O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JAHON SAVDO TASHKILOTIGA
A'ZO BO'LIB KIRISH MASALALARI.
REJA:
KIRISH.
1. JST - Jahon savdo tashkiloti. JSTning tuzilishi, funksiyalari va vazifalari
2. JSTga kirish shartlari va tartibi
3. JSTga a'zo bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi savdo operatsiyalari
4. O’zbekiston va Jahon savdo tashkiloti. O’zbekistonning JSTga a'zo
bo'lishining maqsad va vazifalari
5. O’zbekistonning JSTga kirishining ijobiy va salbiy tomonlari.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1
KIRISH
Jahon
Savdo Tashkilotiga a'zolik himoyachilarining ta'kidlashicha,
O’zbekiston JSTda ishtirok etmasdan turib, iqtisodiy islohotlarni davom ettira
olmaydi, xalqaro savdoda teng huquqlarda ishtirok eta olmaydi va bu ishtirok bilan
bog'liq imtiyozlardan foydalana olmaydi. Ularning raqiblari JSTga a’zo bo‘lish
butun sanoat tarmoqlariga tuzatib bo‘lmaydigan zarar yetkazadi, hukumatni zarur
iqtisodiy qarorlar qabul qilish imkoniyatidan mahrum qiladi, deb hisoblaydi, eng
radikallari esa JSTga a’zo bo‘lish “millionlab O’zbekistonliklarni o‘ldiradi” deb
hisoblaydi.
Bunday turli nuqtai nazarlar nafaqat ushbu tashkilot va qo'shilish jarayoni
haqida ma'lumot etishmasligi bilan bog'liq - bular etarli, lekin u ko'pincha ba'zan
tushunish qiyin bo'lgan aniq atamalar yoki shakllarda taklif qilinishi bilan bog'liq.
mutaxassis bo'lmaganlar
Xalqaro savdoning real rivojlanishi jahon xo‘jalik jarayonlarining
globallashuvi va baynalmilallashuvi o‘zining oqibatlaridan biri sifatida xalqaro
iqtisodiy ayirboshlashning chegara va ichki tartibga solinishi o‘rtasidagi
chegaraning asta-sekin yo‘qolib borayotganini yanada yaqqol ko‘rsatmoqda. Shu
bilan birga, tovar va xizmatlarning xalqaro almashinuvini tartibga solish qoidalari
va normalari rivojlanmoqda. Shu asosda tashkiliy markazi bosqichma-bosqich
JSTga aylanib borayotgan и zamonaviy xalqaro savdo tizimi shakllantirilmoqda.
O’zbekistonning manfaatlari uning kuzatuvchi sifatidagi rolini yakunlashini va bu
jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishini talab qiladi. O’zbekiston da
boshqaruvning bozor mexanizmlari allaqachon mavjud, iqtisodiy faoliyatga bir
qator cheklovlardan voz kechdi va shu bilan birga u hali ham iqtisodiyotdagi
keskin nomutanosiblik bilan ajralib turadi. Ushbu nomutanosibliklarni bartaraf
etish yoki ularning oqibatlarini yumshatish davlat tomonidan qo'llab-
quvvatlashning qo'shimcha choralarini talab qilishi mumkin.
O’zbekiston eksporti yo'lidagi tashqi to'siqlarni bartaraf etish vazifasi
O’zbekistonning yuqori texnologiyali va qayta ishlash darajasi yuqori bo'lgan
2
boshqa tarmoqlardagi ulkan salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun muhimdir. Bu
O’zbekiston eksportining "xom" yo'nalishini bartaraf etishning zaruriy shartidir.
JST tizimini o'rganish va undan O’zbekiston uchun foydalanishning
ahamiyati, shuningdek, GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) Tariflar
va savdo bo'yicha Bosh kelishuv homiyligida tovar va xizmatlar savdosini
liberallashtirishdan katta foyda olishning katta imkoniyatlari bilan bog'liq. Yangi
savdo qoidalarini joriy etish va turli mamlakatlar bozorlariga keng kirish,
shubhasiz, O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishi sharti bilan iqtisodiy islohotlarni
jadallashtirishga yordam beradi.
