Mavzu:O‘zbekiston Respublikasida saylov tizimi 9-sinf Konstitutsiyaviy huquq asoslari Saylov – bu har bir fuqaro o‘z haq- huquqlarini bilgan holda ongli tanlashdir. 1 • Umumxalq saylovi – mamlakat taraqqiyot yo‘lini tanlashdir. 2 • Saylovning qaysi modeli yaxshiroq? 3 • Demokratik saylov prinsiplari. Reja: Umumxalq saylovlari yo‘li bilan davlat hokimiyati organlarini shakllantirish demokratik huquqiy davlatning muhim alomatlaridan biri hisoblanadi. UMUMXALQ SAYLOVI – MAMLAKAT TARAQQIYOT YO‘LINI TANLASHDIR. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o‘z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasining o‘n sakkiz yoshga to‘lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 117-modda. «Saylov» atamasi ovoz berish yo‘li bilan saylab qo‘yiladigan hokimiyat organlarini shakllantirishni anglatadi. Shunday ekan, eng munosibini saylash imkoniyati tug‘ilishi uchun bir necha nomzodlar bo‘lishi kerak. Bunday saylov muqobil saylov deb ataladi. Muqobil bo‘lmaganda saylovchilarda taklif etilgan nomzodni saylashni rad etish imkoniyati bo‘lishi lozim. “SAYLOV” ATAMASI SAYLOVDA QAYSI MODEL YAXSHIROQ? • Saylovlar o‘z-o‘zicha demokratiya kafolati bo‘la olmaydi. • Buning uchun saylov tizimining ahamiyati muhimdir. Saylov tizimi – O‘zbekiston Respublikasida saylov tizimi deganda, keng ma’noda Oliy hokimiyat vakillik organlari hamda mahalliy vakillik organlarini shakllantirish tartibi tushuniladi. Xalqaro amaliyotda saylov tizimining turli modellari mavjud, bular: majoritar va proporsional. O‘zbekiston Respublikasi saylov tizimi majoritar saylov tizimiga asoslangan. SAYLOV TIZIMI Majoritar tizimda saylovchilarning qonun bilan belgilangan ko‘pchilik ovozini (kamida 51% + 1 ta ovoz) olgan nomzod ayni shu saylov okrugi bo‘yicha saylangan hisoblanadi. Agar nomzod saylovlarda ishtirok etgan saylovchilar ovozining yarmidan kamini olsa, eng ko‘p ovozlar miqdorini olgan ikki nomzod qatnashadigan ikkinchi bosqich o‘tkaziladi. Ikkinchi bosqichda eng ko‘p ovozlar sonini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Proporsional (mutanosiblik) saylov tizimi asosiga saylovchilar tomonidan partiya uchun berilgan ovozlar va partiya tomonidan olingan deputat vakolatlarining qonuniyligini guvohlantiruvchi hujjatlar o‘rtasidagi proporsionallik (mutanosiblik) prinsipi qo‘yilgan. Bunday tizimda siyosiy partiyalar tomonidan familiyasiga qarab emas, balki ro‘yxatlar bilan ko‘rsatiladi va saylovchilar umumiyligicha u yoki bu partiyaning ro‘yxatiga ovoz beradilar. O‘zbekiston Respublikasining saylov tizimini tanlashda mamlakatda shakllangan an’analar va siyosiy tizim rivoji darajasi inobatga olingan. Aksariyat huquqshunos olimlar va siyosatshunoslar mamlakatimizda majoritar tizimdan foydalanish ko‘proq maqsadga muvofiqdir, negaki u qo‘llashda ancha oddiy va barqaror siyosiy tartibot sharoitida, ayniqsa, samaralidir, degan xulosaga kelishdi. Ovoz berish chetdan qandaydir nazorat bo‘lmasligi va begona kishilar ishtirokisiz ovoz berish imkoniyatini saylovchiga kafolatlaydi. Saylov chog‘ida huquqbuzarliklar sodir etish ehtimolini cheklaydi, ovozlarni sanab hisoblashda va rasmiy natijalarni e’lon qilayotganda halollikni ta’minlaydi. Har qaysi saylovchi ovozi teng kuchga ega ekanligini anglatadi. DEMOKRATIK SAYLOV PRINSIPLARI DEMOKRATIK SAYLOV PRINSIPLARI Umumiylik prinsipi ham saylovchilar uchun, ham nomzodlar uchun ro‘yxatdan o‘tishning ochiqligini ta’minlaydi. Saylov o‘tkaziladigan kunga qadar 18 yoshga to‘lgan fuqarolarga saylovda ishtirok etish huquqi beriladi. Yagona qonun – yagona tartib Mazkur Kodeks Prezident, Qonunchilik palatasi deputatlari, Senat a’zolari, mahalliy kengashlar deputatlari saylovlariga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish tartibini belgilaydi. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV KODEKSI 25.06.2019 18-BOB 103 ta moddadan iborat. Saylovchilarga eslatma  Aktiv saylov huquqi – Bu saylash huquqi bo‘lib, har bir fuqaroning davlatni boshqarishda o‘z vakillarini saylash bilan ishtirok etishini nazarda tutadi.  Saylov tizimi – O‘zbekiston Respublikasida saylov tizimi deganda, keng ma’noda Oliy hokimiyat vakillik organlari hamda mahalliy vakillik organlarini shakllantirish tartibi tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi saylov tizimi majoritar saylov tizimiga asoslangan.  Saylov huquqining asosiy prinsiplari – umumiy saylov huquqi prinsipi; teng saylov huquqi prinsipi; to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi prinsipi; yashirin ovoz berish huquqi prinsipi. Saylovchilarga eslatma  Yosh senzi – Saylovlardagi yosh senzi fuqarolarning saylovda ishtirok etishlari uchun muayyan, qonunda belgilangan yoshga yetishlari talab etilishidir. Masalan: Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod sifatida 25 yosh; Viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatligiga nomzod sifatida 21 yosh etib belgilangan.  Saylov madaniyati – Saylov madaniyati deganda, saylovchilarning o‘z siyosiy huquqlaridan oqilona foydalanib, saylovlarda faol ishtirok etishi, shuningdek ularning hamda saylov tashkilotchilarining saylovlarni o‘tkazish, unda qatnashish va ovoz berish chog‘ida amaldagi qonunlarga, o‘rnatilgan tartiblarga amal qilishi, saylov qatnashchilarining bir birlarini hurmat qilishi tushuniladi. Saylovchilarga eslatma • Saylovchi. Saylov kuniga qadar yoki saylov kuni 18 yoshga to‘lgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. Saylovda ishtirok etuvchi har bir fuqaro bir ovozga ega bo‘ladi. Saylovda saylovchilar o‘zlari xohlagan nomzodga, ya’ni erkin ovoz beradilar. Saylovchilarning ovoz berishi yashirin tarzda amalga oshiriladi. Saylovlarda ovoz berish vaqti 08:00 dan 20:00 gacha etib belgilandi. Nuqtalar o’rniga kerakli so’zlarni topib qo’y! 1.O‘zbekiston Respublikasi saylov tizimi …………………saylov tizimiga asoslangan. 2.O’zbekiston Respublikasining saylov kodeksi ……..bob, ….ta moddadan iborat. 3. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod sifatida ……… yosh; Viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatligiga nomzod sifatida …… yosh etib belgilangan. 4. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga …………… va ………… huquqiga egadirlar. 5. Sud tomonidan ………………………………………deb topilgan fuqarolar saylovlarda qatnashmaydi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH Uyga vazifa  1. Yashirin ovoz berish chog‘ida umumiy, teng, to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi nimani anglatadi?  2. O‘zbekiston Respublikasida kim saylash huquqiga ega?  3. Saylov komissiyasi faoliyatida oshkoralik qanday rol o‘ynaydi?  4. O‘zbekistonda qaysi saylov tizimi modeli qabul qilingan?  5. O‘zbekiston Respublikasining saylov to‘g‘risidagi qonun hujjatlari fuqarolarga qanday huquqlarni taqdim etadi? E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT