O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINI RIVOJLANTIRISHDA HARAKATLAR STRATEGIYASINING TUTGAN O‘RNI Reja 1. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining ahamiyati va zarurati. 2. Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish hamda ularning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar. 3. Qonun ustuvorligini ta’minlash – fuqarolar huquq va erkinliklarining muhim garovi. 4. Tadbirkorlikni rivojlantirishning zamonaviy prinsiplari va ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish mexanizmlari. Mustaqillik yillarida mamlakatda huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati qurishga, erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirishga, xalq osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar yaratishga, xalqaro maydonda O‘zbekistonning munosib o‘rin egallashiga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bosib o‘tilgan yo‘l va orttirilgan tajribani xolisona baholashdan, mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni tahlil qilishdan hamda zamon talablaridan kelib chiqqan holda, oldimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va mamlakat taraqqiyotini jadallashtirishning muhim ustuvorliklarini hamda aniq marralarini belgilash vazifasi turgan edi. Mazkur vazifani amalga oshirish yo‘lida aholining keng qatlamlari, jamoatchilik va ishbilarmon doiralar vakillari, davlat organlarining rahbarlari va mutaxassislari bilan amaliy suhbat hamda muhokamalar olib borildi, shuningdek amaldagi qonun hujjatlari, milliy va xalqaro tashkilotlarning axborot-tahliliy materiallari, ma’ruzalari, tavsiyalari va sharhlari o‘rganildi, rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasi tahlil qilindi. Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra, har bir xalq o‘z oldiga ulug‘ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallaydi. Bugun O‘zbekiston ham o‘z tarixining ana shunday mas’uliyatli chorrahasida turibdi, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Binobarin, Prezident Shavkat Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan Harakatlar strategiyasi istiqbolimiz taqdirini hal etuvchi muhim va yangi davr bosqichini ifodalovchi milliy g‘oyaga aylanmoqda. Strategiya — bu ta’limotni izlash, ifodalash va rivojlantirish tizimi bo‘lib, u izchillik bilan va to‘liq amalga oshirilganda uzoq muddatli muvaffaqiyatni ta’minlaydi. Kelib tushgan takliflarni jamlash, chuqur o‘rganish hamda umumlashtirish asosida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni loyihasi ishlab chiqilib, u bilan: 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi  va Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi tasdiqlandi. Loyihalarni tayyorlash davomida aholining keng qatlamlari orasida qizg‘in muhokamalar olib borildi. Loyihalar muhokama uchun turli axborot maydonlariga joylashtirildi, ularning natijasida ko‘plab taklif va mulohazalar kelib tushdi. Fuqarolar siyosiy-huquqiy borada yuksak faollik ko‘rsatib, olib borilayotgan islohotlarga alohida qiziqish va daxldorlikni namoyon qildilar. Xususan, loyihalarning “Qonun hujjatlari ta’sirini baholash tizimi” portalida yo‘lga qo‘yilgan jamoatchilik muhokamasi natijalari bo‘yicha 1 310 ta taklif va mulohaza kelib tushib, ular asosida Davlat dasturining 41 ta bandi qayta ko‘rib chiqildi. Harakatlar strategiyasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan saylovoldi jarayoni, jamoatchilik, ishbilarmon doiralar vakillari hamda davlat organlari bilan uchrashuvlar chog‘ida bildirilgan mamlakatni ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy-gumanitar rivojlantirishning konseptual masalalari kiritildi. Harakatlar strategiyasining maqsadi olib borilayotgan islohotlar samaradorligini tubdan oshirishdan, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan, mamlakatni modernizatsiyalash va hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishdan iboratdir. Xususan, mamlakatni rivojlantirishning quyidagi 5 ta ustuvor yo‘nalishi belgilangan: 1. Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish; 2. