan aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishini chaqirish huquqini ta’minlash uchun Qonunning 65- moddasida aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishi ijroiya organi rahbarinining ѐzma talabi asosida ham o‘tkazilishini inobatga olish; - aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishda ishtirok etishiga sun’iy to‘siqlarni olib tashlash uchun sirtdan elektron tarzda ovoz berish, shu jumladan umumiy yig‘ilish materiallarini elektron tarzda tarqatish va ovozlarni ishonchli tasdiqlash tizimlaridan foydalanishni joriy etish; - kuzatuv kengashi a’zoligiga nomzodlarni berish va tanlash jaraѐnini takomillashtirish, bunda kuzatuv kengashiga nomzodlarning tajribasi va malakasi to‘g‘risidagi axborotni to‘liq va o‘z vaqtida oshkor qilish lozimdir, natijada aksiyadorlar har bir nomzodning qobiliyati va maqbulligi to‘g‘risida xabardor bo‘ladi; strategik investorlar gildiyasi, Ichki auditorlar uyushmasi va h.k.) yaratilishiga sharoitlar yaratish; - fond bozori aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ munosabatlar samarali yurgizilishi ustidan nazorat qilishning asosiy mexanizmlaridan biri ekanligini inobatga olib, koporativ boshqaruv va respublika fond bozori o‘rtasidagi uzviy aloqani fond birjasining listing mexanizmi orqali ta’minlash, buning uchun quyidagilarni amalga oshirish: - “Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 15-moddasida keltirilgan aksiyalarni birja listingiga qo‘yish tartib-taomillari ro‘yxatiga emitentning korporativ boshqaruv tizimini baholash borasidagi tartibni ham kiritish; “Toshkent” RFB ning listing qoidalariga emitentning Korporativ boshqaruv kodeksi tavsiyalariga rioya etish to‘g‘risidagi majburiyatni qabul qilish talabini nazarda tutadigan o‘zgartirishlar kiritish. respublikada korporativ boshqaruvning xalqaro tamoyil va standartlarini samarali joriy etish maqsadida “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuniga quyidagi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish: -AJ larni aksiyalari erkin sotiladigan va sotilmaydiganlarga ajratish uchun qonunchilikda “ommaviy aksiyadorlik jamiyati” degan tushunchani kiritish hamda bunday ommaviy AJ larning asosiy xususiyatlarini (mas. AJ da cheklanmagan miqdorda aksiyadorlarning borligi, aksiyalarning bozorda erkin aylanishi va h.k.) belgilab qo‘yish; -Qonunning 10-moddasida ko‘zda tutilgan AJ ustav kapitalida chet ellik investorning ulushi 15% dan kam bo‘lmasligi to‘g‘risidagi talabni bekor qilish;4 Qonunning 17-moddasida AJ ustav kapitalining eng kam miqdoriga qo‘yilgan talabni 400 ming AQSH dollaridan 400 mln. so‘mgacha kamaytirish;5 -AJ ijroiya organi tomonidan aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishini chaqirish huquqini ta’minlash uchun Qonunning 65- moddasida aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishi ijroiya organi rahbarinining ѐzma talabi asosida ham o‘tkazilishini inobatga olish; - aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishda ishtirok etishiga sun’iy to‘siqlarni olib tashlash uchun sirtdan elektron tarzda ovoz berish, shu jumladan umumiy yig‘ilish materiallarini elektron tarzda tarqatish va ovozlarni ishonchli tasdiqlash tizimlaridan foydalanishni joriy etish; - kuzatuv kengashi a’zoligiga nomzodlarni berish va tanlash jaraѐnini takomillashtirish, bunda kuzatuv kengashiga nomzodlarning tajribasi va malakasi to‘g‘risidagi axborotni to‘liq va o‘z vaqtida oshkor qilish lozimdir, natijada aksiyadorlar har bir nomzodning qobiliyati va maqbulligi to‘g‘risida xabardor bo‘ladi; - shunday mexanizmni yaratish lozimki, unga muvofiq AJ iqtisodiy nochor ahvolga kelganda bankrotlik qonunchiligi asosida kuzatuv kengashi a’zolariga korporativ boshqaruvda muhim rol o‘ynashi mumkin bo‘lgan kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish majburiyati yuklanadi; - shunday amaliѐtni yo‘lga qo‘yish lozimki, unga muvofiq AJ o‘zining korporativ boshqaruv amaliѐti bo‘yicha hisobotni muntazam ravishda chop etadi, va unda qonun bo‘yicha oshkor etilishi lozim bo‘lgan axborotdan tashqari, kuzatuv kengashi a’zolari va rahbariyatga beriladigan mukofotlar, kuzatuv kengashi a’zolarining malakasi va ular bilan affillangan boshqa AJ lar, prognoz qilinadigan risk omillari, ishlovchilar va manfaatdor shaxslar borasidagi masalalar to‘g‘risidagi axborotni oshkor etadi; - kuzatuv kengashi a’zolari o‘z vazifalarini aniq va talabchanlik bilan olib borishlari, ularning yuqori xulq-atvor standartlariga rioya qilib faoliyat ko‘rsatishlari, rahbariyatni nazorat qilishda va manfaatdor tomonlarning manfaatlarini inobatga olishda yuqori xulq va professional standartlarni qo‘llashlari uchun AJ larda Korporativ xulq va odob-axloq kodekslarini ishlab chiqish va qabul qilish; -qonunchilikda yoki Korporativ boshqaruv kodeksida kuzatuv kengashining vakolatlariga qo‘shimcha tarzda quyidagi vazifalarni ham kiritish: AJ ning risklarni boshqarish tizimini ishlab chiqish va nazorat qilish; AJ direktori va uning o‘rinbosarlari, kuzatuv kengashi a’zosidir. 