Jahon iqtisodiyotida globalizatsiya jarayonlarining tobora kuchayib borishi,
davlatlararo savdo munosabatlarining rivojlanishi va milliy iqtisodiyotlarning bir-
biriga bog'liqligining ortishi Jahon savdo tashkilotining (JST) rolini yanada muhim
qilmoqda. JSTning global savdo tizimidagi roli va uning a'zo davlatlararo savdo
munosabatlariga ta'siri murakkab va ko'p qirralidir.
3
1. JST - Jahon savdo tashkiloti. JSTning tuzilishi, funksiyalari va
vazifalari.
JST 1995 yil 1 yanvardan beri mavjud, ammo tashkilot tomonidan qabul
qilingan savdo munosabatlari tizimi bundan 50 yil oldin paydo bo'lgan. 1948 yilda
Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuv (GATT) savdoni tashkil etish qoidalarini
o'rnatdi.
Jahon savdo tashkilotining belgisi. Tashkilot o'z tarixini 1948 yilda, GATT
(Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuv) birinchi a'zolar sifatida imzolangan
paytdan boshlab o'z ichiga oladi. 1995 yilda GATT JSTga aylantirildi.
Tashkilot faoliyatining asosiy g'oyasi shundaki, JST yangi bozorlarni taqdim
etadi, lekin shu bilan birga, mamlakat o'z bozorlarini yo'qotadi.
Tarif imtiyozlari arizachi mamlakatning kirish "to'lovi"ning bir turi bo'lib, u
o'z navbatida uning ko'p tomonlama savdo tizimiga teng kirish huquqini olishi
bilan qoplanishi kerak, eng ko'p qulaylik va kamsitilmaslik tamoyillari asosida
ishlaydi.
.
Aslida, biz bozorlarimizni ochish va yangilariga kirish o'rtasidagi maqbul kelishuv
haqida gapiramiz.
JSTga a'zo barcha davlatlar "Ko'p tomonlama savdo bitimlari" (MTS) atamasi
bilan birlashtirilgan asosiy bitimlar va huquqiy hujjatlarni amalga oshirish
majburiyatini oladilar. Shunday qilib, huquqiy nuqtai nazardan, JST tizimi o'ziga
xos ko'p tomonlama shartnoma (kelishuvlar to'plami) bo'lib, uning qoidalari va
qoidalari butun jahon tovarlar va xizmatlar savdosining taxminan 97 foizini
tartibga soladi. Tashkilotning har qanday a'zosi tomonidan noqonuniy xatti-
harakatlar sodir bo'lgan taqdirda, har qanday davlat Nizolarni hal qilish organiga
(DRB) tegishli shikoyat bilan murojaat qilishi mumkin, uning qarorlari har bir a'zo
tomonidan milliy darajada so'zsiz bajarilishi uchun majburiydir. JST.
Bugungi kunda Jahon Savdo Tashkilotiga bir yarim yuz mamlakat kiradi va
yana o'nlab mamlakatlar qabul qilishni kutmoqda. Tinch okeanida joylashgan
Tonga Qirolligi 2005 yil dekabr oyida Jahon savdo tashkilotining 150-a'zosi
bo'ldi.
4
JST savdo erkinligini ta'minlashga qaratilgan. A'zo davlatlar import bojlarini
bir tomonlama oshirish bilan bog'liq qarorlarni faqat boshqa tovarlar importini bir
vaqtning o'zida liberallashtirish bilan bog'liq holda qabul qilish majburiyatini
oladilar. Bu proteksionistik va liberalistik dasturlarni bog'lashi va ularni
muvozanatlashi kerak.
Jahon savdo tashkiloti (JST) – xalqaro savdoni liberallashtirish, savdo va
siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan shug‘ullanadigan hukumatlararo
tashkilot bo‘lib, 1995 yil 1 yanvarda imzolangan kelishuv asosida faoliyat
ko‘rsatadi. Bugungi kunda dunyodagi eng yirik xalqaro iqtisodiy tashkilotga
164 davlat a’zo va ushbu mamlakatlar hissasiga global savdo va jahon yalpi ichki
mahsulotining 98 foizi to‘g‘ri keladi.
JST 1947 yilda tuzilgan xalqaro bitim – GATTʼning davomchisi hisoblanadi.
Tashkilotga a’zo va ishtirokchi mamlakatlar uchun majburiy bo‘lgan tamoyillar va
qoidalar belgilangan.
JSTning asosiy vazifasi global iqtisodiyotni kuzatish orqali xalqaro savdo
izchilligi va shaffofligini ta’minlashdir. Shuningdek, tashkilotning yana bir ustuvor
yo‘nalishi rivojlanayotgan, kam rivojlangan va kam daromadli mamlakatlar
bilan hamkorlik qilish orqali JSTning qoida va intizomlariga moslashishga yordam
berish hisoblanadi.
JSTning tuzilishi, funksiyalari va vazifalari.
JSTda eng yuqori darajadagi strategik qarorlar kamida ikki yilda bir marta
yig‘iladigan vazirlar konferensiyasi tomonidan qabul qilinadi.
JST vazirlar konferentsiyasi quyidagilarni belgilaydi:
1. Savdo va taraqqiyot qo'mitasi;
2. To'lov balansi muvozanatini ta'minlash maqsadida cheklovlar qo'mitasi;
3. Byudjet, moliya va boshqaruv qo'mitasi;
4. Savdo va atrof-muhit qo'mitasi.
Vazirlar konferentsiyasiga bo'ysunuvchi Bosh kengash joriy ishlarni amalga
oshirish uchun mas'ul bo'lib, yiliga bir necha marta Jenevadagi shtab-kvartirasida
5
yig'ilib, JSTga a'zo mamlakatlar vakillaridan (odatda a'zo mamlakatlar elchilari va
delegatsiyalari rahbarlaridan) iborat. Bosh kengashda ikkita maxsus organ mavjud
- savdo siyosatini tahlil qilish va nizolarni hal qilish uchun.
JST Bosh kengashi asosiy kelishuvlarni amalga oshirishdan kelib chiqadigan
nizolarni hal qilish uchun nizolarni hal qiluvchi organ sifatida ishlaydi. Muayyan
nizolarni ko'rib chiqish uchun hay'atlarni tashkil etish, bunday hay'atlar,
shuningdek apellyatsiya organi tomonidan taqdim etilgan hisobotlarni tasdiqlash,
qarorlar va tavsiyalarning bajarilishini nazorat qilish va tegishli choralar
ko'rilmagan taqdirda javob choralarini ko'rishga ruxsat berishning mutlaq
vakolatiga ega. tavsiyalarga muvofiqligi.
Bosh kengash o‘z funksiyalarini qisman JST ierarxiyasining keyingi
darajasidagi uchta kengashga – Tovarlar savdosi bo‘yicha kengash, Xizmatlar
savdosi bo‘yicha kengash va Intellektual mulk huquqlarining savdo bilan bog‘liq
jihatlari bo‘yicha kengashlarga topshiradi.
Tovar savdosi bo'yicha kengash o'z navbatida JST tamoyillariga rioya
etilishini va tovar savdosi sohasidagi GATT-1994 kelishuvlarining bajarilishini
nazorat qiluvchi ixtisoslashtirilgan qo'mitalar faoliyatini boshqaradi.
Xizmatlar savdosi bo'yicha kengash GATS bitimining bajarilishini nazorat
qiladi. Uning tarkibiga Moliyaviy xizmatlar savdo qo'mitasi va Professional
xizmatlar ishchi guruhi kiradi. Intellektual mulk huquqlarining savdo aspektlari
bo'yicha kengash TRIPS kelishuvining bajarilishini nazorat qilishdan tashqari,
kontrafakt tovarlarning xalqaro savdosi bilan bog'liq masalalar bilan ham
shug'ullanadi.