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish; 3. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish; 4. Ijtimoiy sohani rivojlantirish; 5. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish. Mazkur yo‘nalishlarning har biri mamlakatdagi islohotlarni va yangilanishlarni yanada chuqurlashtirishga oid aniq bo‘limlardan iborat. Harakatlar strategiyasini besh bosqichda amalga oshirish nazarda tutilmoqda, bunda yillarga beriladigan nomlarga muvofiq har yili uni amalga oshirish bo‘yicha Davlat dasturi tasdiqlanadi. Davlat dasturining “Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish” deb nomlangan birinchi yo‘nalishini amalga oshirishda davlat hokimiyati tizimida Oliy Majlisning rolini kuchaytirish, qonun ijodkorligi faoliyatining sifatini tubdan yaxshilash, davlatning hayotida siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish nazarda tutilgan. Davlat boshqaruvini takomillashtirish, eng avvalo davlat xizmatini isloh qilish, iqtisodiyotda davlat boshqaruvini kamaytirish, davlat va xususiy sektorlarning o‘zaro foydali hamkorligining zamonaviy shakllarini, “Elektron hukumat” tizimini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Xalq bilan samarali muloqotni ta’minlash Davlat dasturining eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri bo‘ldi. Shu munosabat bilan jamoatchilik nazoratini takomillashtirish, nodavlat notijorat tashkilotlarini, ommaviy axborot vositalarini yanada rivojlantirish, shuningdek mahallaning jamiyat hayotidagi rolini kuchaytirish nazarda tutilmoqda. Prezidentimizning 2019 yil 30 oktyabrdagi “Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi ishlarni yangi bosqichda davom ettirishning istiqbolli yo‘nalishlarini belgilab bergani bilan ahamiyatli bo‘ldi. Davlatimiz rahbari mamlakatimiz Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” mavzusida qilgan nutqida ham bu borada to‘xtalib, “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” degan muhim tamoyilni amalga oshirishda biz, avvalo, ana shu ijtimoiy institutlarning kuch va imkoniyatlariga tayanamiz” deya alohida ta’kidlab o‘tgan edi. Shunga muvofiq mamlakatimizni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish, modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 5 ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Ayni paytda Davlat dasturining “Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish” yo‘nalishi ijrosi doirasida fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish hamda ularning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish uchun davlat siyosati darajasida izchil, tizimli ishlar amalga oshirilayotganiga yaqqol dalildir. Ma’lumki, kuchli va adolatli fuqarolik jamiyatini qurish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlarni kompleks o‘rganish, tahlil qilish va baholashning yaxlit, mustaqil tizimini shakllantirish lozim. Qolaversa, ijtimoiy sheriklik va jamoatchilik nazorati mexanizmlari samaradorligini oshirish, ularni yanada rivojlantirishga oid takliflarni ishlab chiqish uchun ilmiy-amaliy maydon yaratish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bo‘yicha maslahat kengashining samarali faoliyatini ta’minlash bu boradagi ishlar samaradorligini oshirishda muhim o‘ringa ega. Shu ma’noda Prezidentimizning mazkur qarori bilan Fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti ta’sischilar kengashining institutni “Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi” etib qayta tashkil etish haqidagi taklifiga rozilik bildirilgani ayni muddao bo‘ldi. Shuningdek, ushbu hujjat asosida markazning asosiy vazifalari va faoliyati yo‘nalishlari belgilab berildi. Mazkur yo‘nalishlarning har biri fuqarolik jamiyatida olib borilayotgan islohotlarni va yangilanishlarni yanada chuqurlashtirishga oid aniq bo‘limlardan iborat. 