3.Korporativ boshqaruvning global standartlari Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi Korporativ boshqaruv kodeksini tasdiqlandi. Ushbu hujjat aksiyadorlik jamiyatlariga tavsiyanoma xususiyatiga ega bo‘lib, 42 ta banddan iborat. Unda belgilanishicha, aksiyadorlik jamiyatlari tarmoqqa oid xususiyati va faoliyati turidan kelib chiqib, Kodeks tavsiyalarini joriy etish bo‘yicha ichki korporativ harakatlarni amalga oshirishi mumkin. ajlarga zamonaviy korporativ boshqaruv uslublari joriy qilinadi Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi tomonidan Korporativ boshqaruv kodeksi tasdiqlangan bo‘lib, unda korporativ boshqaruvning ilg‘or uslublarini joriy qilish, shu jumladan:  uzoq muddatli istiqbolda rivojlanish strategiyasi va vazifalari, ichki nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan o‘zaro hamkorlikning samarali mexanizmlarini belgilash; - shunday mexanizmni yaratish lozimki, unga muvofiq AJ iqtisodiy nochor ahvolga kelganda bankrotlik qonunchiligi asosida kuzatuv kengashi a’zolariga korporativ boshqaruvda muhim rol o‘ynashi mumkin bo‘lgan kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish majburiyati yuklanadi; - shunday amaliѐtni yo‘lga qo‘yish lozimki, unga muvofiq AJ o‘zining korporativ boshqaruv amaliѐti bo‘yicha hisobotni muntazam ravishda chop etadi, va unda qonun bo‘yicha oshkor etilishi lozim bo‘lgan axborotdan tashqari, kuzatuv kengashi a’zolari va rahbariyatga beriladigan mukofotlar, kuzatuv kengashi a’zolarining malakasi va ular bilan affillangan boshqa AJ lar, prognoz qilinadigan risk omillari, ishlovchilar va manfaatdor shaxslar borasidagi masalalar to‘g‘risidagi axborotni oshkor etadi; - kuzatuv kengashi a’zolari o‘z vazifalarini aniq va talabchanlik bilan olib borishlari, ularning yuqori xulq-atvor standartlariga rioya qilib faoliyat ko‘rsatishlari, rahbariyatni nazorat qilishda va manfaatdor tomonlarning manfaatlarini inobatga olishda yuqori xulq va professional standartlarni qo‘llashlari uchun AJ larda Korporativ xulq va odob-axloq kodekslarini ishlab chiqish va qabul qilish; -qonunchilikda yoki Korporativ boshqaruv kodeksida kuzatuv kengashining vakolatlariga qo‘shimcha tarzda quyidagi vazifalarni ham kiritish: AJ ning risklarni boshqarish tizimini ishlab chiqish va nazorat qilish; AJ direktori va uning o‘rinbosarlari, kuzatuv kengashi a’zosidir. 3.Korporativ boshqaruvning global standartlari Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi Korporativ boshqaruv kodeksini tasdiqlandi. Ushbu hujjat aksiyadorlik jamiyatlariga tavsiyanoma xususiyatiga ega bo‘lib, 42 ta banddan iborat. Unda belgilanishicha, aksiyadorlik jamiyatlari tarmoqqa oid xususiyati va faoliyati turidan kelib chiqib, Kodeks tavsiyalarini joriy etish bo‘yicha ichki korporativ harakatlarni amalga oshirishi mumkin. ajlarga zamonaviy korporativ boshqaruv uslublari joriy qilinadi Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi tomonidan Korporativ boshqaruv kodeksi tasdiqlangan bo‘lib, unda korporativ boshqaruvning ilg‘or uslublarini joriy qilish, shu jumladan:  uzoq muddatli istiqbolda rivojlanish strategiyasi va vazifalari, ichki nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan o‘zaro hamkorlikning samarali mexanizmlarini belgilash;  aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ko‘lami, tarmoq xususiyatlari va yo‘nalishlarini inobatga olgan holda, namunaviy tashkiliy tuzilmani joriy qilish;  aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ochiqligini oshirish, ular tomonidan xalqaro standartlar asosida audit va moliyaviy hisobot axborotini chop etish ko‘zda tutilgan. Konferensiya ishtirokchilari ta’kidlaganlaridek, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimidagi tamoyil va yondashuvlarini tubdan o‘zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy aloqalar va investitsiya jarayonlariga korporativ menejmentning xalqaro zamonaviy standartlarini joriy qilish, boshqaruvning eskicha uslublari o‘rniga yangi korporativ tashkilotlarni shakllantirish bo‘yicha faol ishlar amalga oshirilmoqda. KORPORATIV BOSHQARUVNING XALQARO TAMOYILLARI Yevroaksiyadorlar korporativ boshqaruvi asosiy tamoyillari 1990 yil Evropa aksiyadorlar (qisqacha nomi- Evroaksiyadorlar) assotsiatsiyalari Konfederatsiyasi tashkil qilingan bo‘lib, uning tarkibiga sakkizta milliy aksiyadorlar assotsiatsiyasi (Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gollandiya, Daniya, Ispaniya, Fransiya va SHvetsiya) kirgan. Tashkilotning asosiy vazifasi – Evropa Ittifoqi alohida aksiyadorlarining manfaatlarini ifodalash, mayda aksiyadorlarni himoya qilish, kapitallar bozori ochiqligini ta’minlash, Evropa kompaniyalarida aksiyadorlik kapitali qiymatini oshirish, korporativ boshqaruv masalalarini qo‘llab - quvvatlash hisoblanadi. Evropa ittifoqi hamkorligi tashkiloti (EIHT)ning beshta tamoyili asosida Evroaksiyadorlar o‘z dasturlarini, Korporativ boshqaruv asosiy tamoyillarini