Jenevada joylashgan JST Kotibiyatida 500 ga yaqin to'la vaqtli xodimlar
ishlaydi; unga JST Bosh direktori (2002 yildan - Supachai Panitchpakdi) rahbarlik
qiladi. JST Kotibiyati, boshqa xalqaro tashkilotlarning o'xshash organlaridan farqli
o'laroq, mustaqil qarorlar qabul qilmaydi, chunki bu funktsiya a'zo
mamlakatlarning o'zlariga yuklangan. Kotibiyatning asosiy vazifalari JSTning turli
kengashlari va qoʻmitalari, shuningdek, Vazirlar konferentsiyasiga texnik yordam
koʻrsatish, rivojlanayotgan mamlakatlarga texnik yordam koʻrsatish, jahon
6
savdosini tahlil qilish, JST qoidalarini jamoatchilikka tushuntirish va ommaviy
axborot vositalari. Kotibiyat, shuningdek, nizolarni hal qilish jarayonida qandaydir
yuridik yordam ko'rsatadi va JSTga a'zo bo'lishni xohlovchi mamlakatlar
hukumatlariga maslahat beradi.
JST konsensus asosida qaror qabul qilish amaliyotini qo'llaydi. Agar u yo'q
bo'lsa, qaror, agar boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, ko'pchilik ovoz bilan
qabul qilinadi. Tovarlar, xizmatlar, intellektual mulk to'g'risidagi bitimlar
qoidalarini talqin qilish, o'z zimmalariga olgan majburiyatlardan ozod qilish
ovozlarning 3/4 qismi bilan qabul qilinadi. Ishtirokchilarning huquq va
majburiyatlariga ta'sir qilmaydigan tuzatishlar, shuningdek, yangi a'zolarni qabul
qilish uchun 2/3 ovoz talab qilinadi (amalda, qoida tariqasida, konsensus asosida).
Hozirda o‘ttizdan ortiq davlat JSTda kuzatuvchi maqomiga ega. Ularning
katta qismi (jumladan, O’zbekiston , Xitoy, Tayvan, Saudiya Arabistoni,
Boltiqboʻyi mamlakatlari va deyarli barcha MDH davlatlari) JSTga kirish
jarayonining turli bosqichlarida.
JSTning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- Urugvay raundining hujjatlar paketi kelishuvlari va kelishuvlarining bajarilishini
nazorat qilish;
- manfaatdor a'zo davlatlar o'rtasida ko'p tomonlama savdo muzokaralarini olib
borish;
- savdo nizolarini hal etish;
- a'zo davlatlarning milliy savdo siyosatini monitoring qilish;
- JST vakolatlari doirasida rivojlanayotgan davlatlarga texnik yordam ko'rsatish;
- xalqaro ixtisoslashgan tashkilotlar bilan hamkorlik.
JST ning asosiy vazifasi to'siqsiz xalqaro savdoni rivojlantirish, shu bilan
birga suiiste'mollik va salbiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslikdir. Ko'p hollarda bu
savdodagi to'siqlarni olib tashlashni anglatadi. Bundan tashqari, yakka tartibdagi
tadbirkorlar, korxonalar, idoraviy tashkilotlar xalqaro savdo qoidalarini yaxshi
bilishlari, bu qoidalar birdaniga va ogohlantirmasdan o‘zgarmasligiga ishonch
hosil qilishlari lozim.
7
JST tashabbusi bilan tashkil etilgan rivojlangan davlatlar iqtisodiy o'sish va
odamlarning iqtisodiy farovonligini oshirishga yordam beradigan xalqaro
savdodagi
iqtisodiy
erkinlik
deb
hisoblaydilar.
Hozirgi vaqtda jahon savdo tizimi quyidagi besh tamoyilga mos kelishi kerak, deb
hisoblanmoqda.
1) Savdoda kamsitish yo'q.