2016 yilda ilk bor mamlakat aholisi va hukumatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqoti yo‘lga qo‘yildi. Xalq bilan samarali muloqotni ta’minlash dolzarb vazifalardan biri bo‘ldi. Ushbu qaror bilan endilikda bu borada olib borilayotgan ishlarni, xalq bilan muloqot holati va rivojlanishini o‘rganish, davlat organlari faoliyati ochiqligini tizimli tahlil qilish zarurligi yuklandi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish sohasida ilmiy va ekspert doiralar ishtirokida amaliy tadqiqotlar o‘tkazish, ularning natijalarini umumlashtirish asosida kelajakda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning milliy modelini yanada takomillashtirish va strategik yo‘nalishlarini belgilash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi. Bu jarayonda yangi tashkil etilayotgan markaz tomonidan fuqarolik jamiyati rivojlanishining normativ-huquqiy tartibga solinishi holatini hamda ushbu sohada huquqni qo‘llash amaliyoti, ijtimoiy sheriklik va jamoatchilik nazoratini amalga oshirishni o‘rganish, davlat organlarining fuqarolik jamiyati institutlari bilan samarali hamkorligini yo‘lga qo‘yish, ularning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirishning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish yuzasidan takliflar ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, jamiyatda siyosiy partiyalar rolini oshirish, raqobatdosh ko‘p partiyali tizimning rivojlanish darajasini tahlil qilish va siyosiy partiyalar tomonidan o‘tkaziladigan tadbirlarning elektorat manfaatiga xizmat qilishini ta’minlovchi loyihalar joriy etiladi. Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlari ishtirokining muammolarini tizimli o‘rgangan holda fuqarolik jamiyatini tashvishga solayotgan dolzarb masalalar bo‘yicha ilmiy-amaliy konferensiyalar, seminarlar va jamoatchilik eshituvlari o‘tkaziladi. E’tiborlisi, rivojlangan demokratik davlatlar tajribasi asosida davlat va jamiyat o‘rtasida ochiq muloqotni tashkil etib, fuqarolarning dolzarb muammolarini hal etishning optimal yondashuvlarini ishlab chiqish ham Markazning asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Markazga fuqarolik jamiyati rivojlanishini, uning institutlarining davlat organlari va tashkilotlari bilan o‘zaro hamkorlik darajasini, ularning mamlakatni sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jihatdan rivojlantirishga, shu jumladan, 2030 yilgacha bo‘lgan davrda BMTning Barqaror taraqqiyot maqsadlarini amalga oshirish doirasida qo‘shgan hissasini baholash indikatorlarini ishlab chiqish va tasdiqlash tavsiya etilgan. Bu esa islohotlarning ilmiy va tahliliy jihatdan puxta ishlab chiqilishi va natijada mamlakatimizning kelajakda har tomonlama rivojlanishida muhim poydevor vazifasini o‘taydi. Mamlakatimiz tub o‘zgarishlarga yuz tutgan hozirgi paytda mazkur vazifalarni bajarishda davlat organlari rahbarlari Markazga har tomonlama ko‘maklashadi, so‘ralgan ma’lumotlarni o‘z vaqtida taqdim etadi, undan olingan materiallar va tavsiyalarni ko‘rib chiqadi. Markaz o‘z vazifalarini bajarishi uchun shartnoma asosida yetakchi, shu jumladan, xorijiy muassasalar ekspertlarini jalb etish huquqiga egadir. Aynan qarorda ilg‘or xalqaro tajribalarni o‘rganib, O‘zbekiston sharoitida uni joriy etish uchun 2020-2022 yillarda Markaz xodimlarini fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga ixtisoslashgan yetakchi xorijiy tadqiqot va tahliliy institutlariga ish o‘rganish uchun yuborish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritish zarurligi alohida belgilab qo‘yildi. Bugungi axborot asrida har bir ish ko‘lami, uning sifati hamda samaradorligi oshib borishi targ‘ibot-tashviqot ishlariga bog‘liq. Shu boisdan hujjatda fuqarolik jamiyati rivojlanishini o‘rganish va tahlil qilish natijalari ommaviy axborot vositalarida, markaziy davlat telekanallarida, matbuot nashrlarida doimiy yoritilishi belgilab qo‘yildi. Bundan ko‘zlangan maqsad jamiyatdagi islohotlarda fuqarolarning faolligini oshirishdir. Davlat dasturining ikkinchi yo‘nalishi qonun ustuvorligini va sudning chinakam mustaqilligini ta’minlash chora-tadbirlarini nazarda tutadi. Jumladan, qarorlar qabul qilishda sudlar mustaqilligini ta’minlashi kerak bo‘lgan Oliy sud kengashini tuzish, professional sudyalar korpusini shakllantirish, sudyalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda. Yurtimizda sud-huquq tizimini demokratlashtirish, sudlar tomonidanfuqarolarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish borasidagi vazifalarumume’tirof etilgan normalar asosida takomillashib bormoqda.Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi engmuhim yo‘nalishlaridan biri – qonun ustuvorligi va qonuniyliknimustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishgaqaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish valiberallashtirish.O‘tgan davr mobaynida sud-huquq tizimini isloh qilish va jinoyatqonunchiligini liberallashtirish borasida amalga oshirilganislohotlar izchilligini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: Birinchi bosqich, 1991-2000 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda, yangi davlatvajamiyatbarpoetishningoqilonastrategiyasiishlabchiqildi. Sudhokimiyatiningmustaqilliginita’minlashninghuquqiyasoslari yaratilib, mamlakatimiztarixidailk bor Konstitutsiyaviy sud qarortopib,yangimazmundagiumumiy yurisdiksiya sudlari, xo‘jaliksudlarijoriyetildi. “Sudlarto‘g‘risida”giQonun, Jinoyatkodeksi, Jinoyat- protsessualkodeksi, odilsudlovgaoidboshqaqonunchilikbazasivujudgakeldi.Fuqarolarning sud himoyasiga bo‘lgan konstitutsiyaviy huquqlari kafolatlandi.2000 yil 14 dekabrda “Sudlar to‘ .risida”gi Qonunning yangi tahrirdaqabul qilinishi protsessual qonunchilikka sudlarda ish yuritishdatortishuvchilik prinsipini ta’minlash va amalga oshirish, jinoyat vafuqarolik tartibidagi ishlarni ko‘rishning barcha bosqichlarida prokurorhamda advokatning tengligini ta’minlash, odil sudlovni sifatli va tezkoramalga oshirish, sud qarorlari adolatliligini ta’minlash, yuqori turuvchisudlarni yakuniy qaror qabul qilishda mas’uliyatini kuchaytirishgaqaratilgan qator o‘zgartish hamda qo‘shimchalar kiritilishini belgilabberdi. Shu maqsadda ishlarni apellyatsiya bosqichida ko‘rish tartibi joriyetilib, kassatsiya instansiyasi isloh qilindi. Natijada fuqarolik vajinoyat sudlarida birinchi instansiya va tergov organi tomonidan yo‘lqo‘yilgan xato kamchiliklarni tez hamda samarali ravishda bartaraf etishimkoniyati yuzaga keldi. Ikkinchi bosqich, 2001-2009 yillarni o‘z ichiga olib, ushbu bosqich faoldemokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri bo‘lib,bunda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, siyosiy hayot, qonunchilik,sud- huquq tizimi va ijtimoiy sohalarni izchil isloh qilish ta’minlandi.Jinoiy jazolarni liberallashtirishning yangi bosqichi 2001 yil29 avgustda “Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilanO‘zbekiston Respublikasi Jinoyat, Jinoyat- protsessual kodekslari hamdaMamuriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga o‘zgartishlar va qo‘shimchalarkiritish haqida”gi Qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. MazkurQonunga ko‘ra: - jinoyatlarning tasnifi o‘zgartirilib, og‘ir va o‘ta og‘ir toifadagijinoyatlarning qariyb 75 foizi ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va unchaog‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazildi; - jinoiy jazo tizimidan insonparvarlik tamoyillariga mutlaqo zidbo‘lgan mol- mulkni musodara qilish tarzidagi jazo turi chiqarib tashlandi; - iqtisodiyot sohasidagi jinoyat ishlari bo‘yicha qamoq va ozodlikdanmahrum etish jazolari o‘rniga jarima shaklidagi iqtisodiy sanksiyaniqo‘llash imkoniyati ancha kengaytirildi, 11 ta moddaga yetkazilgan moddiyzararning o‘rni qoplangan taqdirda ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagijazo qo‘llanmasligi haqidagi qoidalar kiritildi; - jinoyat qonunchiligiga o‘zbek xalqining rahmdillik va kechirimlilikkabi ko‘p asrlik an’analariga mos bo‘lgan yarashuv instituti kiritilib,o‘tgan yillar davomida yarashganlik munosabati bilan jinoiyjavobgarlikdan ozod qilish mumkin bo‘lgan jinoyatlar doirasi hamkengaytirib borildi. Respublikamiz bo‘yicha 2015 yilda 14.482 nafar shaxs,2016 yilda esa 14.843 nafar shaxsga nisbatan qo‘zg‘atilgan jinoyat ishitomonlarning yarashganligi