ishlab chiqqan bo‘lib, unda kompaniya maqsadlari, ovoz berish huquqlari, qo‘shib olishdan himoya qilish, axborot huquqi va direktorlar kengashining roliga nisbatan qator tavsiyalar aks ettirilgan. Ular quyidagilardan iboratdir: ■ kompaniya avvalo uzoq muddatli istiqbolda aksiyadorlik kapitali qiymatini maksimallashga intilishi lozim. Kompaniyalar o‘z moliyaviy maqsadlari va strategiyasini yozma shaklda aniq ko‘rsatishi va buni yillik hisobotga kiritishi lozim; kompaniya tabiati, hajmi, strukturasi va riskiga jiddiy ta’sir etuvchi asosiy qarorlar va kompaniya aksiyadori uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan qarorlar aksiyadorlar tomonidan tasdiqlanishi yoki aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida qabul qilinishi lozim; qo‘shib olishga qarshi himoya vositalari yoki aksiyadorlar ta’sirini cheklaydigan boshqa vositalardan qochish zarur;  aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ko‘lami, tarmoq xususiyatlari va yo‘nalishlarini inobatga olgan holda, namunaviy tashkiliy tuzilmani joriy qilish;  aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ochiqligini oshirish, ular tomonidan xalqaro standartlar asosida audit va moliyaviy hisobot axborotini chop etish ko‘zda tutilgan. Konferensiya ishtirokchilari ta’kidlaganlaridek, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimidagi tamoyil va yondashuvlarini tubdan o‘zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy aloqalar va investitsiya jarayonlariga korporativ menejmentning xalqaro zamonaviy standartlarini joriy qilish, boshqaruvning eskicha uslublari o‘rniga yangi korporativ tashkilotlarni shakllantirish bo‘yicha faol ishlar amalga oshirilmoqda. KORPORATIV BOSHQARUVNING XALQARO TAMOYILLARI Yevroaksiyadorlar korporativ boshqaruvi asosiy tamoyillari 1990 yil Evropa aksiyadorlar (qisqacha nomi- Evroaksiyadorlar) assotsiatsiyalari Konfederatsiyasi tashkil qilingan bo‘lib, uning tarkibiga sakkizta milliy aksiyadorlar assotsiatsiyasi (Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gollandiya, Daniya, Ispaniya, Fransiya va SHvetsiya) kirgan. Tashkilotning asosiy vazifasi – Evropa Ittifoqi alohida aksiyadorlarining manfaatlarini ifodalash, mayda aksiyadorlarni himoya qilish, kapitallar bozori ochiqligini ta’minlash, Evropa kompaniyalarida aksiyadorlik kapitali qiymatini oshirish, korporativ boshqaruv masalalarini qo‘llab - quvvatlash hisoblanadi. Evropa ittifoqi hamkorligi tashkiloti (EIHT)ning beshta tamoyili asosida Evroaksiyadorlar o‘z dasturlarini, Korporativ boshqaruv asosiy tamoyillarini ishlab chiqqan bo‘lib, unda kompaniya maqsadlari, ovoz berish huquqlari, qo‘shib olishdan himoya qilish, axborot huquqi va direktorlar kengashining roliga nisbatan qator tavsiyalar aks ettirilgan. Ular quyidagilardan iboratdir: ■ kompaniya avvalo uzoq muddatli istiqbolda aksiyadorlik kapitali qiymatini maksimallashga intilishi lozim. Kompaniyalar o‘z moliyaviy maqsadlari va strategiyasini yozma shaklda aniq ko‘rsatishi va buni yillik hisobotga kiritishi lozim; kompaniya tabiati, hajmi, strukturasi va riskiga jiddiy ta’sir etuvchi asosiy qarorlar va kompaniya aksiyadori uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan qarorlar aksiyadorlar tomonidan tasdiqlanishi yoki aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida qabul qilinishi lozim; qo‘shib olishga qarshi himoya vositalari yoki aksiyadorlar ta’sirini cheklaydigan boshqa vositalardan qochish zarur; qo‘shib olish va birlashtirish jarayonlari tartibga solinishi, bu qoidalarga amal qilinishi nazorat ostida bo‘lishi lozim; agar aksiyadorning mulk ulushi belgilangan miqdorga etadigan bo‘lsa, bunday aksiyador qolgan aksiyalarni oqilona shartlarda, ya’ni kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga kiritish uchun to‘lov sifatida to‘lanadigan narxda sotib olishi kerak; kompaniyalar aksiyalar qiymatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan axborotni, shuningdek, 5% mulk chegirmasidan o‘tgan (kamaygan yoki ko‘paygan) aksiyadorlar haqida axborotni darhol ma’lum qilishlari lozim. Bu talabga rioya qilinmagan hollarda jiddiy jarima choralari qo‘llanadi; auditorlar mustaqil bo‘lishi va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida saylanishi lozim; aksiyadorlar yig‘ilish kun tartibiga masalalar kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim; axborot tarqatish oddiy kanallaridan tashqari, kompaniya aksiyadorlarga aksiyalar qiymatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan axborotni etkazish uchun elektron vositalardan foydalanishi lozim; aksiyadorlar kengashning kamida bitta a’zosini saylash huquqiga, shuningdek, Kengash a’zosini bo‘shatish masalasini ko‘tarish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim. Saylangunga qadar aksiyadorlar Kengash tarkibiga saylash uchun nomzodlar taklif qilish imkoniyatiga ega; Kuzatuv kengashi a’zosi sifatida bir pog‘onali tizimda ham, ikki pog‘onali tizimda ham noijrochi direktorlarning Kengash tarkibidagi a’zoligi 12 yilgacha bo‘lgan muddat bilan cheklanishi lozim; Kengash tarkibida Kengash sobiq ijrochi a’zolari qatoridan bo‘lgan bittadan ortiq noijrochi a’zo bo‘lishi mumkin emas. Kaliforniya pensiya fondining korporativ boshqaruv buyicha global tamoyillari (CalPRES). Aksiyadorlik harakatining rivojlanishida institutsional investorlar, masalan, AQSHda eng yirik va faol pensiya fondlaridan biri bo‘lgan CalPRES (California Public Employees' Retirement System) muhim rol o‘ynaydi. Bu fond 80 - yillarning boshlarida tashkil etilgan bo‘lib, amerika moliya bozorida harakat qilishdan tashqari xorijiy kompaniyalarga investitsiyalar kiritadi. 