Hech bir davlat tovarlarning eksporti va importiga cheklovlar qo'yish orqali
boshqa birorta davlatga tajovuz qilmasligi kerak. V. Ideal holda, har qanday
davlatning ichki bozorida xorijiy mahsulotlar va mahalliy mahsulotlar o'rtasida
sotish nuqtai nazaridan farq bo'lmasligi kerak.
2) Savdo (protektsionistik) to'siqlarni kamaytirish.
Savdo to'siqlari har qanday davlatning ichki bozoriga xorijiy tovarlarning
kirib borish imkoniyatini kamaytiradigan omillar deb ataladi. Bularga, birinchi
navbatda, bojxona to'lovlari va import kvotalari (importning miqdoriy cheklovlari)
kiradi. Xalqaro savdoga ma'muriy to'siqlar va valyuta siyosati ham ta'sir
ko'rsatadi.
3) Savdo shartlarining barqarorligi va prognozliligi.
Xorijiy kompaniyalar, investorlar va hukumatlar savdo shartlari (tarif va
tarifsiz to'siqlar) birdaniga va o'zboshimchalik bilan o'zgartirilmasligiga ishonch
hosil qilishlari kerak.
4) Xalqaro savdoda raqobatbardoshlikni rag'batlantirish.
Turli mamlakatlar firmalarining teng raqobati uchun eksport subsidiyalari
(eksport qiluvchi firmalarga davlat yordami), yangi bozorlarni egallash uchun
demping (ataylab past) narxlardan foydalanish kabi raqobatning "nohaq" usullarini
to'xtatish kerak.
5) Kam rivojlangan mamlakatlar uchun xalqaro savdodagi imtiyozlar.
Bu tamoyil avvalgilariga qisman zid keladi, lekin jahon iqtisodiyotiga chekka
hududlarning rivojlanmagan mamlakatlarini jalb qilish zarur, ular avvaliga
rivojlangan davlatlar bilan teng darajada raqobatlasha olmasligi aniq. Shuning
uchun ham rivojlanmagan mamlakatlarga alohida imtiyozlar berilishi “adolatli”
8
hisoblanadi.
Umuman olganda, JST erkin savdo g'oyalarini ilgari suradi, proteksionistik
to'siqlarni olib tashlash uchun kurashadi.
9
2. JSTga kirish shartlari va tartibi.
Har qanday davlat yoki alohida bojxona hududi tashqi savdo aloqalarini
amalga oshirishda va ushbu Bitimda va Ko'p tomonlama savdo bitimlarida nazarda
tutilgan boshqa masalalarda to'liq avtonomiyaga ega bo'lgan ushbu davlat yoki
hudud va JST o'rtasida kelishilgan shartlarda ushbu Bitimga qo'shilishi mumkin.
Bunday qo'shilish ushbu Bitim va unga ilova qilingan ko'p tomonlama savdo
bitimlariga nisbatan qo'llaniladi.
Qo‘shilish to‘g‘risidagi qarorlar Vazirlar konferensiyasi tomonidan qabul
qilinadi. Vazirlar konferensiyasi a'zo bo'lish shartlari to'g'risidagi bitimni JST
a'zolarining uchdan ikki qismidan iborat ko'pchilik ovozi bilan tasdiqlaydi.
Cheklangan savdo shartnomasiga qo'shilish ushbu Bitim shartlari bilan
tartibga solinadi.
Har qanday suveren davlat yoki bojxona hududi (bojxona ittifoqi) quyidagi
ikkita asosiy shartga rioya qilgan holda JSTga a'zo bo'lishi mumkin:
— arizachi JST aʼzolari bilan uning aʼzolik shartlarini kelishib olishi kerak va
— Qo‘shilish vaqtida o‘z qonunchiligini JST kelishuvlaridan kelib chiqadigan
majburiyatlarga muvofiqlashtirish.
Qo'shilish jarayoni quyidagicha ko'rinadi:
1. Nomzod Bosh kengashga JSTga kirish niyati to‘g‘risida deklaratsiya
yuboradi.