munosabati bilan tugatilib, ushbu shaxslar“sudlangan” degan ijtimoiy-huquqiy oqibatdan xalos bo‘lgan; - ehtiyot chorasi tariqasida qamoqqa olishning bir yarim yildan o‘noygacha qisqartirilishi, alohida hollarda esa, bir yilgacha muddatgauzaytirilishi mumkinligining belgilanishi, tuman va shaharprokurorlarining tergov va ayblanuvchini qamoqda saqlash muddatlarini uzaytirish huquqlari bekor qilinishi odil sudlovni amalga oshirishga,sudga qadar ish yuritishning tezkorligi va sifatini oshirishga, ayblanuvchitariqasida jalb qilingan shaxslarni asossiz ravishda uzoq muddatdaqamoqda saqlanishining oldini olishga imkon berdi; - jinoyat ishini sudda ko‘rishning 2 oylik muddatining belgilanishi vasudlarda ishni ko‘rish muddatini uzaytirish tartibining joriy etilishijinoyat ishlarini ko‘rishni asossiz ravishda kechiktirilishining oldiniolishga xizmat qildi. Bu davr jinoiy jazolar tizimidagi o‘lim jazosini bekorqilinishibilan ham ahamiyatlidir. Favqulodda jazo chorasi hisoblangano‘lim jazosi2008 yil 1 yanvardan e’tiboran jinoiy jazolar tizimidan chiqarilib,o‘rniga og‘irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o‘ldirish vaog‘irlashtiruvchi holatlarda terrorizm jinoyatini sodir etganlik uchunumrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilandi. Mazkurbosqichningo‘zigaxosxususiyatiyanashundaniboratki, bunda sud hokimiyatibosqichma-bosqichmustahkamlandi, sudlarningmustaqilligita’minlandi, buesao‘znavbatida sud tiziminiijroetuvchihokimiyatorganlarinazorativata’siridanchiqarishimkoniniberdi.J umladan, sudlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash, sudtizimi uchun kadrlar masalalari bilan shug‘ullanish vazifasi maxsus organ –O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash valavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasiga yuklatildi. O‘z navbatida, “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlariniijro etish to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi natijasida sudhujjatlari majburiy ijro etilayotganda yuzaga keladigan mulkiy yokinomulkiy munosabatlarni tartibga solib, sudlar sud qarorlarini ijroetish kabi o‘zlariga xos bo‘lmagan vazifalardan ozod qilindi.Shuningdek, prokuratura organlarining sud jarayoniga aralashuvinicheklash, prokuratura vakolatlarining bir qismini sudlarga o‘tkazishmaqsadida 2005 yil 8 avgustdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining“Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida”giFarmoni qabul qilinib, mazkur tartib 2008 yil 1 yanvardan e’tiboranamalga oshirilishi belgilandi. Ushbu bosqichda amalga oshirilgan islohotlar natijasida siyosiy,iqtisodiy, davlat-huquqiy munosabatlarning butun tizimi modernizatsiya qilinib, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, inson huquq va erkinliklarini himoya etishning huquqiy asoslari yaratildi. Uchinchi bosqich, 2010 yildan 2016 yilga qadar bo‘lgan davrni o‘zi ichigaolib, mazkur bosqichdagi sud-huquq islohotlari O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining 2010 yil 12 dekabrda Oliy Majlis Qonunchilik palatasiva Senatining qo‘shma yig‘ilishida so‘zlagan “Mamlakatimizda demokratikislohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatinirivojlantirish Konsepsiyasi” bilan bog‘liq bo‘lib, unda kuchli fuqarolikjamiyatiga asoslangan huquqiy davlat barpo etishda sud-huquq tiziminiizchil isloh qilishning eng muhim jihatlari aks etdi.Natijada, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2012 yil18 sentyabrdagi “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish munosabati bilanO‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish vaqo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq lavozimdanchetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagiprotsessual majburlov choralarini sudyaning sanksiyasi asosida qo‘llashtartibi joriy etilib, jinoyat protsessida “Xabeas korpus” institutiniqo‘llash sohasini yanada kengaytirish imkonini berdi. Bundan tashqariushbu Qonunga muvofiq sudning jinoyat ishi qo‘zg‘atishga doir vakolatichiqarildi.Amaldagi