1996 yil CalPRES e’lon qilgan Korporativ boshqaruv global tamoyillari (matnda keyinchalik – CalPRES tamoyillari) quyidagilardan iborat: 1. Hisobot berish: direktorlar Kengashi yoki Kuzatuv kengashi aksiyadorlar oldida hisobot berishi lozim; direktorlar Kengashi menejmentni nazorat qilish imkoniyatiga, investorlar esa direktorlar Kengashini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim; qo‘shib olish va birlashtirish jarayonlari tartibga solinishi, bu qoidalarga amal qilinishi nazorat ostida bo‘lishi lozim; agar aksiyadorning mulk ulushi belgilangan miqdorga etadigan bo‘lsa, bunday aksiyador qolgan aksiyalarni oqilona shartlarda, ya’ni kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga kiritish uchun to‘lov sifatida to‘lanadigan narxda sotib olishi kerak; kompaniyalar aksiyalar qiymatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan axborotni, shuningdek, 5% mulk chegirmasidan o‘tgan (kamaygan yoki ko‘paygan) aksiyadorlar haqida axborotni darhol ma’lum qilishlari lozim. Bu talabga rioya qilinmagan hollarda jiddiy jarima choralari qo‘llanadi; auditorlar mustaqil bo‘lishi va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida saylanishi lozim; aksiyadorlar yig‘ilish kun tartibiga masalalar kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim; axborot tarqatish oddiy kanallaridan tashqari, kompaniya aksiyadorlarga aksiyalar qiymatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan axborotni etkazish uchun elektron vositalardan foydalanishi lozim; aksiyadorlar kengashning kamida bitta a’zosini saylash huquqiga, shuningdek, Kengash a’zosini bo‘shatish masalasini ko‘tarish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim. Saylangunga qadar aksiyadorlar Kengash tarkibiga saylash uchun nomzodlar taklif qilish imkoniyatiga ega; Kuzatuv kengashi a’zosi sifatida bir pog‘onali tizimda ham, ikki pog‘onali tizimda ham noijrochi direktorlarning Kengash tarkibidagi a’zoligi 12 yilgacha bo‘lgan muddat bilan cheklanishi lozim; Kengash tarkibida Kengash sobiq ijrochi a’zolari qatoridan bo‘lgan bittadan ortiq noijrochi a’zo bo‘lishi mumkin emas. Kaliforniya pensiya fondining korporativ boshqaruv buyicha global tamoyillari (CalPRES). Aksiyadorlik harakatining rivojlanishida institutsional investorlar, masalan, AQSHda eng yirik va faol pensiya fondlaridan biri bo‘lgan CalPRES (California Public Employees' Retirement System) muhim rol o‘ynaydi. Bu fond 80 - yillarning boshlarida tashkil etilgan bo‘lib, amerika moliya bozorida harakat qilishdan tashqari xorijiy kompaniyalarga investitsiyalar kiritadi. 1996 yil CalPRES e’lon qilgan Korporativ boshqaruv global tamoyillari (matnda keyinchalik – CalPRES tamoyillari) quyidagilardan iborat: 1. Hisobot berish: direktorlar Kengashi yoki Kuzatuv kengashi aksiyadorlar oldida hisobot berishi lozim; direktorlar Kengashi menejmentni nazorat qilish imkoniyatiga, investorlar esa direktorlar Kengashini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim; menejmentni mukofotlash kompaniya faoliyatining uzoq muddatli natijalari bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. 2.SHaffoflik: global raqobatli bozorlar kompaniyalar taqdim etayotgan axborotning ishonchliligi va shoffofligiga bog‘liq bo‘ladi; kompaniyalar buxgalteriya hisobi xalqaro andozalarini tan olishlari lozim; ■ kompaniyalar aksiyadorlar oldida eng yaxshi amaliyot kompaniya kodeksiga amal qilish haqida hisobot berishlari lozim. 3. Adolatlilik: ■ kompaniyalar minoritar aksiyadorlarni hurmat qilishi lozim. Ular barcha aksiyadorlarga nisbatan adolatli munosabatni ta’minlashlari lozim; ■ bitta aksiya uning egasiga umumiy yig‘ilishda bitta ovoz huquqini berishi kerak. 4. Ovoz berish usullari: ishonch qog‘ozlari aniq, qisqa bo‘lishi va aksiyadorlarga mos keluvchi axborot taqdim etishi lozim; aksiyadorlarning shaxsan yoki ishonch qog‘ozi asosida berilgan barcha ovozlari rasman hisoblab chiqilishi va e’lon qilinishi lozim; ■ ishonch qog‘ozi asosida ovoz berish jarayonini soddalashtirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanish lozim. 