2. Bosh kengash arizani ko‘rib chiqadi va qo‘shilish bo‘yicha Ishchi guruh
(JT) tuzish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. JG nomzod bilan JSTga a'zolik shartlari
bo'yicha muzokaralar olib borishdan manfaatdor bo'lgan JSTga a'zo davlatlar
hukumatlari vakillaridan iborat.
3. JT ariza beruvchini savdo rejimi to‘g‘risidagi memorandumni tayyorlashni
taklif qiladi, unda tovarlar va xizmatlar savdosini tartibga solish tizimining batafsil
tavsifi keltirilgan.
4. Nomzod savdo rejimi bo'yicha memorandumni taqdim etadi va WG
a'zolarining savollariga javob beradi. O’zbekiston 1995-1996 yillarda tovarlar va
xizmatlar savdosi bo'yicha memorandum tayyorladi.
10
Shu bilan birga, nomzod WG a'zolariga quyidagilarni taqdim etadi:
— JST kelishuvlari doirasiga kiruvchi masalalar bo‘yicha qonunchilik va
me’yoriy-huquqiy hujjatlar nusxalari;
- o'zi tuzgan xalqaro savdo shartnomalari to'g'risidagi ma'lumotlar.
5. Memorandum o‘rganilib, savollarga javob berilgandan so‘ng quyidagi
yo‘nalishlarda qo‘shilish shartlari bo‘yicha muzokaralar boshlanadi:
— tovar bozoriga chiqish bo'yicha muzokaralar
- qishloq xo'jaligi sohasidagi majburiyatlar bo'yicha muzokaralar
— xizmatlar bozoriga kirish bo'yicha muzokaralar
— tizimli masalalar boʻyicha muzokaralar
Tovarlarning bozorga chiqishi bo'yicha muzokaralar jarayonida har bir
mahsulot uchun import tarifining maksimal darajasi kelishib olinishi kerak. JSTga
a'zo bo'lgandan so'ng, yangi a'zo, odatda, o'z majburiyatlarida aks ettirilganidan
(ya'ni, chegaralangan darajadan yuqori) import bojining yuqori stavkasini qo'llay
olmaydi. Ayrim hollarda import bojini pasaytirish jadvali kelishib olinishi
mumkin.
Qishloq xo'jaligi sohasidagi majburiyatlar bo'yicha muzokaralar chog'ida
quyidagilar kelishib olinsin:
- qo'shilgandan so'ng yangi a'zo fermerlarga bera oladigan davlat yordamining
(subsidiyalarining) maksimal miqdori va
— Yangi aʼzo qishloq xoʻjaligi eksportini qoʻllab-quvvatlash uchun aʼzo
boʻlgandan keyin taqdim etishi mumkin boʻlgan eksport subsidiyalarining
maksimal darajasi.
Xizmatlar bozoriga kirish bo'yicha muzokaralar quyidagi masalalar bo'yicha
kelishib olinishi kerak:
— JSTning yangi aʼzosi qoʻshilganidan keyin muayyan xizmatlar bozoriga kirishni
tartibga solish uchun qoʻllashi mumkin boʻlgan barcha cheklovlar;
- MFNdan ozod qilishlar ro'yxati, ya'ni JSTning yangi a'zosi JSTning alohida
a'zolariga nisbatan qo'shilganidan keyin qo'llashi mumkin bo'lgan imtiyozli
choralar ro'yxati.
11
Tizimli masalalar bo'yicha muzokaralar, odatda, ikki tomonlama darajada
emas, balki a'zolik guruhida o'tkaziladi. Muzokaralar natijasida WG hisobotining
matni ishlab chiqildi. Ushbu hisobot quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- qo'shilayotgan davlatning savdo rejimi va uning qonunchiligining tavsifi;
- nomzodning qo'shilishdan keyin bajaradigan majburiyatlari.
Bunday majburiyatlar, masalan, qabul qilishdan oldin bo'lishi mumkin. Agar
subsidiyalar to'g'risidagi milliy qonunchilik qabul qilinsa, JSTning yangi a'zosi
to'g'ridan-to'g'ri Subsidiyalar va kompensatsiya choralari to'g'risidagi Bitim
qoidalarini qo'llaydi yoki qo'shilganidan keyin besh yil ichida yangi a'zo tovarlar
sonini ma'lum darajaga kamaytiradi. narxlar davlat tomonidan belgilanadi.
Tizimli majburiyatlarning to'liq ro'yxati mavjud emas. Har bir aʼzo boʻlgan davlat
JST aʼzolari talablari va milliy siyosat ustuvorliklarini inobatga olgan holda
bunday majburiyatlar boʻyicha muzokaralar olib boradi.
6. Muzokaralar natijasida qo'shilish to'g'risidagi hujjatlar to'plami
shakllantiriladi, u quyidagilardan iborat:
-Qo'shilish bayonnomasi, muzokaralar yakunlanganligini bildiruvchi va JST
a'zoligiga nomzodni qabul qilish bo'yicha Ishchi guruh tavsiyasini o'z ichiga olgan
qisqa, 2-3 varaqli hujjat;
— Qoʻshilish bayonnomasiga toʻrtta ilova:
— Ishchi guruh hisoboti (80-100 bet);
— Tovar bozoriga kirish majburiyatlari (300-400 bet);
— Xizmatlar bozoriga kirish majburiyatlari (60-70 bet);
— Qishloq xo‘jaligi sohasidagi majburiyatlar (15-20 bet).
7. Ishchi guruh faoliyati natijalari Bosh kengash tomonidan muhokama
qilinadi. Yangi a’zoni qabul qilish to‘g‘risidagi qaror Kengash a’zosining uchdan
ikki qismi ovozi bilan qabul qilinadi.
8. JSTga nomzod milliy parlamentda Qo'shilish protokolini ratifikatsiya qiladi
va bu haqda JSTni xabardor qiladi.
9. Nomzod JSTga a’zo bo‘ladi.
12
3. JSTga a'zo bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi savdo operatsiyalari.
JSTning 2021 va 2022 yil boshida ishi haqidagi ushbu yillik ma’lumotlar
odatdagidek iyun oyi boshida e'lon qilinganidan biroz kechroq keladi. Oyning
o'rtalariga mo'ljallangan O'n ikkinchi vazirlar konferentsiyasi pandemiya bilan
bog'liq ko'plab kechiktirilganidan so'ng, ushbu hisobotni nashr etish mantiqiy emas
edi - bu hisobotning aksariyati vazirlarning natijalarga erishishi uchun asos
yaratishga qaratilgan sa'y-harakatlar bilan bog'liq - bir necha kun oldin. yig'ilish
boshlanishi belgilandi. Ma'lumki, JST a'zolari har doimgidek Kotibiyat tomonidan
qo'llab-quvvatlanib, “Vazirlar Kengashi 12”ni ajoyib muvaffaqiyatga erishdilar.
“Jeneva paketi” deb ataluvchi kelishuvlarning ko‘lami va ko‘lami 1990-yillarning
o‘rtalaridan beri JSTda ko‘rilmagan. Men JSTga keldim, chunki savdo bizning
kelajak farovonligimiz uchun eng katta tahdidlardan biri bo'lgan pandemiya
kasalligidan iqlim o'zgarishigacha bo'lgan global umumiy muammolarni hal
qilishning bir qismi ekanligiga qat'iy ishonchim komil edi. O‘tgan yilning mart
oyida o‘z faoliyatimning birinchi kunida a’zolar bilan gaplashar ekanman, men
JSTning ta’sischi Marrakesh kelishuvining muqaddimasida bayon qilingan asosiy
maqsadlarini esladim: savdodan turmush darajasini yaxshilash, yaxshi ish o‘rinlari
yaratish va yaxshi ish o‘rinlari yaratish vositasi sifatida foydalanish. barqaror
rivojlanishga ko‘maklashish. Bu maqsadlar asosan odamlarga tegishli. Ammo bu
erga kelganimning yana bir sababi shundaki, JST butun dunyo odamlari hayotini
yaxshilash uchun ko'proq imkoniyatlarga ega ekanligini his qildim. MC12 JST
natijalarni berishi mumkinligining isbotidir. A'zolar ko'p tomonlama murosaga
erishish va zamonaviy muammolarga yechim topishga qodir ekanliklarini
ko'rsatdilar - agar buning uchun siyosiy irodaga ega bo'lsalar.