qonunchilikda prokurorning sud majlisida ayblov xulosasini o‘qib eshittirish bo‘yicha majburiyati aniq belgilanmaganligi sudningmaqsadvavazifalarigazidravishdaayblovxulosasinisudyalar tomonidano‘qibeshittirilishigasababbo‘lgan. YuqoridagiQonungako‘ra, O‘zbekistonRespublikasiJinoyat-protsessualkodeksining 439-moddasiga o‘zgartishkiritilib, birinchi instansiya sudidaishbo‘yichaayblovxulosasinio‘qibeshittirishmajburiyati prokuror zimmasigayuklatildi. Shuningdek, jinoiyjazolarniliberallashtirishborasidagiislohotlarhamdavomettirilib, 2015 yil 11 avgustda “O‘zbekistonRespublikasiningayrimqonunhujjatlarigao‘zgartishvaqo‘shimchalarki ritishto‘g‘risida”giQonunningqabulqilinishinatijasidajinoiyjazolartizimigaozodlikd anmahrumqilishjazosigamuqobilbo‘lganyangijazo turi – ozodliknicheklashjazosikiritildi.Yurtimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning maqsaditadbirkorlik sub’ektlariga erkinliklar yaratish, ularni jadalrivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, 2015 yil 20 avgustdagi “O‘zbekistonRespublikasining ayrim qonun hujjatlariga xususiy mulkni,tadbirkorlik sub’ektlarini ishonchli himoya qilishni yanada kuchaytirishga,ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etishgaqaratilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonunga ko‘ra,Jinoyat kodeksi 189-moddasining birinchi va ikkinchi qismlaridekriminalizatsiya qilinib, jinoiy qilmishlar doirasidan chiqarildi,shuningdek, 184-moddasi: “Birinchi marta jinoyat sodir etgan shaxs, agar u soliqtekshiruvimateriallariniko‘ribchiqishnatijalaribo‘yichadavlat soliqxizmatiorganiningqaroriniolgankundane’tiborano‘ttiz kun ichidasoliqlarvaboshqamajburiyto‘lovlar, shu jumladan, penyalarvaboshqamoliyaviysanksiyalartarzidadavlatgaetkazilganzararningo‘rninito ‘liqqoplasa, javobgarlikdanozodqilinadi”, deganbeshinchiqismbilanto‘ldirildi. Sud-huquq tizimini isloh qilishning to‘rtinchi bosqichi 2016 yil sentyabr oyidan keyingi davr bo‘lib, ushbu bosqichda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi “Sud-huquq tiziminiyanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchlihimoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”giFarmoni, 2017 yil 7 fevraldagi Farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvoryo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”, 2017 yil 20 fevraldagi“O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdantakomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora- tadbirlarito‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bilan sifat jihatdan yangidavr boshlandi. Qabul qilingan ushbu normativ hujjatlarda: - sudlarning chinakam mustaqilligini ta’minlash maqsadida sudyaliklavozimiga birinchi marotaba besh yil muddatga va keyin o‘n yil muddatga, shundan so‘ng muddatsiz davrga tayinlash (saylash); - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlashva lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi tugatilib,uning o‘rniga Sudyalar hamjamiyatining organi hisoblanadigan vaO‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqilliginingkonstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko‘maklashadiganO‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi tashkil etish; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sud hokimiyatining fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sudlov sohasida yagona oliy organi sifatida davr talablari asosida yangidan shakllantirilgani, odil sudlovning mazmun-mohiyatiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan holat – sudlar tomonidan jinoyat ishlarini qo‘shimcha tergovga qaytarish amaliyotiga chek qo‘yilgandi. Bugungi kunda xalqimiz kutayotgan adolatli qarorlar qabul qilishga har tomonlama qodir, irodasi mustahkam, yuksak kasb va ma’naviy fazilatlarga ega bo‘lgan sud xodimlari tarkibini shakllantirish eng muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. - 2017 yil 1 iyundan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliyxo‘jalik sudini birlashtirish, fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiysud ish yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi –O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudini tashkil etish, ommaviy-huquqiymunosabatlardan kelib chiqadigan ma’muriy nizolarni,shuningdek, ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqishga vakolatli bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vaToshkent shahar ma’muriy sudlarini, tuman (shahar) ma’muriy sudlarini tashkil etish belgilandi. Mazkur Farmon va Harakatlar strategiyasida qayd etilgan vazifalardankelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2017yil 29 aprelda “Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishkafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar qabulqilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi ayrim qonunhujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi, 2017 yil6 aprelda “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar vaqo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi va “O‘zbekiston Respublikasi Sudyalaroliy kengashi to‘g‘risida”gi Qonunlar qabul qilindi.Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash,fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoyaqilish kafolatlarini kuchaytirish, odil sudlovga erishish darajasinioshirish kabi vazifalar bu boradagi ishlarning asosini tashkil etadi. 2017 yilning 1 aprelidan jinoyat, jinoyat-protsessual, fuqarolikprotsessual va boshqa qonun hujjatlariga inson huquq va erkinliklariustuvorligini ta’minlash, sud muhokamasini adolatli va o‘z vaqtidao‘tkazish, jazoning adolatli va insoniyligi kafolatlarini kuchaytirishniinobatga olgan holda odil sudlov samaradorligini oshirishga qaratilganbir qator o‘zgartishlar kiritilmoqda.Jumladan, qamoq tarzidagi jinoiy jazo turi tugatilib, uning o‘rnigaozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazoning muqobilturlarini qo‘llash imkoniyati kengaytirilmoqda.Ya’ni, jinoiy jazolar tizimidan nisbatan qattiq ta’sir choralaridanbiri chiqarilayotganligi jinoiy jazolarni liberallashtirishga,huquqbuzarlarga nisbatan tarbiyaviy-tuzatish ta’sir choralarining ilg‘orshakl va uslublarini keng qo‘llash bo‘yicha olib borilayotgan siyosatningmantiqiy davomi hisoblanadi.Jinoyat protsessida fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoyaqilishning huquqiy kafolatlarini kuchaytirish, jinoyat ishlarini tergov qilishning tezkorligini oshirish maqsadida jinoyat sodir etishda gumon qilingan shaxslarni ushlab turish muddati 72 soatdan 48 soatga, qamoqqa olish va uy qamog‘i tarzidagi ehtiyot choralarini qo‘llashning,shuningdek, jinoyat ishlari bo‘yicha dastlabki tergovning eng ko‘pmuddatlari 1 yildan 7 oyga qisqartirilmoqda. Shuningdek, “Xabeas korpus” institutiqo‘llanishdoirasiniyanada kengaytirishhamko‘zdatutilmoqda.Fuqarolikishibo‘yicha sud qarorininazorattartibidaqaytako‘ribchiqishimkoniyatiniberuvchimuddatning 3 yildan 1 yilgaqisqartirilishifuqarolikhuquqiymunosabatlarningbarqarorligi,fuqarolikprotsess iishtirokchilarininghuquqvaqonuniymanfaatlarihimoyaqilinishinita’minlashgaxizm atqiladi.Yarashuv institutini jinoyat protsessida qo‘llash doirasinikengaytirish, ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan ayrim turdagi jinoyattarkiblarini jinoyat toifasidan chiqarish, jabrlanuvchining arizasiasosida jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi mumkin bo‘lgan jinoyat tarkiblariro‘yxatini kengaytirish nazarda tutilmoqda.Bundan tashqari, qonuniylikni ta’minlash va mamlakatimizdaislohotlarni samarali ro‘yobga chiqarishda yuridik xizmatlar rolinioshirish maqsadida davlat organlarining yuridik xizmatlari faoliyatiniyanada takomillashtirishga doir aniq chora-tadbirlar nazarda tutilmoqda.Darhaqiqat, yurtimizda amalga oshirilayotgan sud-huquqislohotlarining tub mohiyati sud hokimiyatining chinakam mustaqilligi,fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlash,shuningdek odil sudlovga erishish darajasini oshirishga xizmat qiladi1. Ma’muriy sudlarni, xo‘jalik sudlari tizimida mintaqaviy apellyatsiya sudlarini tuzish, sudya yordamchisi lavozimini ta’sis etish orqali sudlarni