5.Eng yaxshi amaliyot kodekslari: barcha bozorlar kompaniya menejmenti va direktorlari ularga amal qilishi mumkin bo‘lgan mos keluvchi eng yaxshi amaliyot kodekslarini ishlab chiqishi lozim; kompaniyalar eng yaxshi amaliyot kodekslarida bayon qilingan tamoyillarga amal qilishlari lozim; bozor qatnashchilari vaqti - vaqti bilan eng yaxshi amaliyot kodekslarini qayta ko‘rib chiqishlari lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 24.01.2003 yildagi PF-3202-sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining korporativ boshqaruvni takomillashtirish bo‘yicha 19.04.2003 yildagi 189 - onli Qaroriga binoan: - ayrim me’yorlar o‘z kuchini yo‘qotdi: davlat aksiya paketi boshqaruvchisi ovoz bergandagina Kuzatuv kengashi qarori qabul qilishi, davlat ishonchli vakili umumiy yig‘ilish qarorining bajarilishini to‘xtatishi mumkinligi, davlat aksiya paketlari xo‘jalik birlashmalariga boshqarish huquqi bilan berilishi; - Kuzatuv kengashi va Taftish komissiyasiga a’zolik bilan aksiyadorlik jamiyatda yollanma mehnat bilan bog‘liq faoliyatni qo‘shib olib borilishiga yo‘l qo‘ymaslik; menejmentni mukofotlash kompaniya faoliyatining uzoq muddatli natijalari bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. 2.SHaffoflik: global raqobatli bozorlar kompaniyalar taqdim etayotgan axborotning ishonchliligi va shoffofligiga bog‘liq bo‘ladi; kompaniyalar buxgalteriya hisobi xalqaro andozalarini tan olishlari lozim; ■ kompaniyalar aksiyadorlar oldida eng yaxshi amaliyot kompaniya kodeksiga amal qilish haqida hisobot berishlari lozim. 3. Adolatlilik: ■ kompaniyalar minoritar aksiyadorlarni hurmat qilishi lozim. Ular barcha aksiyadorlarga nisbatan adolatli munosabatni ta’minlashlari lozim; ■ bitta aksiya uning egasiga umumiy yig‘ilishda bitta ovoz huquqini berishi kerak. 4. Ovoz berish usullari: ishonch qog‘ozlari aniq, qisqa bo‘lishi va aksiyadorlarga mos keluvchi axborot taqdim etishi lozim; aksiyadorlarning shaxsan yoki ishonch qog‘ozi asosida berilgan barcha ovozlari rasman hisoblab chiqilishi va e’lon qilinishi lozim; ■ ishonch qog‘ozi asosida ovoz berish jarayonini soddalashtirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanish lozim. 5.Eng yaxshi amaliyot kodekslari: barcha bozorlar kompaniya menejmenti va direktorlari ularga amal qilishi mumkin bo‘lgan mos keluvchi eng yaxshi amaliyot kodekslarini ishlab chiqishi lozim; kompaniyalar eng yaxshi amaliyot kodekslarida bayon qilingan tamoyillarga amal qilishlari lozim; bozor qatnashchilari vaqti - vaqti bilan eng yaxshi amaliyot kodekslarini qayta ko‘rib chiqishlari lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 24.01.2003 yildagi PF-3202-sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining korporativ boshqaruvni takomillashtirish bo‘yicha 19.04.2003 yildagi 189 - onli Qaroriga binoan: - ayrim me’yorlar o‘z kuchini yo‘qotdi: davlat aksiya paketi boshqaruvchisi ovoz bergandagina Kuzatuv kengashi qarori qabul qilishi, davlat ishonchli vakili umumiy yig‘ilish qarorining bajarilishini to‘xtatishi mumkinligi, davlat aksiya paketlari xo‘jalik birlashmalariga boshqarish huquqi bilan berilishi; - Kuzatuv kengashi va Taftish komissiyasiga a’zolik bilan aksiyadorlik jamiyatda yollanma mehnat bilan bog‘liq faoliyatni qo‘shib olib borilishiga yo‘l qo‘ymaslik; - ko‘proq tanlov asosida direktorni (Boshqaruv xay’ati raisini) aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tomonidan tayinlanish tartibi o‘rnatildi, yollash shartnomasi bir yil muddatga har yili umumiy yig‘ilish tasdig‘i bilan tuziladi, ayrim hollarda esa uning muddatini uzaytirish yoki to‘xtatish haqidagi qaror Kuzatuv kengash tomonidan qabul qilinadi; - biznes - rejaning bajarilishi haqida Ijroiya organi har chorakda Kuzatuv kengashi oldida hisobot berish tartibi qabul qilindi. Qo‘pol chetlashishlarda yoki mazkur rejaning bajarilishi xavf ostida qolganda Kuzatuv kengashi zudlik bilan yollash shartnomasini muddatidan ilgari to‘xtatish huquqiga ega; - ijro etuvchi direktorlarning va Kuzatuv kengashlarining moddiy rag‘batlantirilishi aksiyadorlik jamiyati faoliyatining samarasiga bevosita bog‘liqligi belgilangan; - korxona faoliyatiga xo‘jalik birlashmalarining asossiz aralashuvini oldini olish bo‘yicha chora - tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, korxonalarni moddiy texnik resurslar bilan ta’minlanishining bozor iqtisodiyoti mexanizmlarini keng ko‘lamda tatbiq qilish masalalari qo‘yilgan; - davlat aksiya paketlarini (ulushini) professional boshqaruvchi kompaniyalarga bosqichma - bosqich ishonchli boshqaruvga berish nazarda tutilgan; - davlat aksiya paketlarini (ulushlarini) boshqarish bo‘yicha xarajatlar davlat aksiya paketlariga hisoblangan dividendlar hisobiga, ular etmaganda davlat mulkini hususiylashtirilishidan tushgan umumiy mablag‘ hisobiga amalga oshirilishi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Republikasi Davlat mulki qo‘mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ – 335 - son 26.04.2006 yildagi Qaroriga binoan: - xususiylashtirish va korporativ sektorda davlat aktivlarini boshqarish usullari tubdan qayta ko‘rib chiqildi; - yillik biznes - rejalarni tasdiqlash va amalga oshirishda ijro intizomining oshirilishi, hamda biznes - rejalarning bajarilishi ustidan korporativ nazoratning ta’minlanishi bo‘yicha kuzatuv kengashlari, davlat ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarning mas’uliyatini kuchaytirish zaruriyati belgilandi; kuzatuv kengashlarining hisobot berish mas’uliyatini kuchaytirish va xo‘jalik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruv organlari faoliyati samaradorligini baholash tizimini ishlab chiqish lozimligi belgilandi; - Davlat mulki qo‘mitasi organlari ishidagi kamchiliklarni bartaraf etish, xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishni ta’minlashga doir tadbirlar tasdiqlandi. - ko‘proq tanlov asosida direktorni (Boshqaruv xay’ati raisini) aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tomonidan tayinlanish tartibi o‘rnatildi, yollash shartnomasi bir yil muddatga har yili umumiy yig‘ilish tasdig‘i bilan tuziladi, ayrim hollarda esa uning muddatini uzaytirish yoki to‘xtatish haqidagi qaror Kuzatuv kengash tomonidan qabul qilinadi; - biznes - rejaning bajarilishi haqida Ijroiya organi har chorakda Kuzatuv kengashi oldida hisobot berish tartibi qabul qilindi. Qo‘pol chetlashishlarda yoki mazkur rejaning bajarilishi xavf ostida qolganda Kuzatuv kengashi zudlik bilan yollash shartnomasini muddatidan ilgari to‘xtatish huquqiga ega; - ijro etuvchi direktorlarning va Kuzatuv kengashlarining moddiy rag‘batlantirilishi aksiyadorlik jamiyati faoliyatining samarasiga bevosita bog‘liqligi belgilangan; - korxona faoliyatiga xo‘jalik birlashmalarining asossiz aralashuvini oldini olish bo‘yicha chora - tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, korxonalarni moddiy texnik resurslar bilan ta’minlanishining bozor iqtisodiyoti mexanizmlarini keng ko‘lamda tatbiq qilish masalalari qo‘yilgan; - davlat aksiya paketlarini (ulushini) professional boshqaruvchi kompaniyalarga bosqichma - bosqich ishonchli boshqaruvga berish nazarda tutilgan; - davlat aksiya paketlarini (ulushlarini) boshqarish bo‘yicha xarajatlar davlat aksiya paketlariga hisoblangan dividendlar hisobiga, ular etmaganda davlat mulkini hususiylashtirilishidan tushgan umumiy mablag‘ hisobiga amalga oshirilishi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Republikasi Davlat mulki qo‘mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ – 335 - son 26.04.2006 yildagi Qaroriga binoan: - xususiylashtirish va korporativ sektorda davlat aktivlarini boshqarish usullari tubdan qayta ko‘rib chiqildi; - yillik biznes - rejalarni tasdiqlash va amalga oshirishda ijro intizomining oshirilishi, hamda biznes - rejalarning bajarilishi ustidan korporativ nazoratning ta’minlanishi bo‘yicha kuzatuv kengashlari, davlat ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarning mas’uliyatini kuchaytirish zaruriyati belgilandi; kuzatuv kengashlarining hisobot berish mas’uliyatini kuchaytirish va xo‘jalik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruv organlari faoliyati samaradorligini baholash tizimini ishlab chiqish lozimligi belgilandi; - Davlat mulki qo‘mitasi organlari ishidagi kamchiliklarni bartaraf etish, xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishni ta’minlashga doir tadbirlar tasdiqlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to‘g‘risida” PQ – 475 - son 27.09.2006 yildagi Qarorida 2006-2007 yillarda qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish dasturi tasdiqlangan bo‘lib, unda: - korxonalarni to‘liq davlat tasarrufidan chiqarish va yangi aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil qilish hisobiga qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorini yanada rivojlantirish; - qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozorini jadal rivojlantirish va ko‘lamini kengaytirish; - aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish; - fond bozori zamonaviy infratuzilmasini shakllantirish va uning moddiy - texnik bazasini mustahkamlash; - qimmatli qog‘ozlar bozori uchun kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish bo‘yicha chora - tadbirlar belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan korxonalarni samarali boshqarishni va davlat mulki hisobi lozim darajada yuritilishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar haqida” 215 - son 16.10.2006 yildagi Qarori aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni mustahkamlash ishida navbatdagi qadam bo‘lib, unda asosiy e’tibor korporativ nazorat tizimiga qaratilgan va quyidagi xujjatlar qabul qilingan: - davlat korxonalari haqida nizom; - ichki audit xizmati haqida nizom; -davlat aksiya paketlarini (ulushi) ishonchli boshqaruvga berish tartibi haqida nizom. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to‘g‘risida” PQ – 475 - son 27.09.2006 yildagi Qarorida 2006-2007 yillarda qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish dasturi tasdiqlangan bo‘lib, unda: - korxonalarni to‘liq davlat tasarrufidan chiqarish va yangi aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil qilish hisobiga qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorini yanada rivojlantirish; - qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozorini jadal rivojlantirish va ko‘lamini kengaytirish; - aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish; - fond bozori zamonaviy infratuzilmasini shakllantirish va uning moddiy - texnik bazasini mustahkamlash; - qimmatli qog‘ozlar bozori uchun kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish bo‘yicha chora - tadbirlar belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan korxonalarni samarali boshqarishni va davlat mulki hisobi lozim darajada yuritilishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar haqida” 215 - son 16.10.2006 yildagi Qarori aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni mustahkamlash ishida navbatdagi qadam bo‘lib, unda asosiy e’tibor korporativ nazorat tizimiga qaratilgan va quyidagi xujjatlar qabul qilingan: - davlat korxonalari haqida nizom; - ichki audit xizmati haqida nizom; -davlat aksiya paketlarini (ulushi) ishonchli boshqaruvga berish tartibi haqida nizom. XULOSA Xulosa o’rnida aytish mumkinki, korxonaning har jihatdan muhim rivojlanishida uning ko’rsatkichlarini aniqlash, to’gri tahlil qila bilish va muomuolarni o’rganib muqobil yechimlarni taklif qila olish qobilyatlarini shakllantirish, dunyo standartlariga mos bo’lgan biznes modellini qurishda korxonaning faoliyati ustida muhim izlanishlar qilishni taqozo etmoqda. Buning uchun korxona ko’rsatkichlarini aniqlash uslubiyatlaridan boxabar bo’lishlik, baholash jarayonlarini boshqarish va nazorat qilish ko’nikmalarini o’zida shakllantirish har bir menejer,boshqaruvchini muhim vazifasi sanaladi. Korporativ boshqaruvning samarali rivojlanishiga erishish uning asl mohiyatini chuqur anglash va tushunishni, uning ilmiy soha sifatida shakllanishiga imkon bergan ilmiy-nazariy ѐndashuvlarini tadqiq qilishni taqozo etadi. Shuni ham aytish joizki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida xalqaro aloqalarning mustahkamlanib borishi samarali korporativ boshqaruv tizimi kengroq joriy qilinishini talab etmoqda. Demak, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish iqtisodiyotning barcha sohalariga investitsiyalarni jalb etishning muhim omili hisoblanadi. SHu bois O‘zbekiston Respublikasida o‘z milliy korporativ boshqaruv modelini shakllantirish jarayoni boshlang‘ich bosqichlarida turganligi sababli korporativ boshqaruvni tadbiq etish va uni kelajakda istiqbolli rivojlantirish, iqtisodiyotning u yoki bu modeli muammolarini hal etishga qaratilishi kursning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlar iqtisodiy negizi keskin o‘zgarib bormoqda. Ko‘p ukladli iqtisodiyot bo‘lganligi uchun turli mulk shakllariga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlar amaliy faoliyat olib bormoqdaki, ularning tahlilini olib borish, baholash, ular tuzilmasidagi o‘zgarishlarni keng ilmiy tadqiq etish, ular faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. XULOSA Xulosa o’rnida aytish mumkinki, korxonaning har jihatdan muhim rivojlanishida uning ko’rsatkichlarini aniqlash, to’gri tahlil qila bilish va muomuolarni o’rganib muqobil yechimlarni taklif qila olish qobilyatlarini shakllantirish, dunyo standartlariga mos bo’lgan biznes modellini qurishda korxonaning faoliyati ustida muhim izlanishlar qilishni taqozo etmoqda. Buning uchun korxona ko’rsatkichlarini aniqlash uslubiyatlaridan boxabar bo’lishlik, baholash jarayonlarini boshqarish va nazorat qilish ko’nikmalarini o’zida shakllantirish har bir menejer,boshqaruvchini muhim vazifasi sanaladi. Korporativ boshqaruvning samarali rivojlanishiga erishish uning asl mohiyatini chuqur anglash va tushunishni, uning ilmiy soha sifatida shakllanishiga imkon bergan ilmiy-nazariy ѐndashuvlarini tadqiq qilishni taqozo etadi. Shuni ham aytish joizki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida xalqaro aloqalarning mustahkamlanib borishi samarali korporativ boshqaruv tizimi kengroq joriy qilinishini talab etmoqda. Demak, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish iqtisodiyotning barcha sohalariga investitsiyalarni jalb etishning muhim omili hisoblanadi. SHu bois O‘zbekiston Respublikasida o‘z milliy korporativ boshqaruv modelini shakllantirish jarayoni boshlang‘ich bosqichlarida turganligi sababli korporativ boshqaruvni tadbiq etish va uni kelajakda istiqbolli rivojlantirish, iqtisodiyotning u yoki bu modeli muammolarini hal etishga qaratilishi kursning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlar iqtisodiy negizi keskin o‘zgarib bormoqda. Ko‘p ukladli iqtisodiyot bo‘lganligi uchun turli mulk shakllariga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlar amaliy faoliyat olib bormoqdaki, ularning tahlilini olib borish, baholash, ular tuzilmasidagi o‘zgarishlarni keng ilmiy tadqiq etish, ular faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Asosiy adabiyotlar 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. “Korporativ boshqaruv va raqobatni rivojlantirish” O‘quv qo‘llanma. -T.: 2011 y. 5. Xodiev B.YU., Karlibaeva R.X., Akramova N.I. O‘quv qo‘llanma.