kelgusida ixtisoslashtirish va ularning devonini mustahkamlash nazarda tutilmoqda. Sansalorlikka va ishlarning ko‘rib chiqilishi sudlar tomonidan asossiz cho‘zib yuborilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida protsessual qonun hujjatlarini takomillashtirish, quyi instansiya sudlarining kamchiliklarini mustaqil bartaraf etish va uzil-kesil qaror qabul qilish yuzasidan yuqori sud instansiyalarining vakolatlarini kengaytirish rejalashtirilmoqda. Ushbu yo‘nalish doirasida barcha huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari, davlat hamda xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlarining xalq bilan bevosita muloqotini yo‘lga qo‘yish chora- tadbirlarini ro‘yobga chiqarish, aholi ularga erkin murojaat eta olishini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari hamda erkinliklari buzilganligi to‘g‘risidagi murojaatlarning, xabarlarning o‘z vaqtida olinishini ta’minlash nazarda tutilmoqda. Huquqbuzarliklarning oldini olish tizimiga, jinoyatchilikka qarshi kurashish va jamoat tartibini saqlash bo‘yicha ichki ishlar organlarining faoliyatini tubdan takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek ushbu yo‘nalish 2018-2021 yillarda jinoyat va jinoyat- protsessual qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish konsepsiyasini ishlab chiqishni, sud, huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari xodimlarini o‘qitish, tanlash va joy-joyiga qo‘yish tizimini takomillashtirishni, murojaatlarni muntazam tahlil qilishni hamda vaqti-vaqti bilan uning natijalarini e’lon qilib borishni, advokaturani rivojlantirishni, notariat tizimini va FHDYo organlarini isloh qilishni ham o‘z ichiga oladi. 2017 yil 13 iyun kuni Toshkent shahrida sud organlari tizimida odil sudlovni ta’minlash borasidagi ishlarning ahvoli, muammolar va istiqboldagi 1Қурбонов. М. Фидойинг бўлгаймиз сенинг Ўзбекистон. Ўқув қўлланма, Тошкент: Маънавият, 2017. vazifalarga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev nutq so‘zladi. Davlatimiz rahbari adolat xalqimiz uchun azal-azaldan tinch va farovon hayot mezoni, barcha ezguliklar manbai bo‘lib kelgani, Sohibqiron Amir Temur bobomiz "Kuch – adolatda" degan hikmatga amal qilib, davlat boshqaruvini tashkil qilish, el- yurtning tinchligi va obodligini ta’minlashga erishganini qayd etib, bugungi kunda mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etishda qonun va adolat ustuvorligini ta’minlash eng muhim vazifa bo‘lib qolayotganini ta’kidladi. Bu borada davlat hokimiyatining mustaqil tarmog‘i bo‘lgan sud tizimining o‘rni va ahamiyati g‘oyat katta. Bu haqiqatni biz bugungi kunda, mamlakatimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘tarishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar jarayonida tobora chuqur his etmoqdamiz, dedi Prezidentimiz2.  Istiqlol yillarida mamlakatimizda sud hokimiyati mustaqilligini ta’minlash va nufuzini oshirish, uni ilgarigi jazolovchi organdan inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qiladigan, jamiyatdagi demokratik o‘zgarishlarning muhim vositasi bo‘lgan institutga aylantirishga qaratilgan keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Jamoat tartibini saqlash, avvalambor, voyaga yetmagan va yoshlar o‘rtasidagi huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish samaradorligini oshirish, huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning buzg‘unchi tahdidlarni barvaqt aniqlash bo‘yicha yakdil harakatlarni, ularni hamkorlikda va sifatli bartaraf etilishini ta’minlash maqsadida 2018 yil 14 fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Toshkent shahrida jamoat tartibini saqlash, huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashishning sifat jihatidan yangi tizimini joriy etish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga ko‘ra taraqqiy etayotgan poytaxt xavfsizligining garovi sifatida harakatlar yakdilligi asosida barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan o‘zaro hamkorlik 2Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017.