- TDIU, 2010. – 280 bet. 6. SHodmonov SH.SH., G‘ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2010. – 728 bet. 7. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‘quv qo‘llanma. - T.: O‘zbekiston, 2008. – 260 b. . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. – 46 8.Saotov F.Y. Korporatv boshqarish va tartibga solish. Darslik - T.: «TashDTU», 2021. - 371 bet. Qo‘shimcha adabiyotlar 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF №4720 “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2015 yil 24 aprel; 10. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida (yangi tahriri)”, 1996 yil 26 aprel. YAngi tahriri O‘RQ-370 son bilan 2014 yil 06 mayda tasdiqlangan. 11. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni №310-II «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida», 2001 yil 06 dekabr; 12. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Raqobat to‘g‘risida”, 2012 yil 6 yanvar. 13. Mirziyoev SH.M. “Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi/ SH.Mirziyoev. Toshkent: O‘zbekiston,2016.-56 b. 14. Mirziyov SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Asosiy adabiyotlar 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. “Korporativ boshqaruv va raqobatni rivojlantirish” O‘quv qo‘llanma. -T.: 2011 y. 5. Xodiev B.YU., Karlibaeva R.X., Akramova N.I. O‘quv qo‘llanma.- TDIU, 2010. – 280 bet. 6. SHodmonov SH.SH., G‘ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2010. – 728 bet. 7. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‘quv qo‘llanma. - T.: O‘zbekiston, 2008. – 260 b. . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. – 46 8.Saotov F.Y. Korporatv boshqarish va tartibga solish. Darslik - T.: «TashDTU», 2021. - 371 bet. Qo‘shimcha adabiyotlar 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF №4720 “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2015 yil 24 aprel; 10. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida (yangi tahriri)”, 1996 yil 26 aprel. YAngi tahriri O‘RQ-370 son bilan 2014 yil 06 mayda tasdiqlangan. 11. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni №310-II «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida», 2001 yil 06 dekabr; 12. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Raqobat to‘g‘risida”, 2012 yil 6 yanvar. 13. Mirziyoev SH.M. “Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi/ SH.Mirziyoev. Toshkent: O‘zbekiston,2016.-56 b. 14. Mirziyov SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 15. Mirziyoev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt tarqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruza. 16. Mirziyoev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. SH.Mirziyoev. Toshkent “O‘zbekiston”, 2017 – 488 b. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi Farmoni. // O‘zbekistan Respublikasi Qonunlari to‘plami. 2017 y., № 6, st. 70. 18.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil 22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga Murojaatnomasi Toshkent : O‘zbekiston, 2017 y., 104 b... 19. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori №207 “Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‘g‘risida”, 2015 yil 28 iyul. Internet saytlari 20 http://www.xb.uz – O‘zbekiston Respublikasi AT “Xalq banki” rasmiy sayti 21. http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi milliy Qonunchilik bazasi rasmiy sayti. 22. http://www.minfin.cov.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. 23. http://www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti 24. http://ebiblioteka.ru – Rossiya federatsiyasining elektron kutubxonasi rasmiy say O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 15. Mirziyoev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt tarqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruza. 16. Mirziyoev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. SH.Mirziyoev. Toshkent “O‘zbekiston”, 2017 – 488 b. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi Farmoni. // O‘zbekistan Respublikasi Qonunlari to‘plami. 2017 y., № 6, st. 70. 18.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil 22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga Murojaatnomasi Toshkent : O‘zbekiston, 2017 y., 104 b... 19. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori №207 “Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‘g‘risida”, 2015 yil 28 iyul. Internet saytlari 20 http://www.xb.uz – O‘zbekiston Respublikasi AT “Xalq banki” rasmiy sayti 21. http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi milliy Qonunchilik bazasi rasmiy sayti. 22. http://www.minfin.cov.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. 23. http://www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti 24. http://ebiblioteka.ru – Rossiya federatsiyasining elektron kutubxonasi rasmiy say