2021-yilda jahon tovarlari eksporti hajmi 21 trillion dollardan oshdi (132
davlat hisobotiga ko‘ra). Bir yil avval bu ko‘rsatkich 17,1 trillion dollarni tashkil
qilgan (151 ta davlat bo‘yicha).
2021 yil uchun jahon bozorida Vetnam (2020 yilda jahon eksportining 1,64
foizi), Qozog‘iston (0,274 foiz), Quvayt (0,234 foiz), Kot-d'Ivuar (0,072 foiz) kabi
ishtirokchilarning eksporti to‘g‘risida ma’lumotlar yo‘q. %), Bahrayn (0,067%),
13
Namibiya (0,032%), Uganda (0,024%), Albaniya (0,014%), Niger (0,007%),
Yamayka (0,007%), Falastin (0,006%), Seyshel orollari (0,005%). , Lesoto
(0,004%), Malavi (0,004%)
2021 yilda qaysi davlatlar mahsulot eksport qildi?
2021 yilda tovarlarning asosiy eksportchilari bo'ldi
Xitoy - jahon eksportining 15,9 foizi (3,36 trillion dollar)
AQSh - 8,33% (1,75 trillion)
Germaniya - 7,75% (1,63 trillion)
Yaponiya - 3,59% (757 mlrd.)
Niderlandiya - 3,3% (696 mlrd.)
Asosiy eksportchilarning hisobotlariga ko'ra, 2021 yilda "Barcha
tovarlar" tovarlari eksportining eng katta savdo oqimlari:
1.
Kanadadan AQShga eksport (jahon eksportining 1,79%, Kanada
ma'lumotlariga ko'ra 378 milliard dollar)
2.
Xitoydan Gonkongga eksport (jahon eksportining 1,66 foizi, Xitoy
ma'lumotlariga ko'ra 349 milliard dollar)
3.
Xitoydan Yaponiyaga eksport (jahon eksportining 0,788 foizi, Xitoy
bo'yicha 165 milliard dollar)
4.
Xitoydan AQShga eksport (jahon eksportining 2,74%, Xitoyga ko'ra
577 milliard dollar)
5.
Gonkongdan Xitoyga eksport (jahon eksportining 1,9 foizi, Gonkong
hisoblari bo'yicha 401 milliard dollar)
6.
Meksikadan AQShga eksport (jahon eksportining 1,83%, Meksika
bo'yicha 386 milliard dollar)
7.
Saudiya Arabistonidan boshqalarga eksport (yashirin hamkorlar)
(jahon eksportining 0,814%, Saudiya Arabistoniga ko'ra 171 milliard dollar)
8.
BAAdan boshqalarga eksport (yashirin hamkorlar) (jahon
eksportining 0,99%, BAA hisobotlariga ko'ra 208 milliard dollar)
14
9.
AQShning Kanadaga eksporti (jahon eksportining 1,45%, 306 milliard
AQSh dollari)
10.
AQShning Meksikaga eksporti (jahon eksportining 1,31 foizi, 276
milliard dollar)
2021 yilda jahon tovarlari importi hajmi 21 trillion dollardan oshdi (132 ta
davlat hisobotiga ko'ra). Bir yil avval bu ko‘rsatkich 17,2 trillion dollarni tashkil
qilgan (151 ta davlat bo‘yicha).
2021 yil uchun jahon bozorida Albaniya (2020 yilda jahon importining 0,031
foizi), Bahrayn (0,089 foiz), Kabo-Verde (0,006 foiz), Markaziy Afrika
Respublikasi (0,003 foiz) kabi tovarlarning jahon bozori ishtirokchilari importi
bo‘yicha haligacha ma’lumotlar yo‘q. ), Kot-d'Ivuar (0,06%), Fransuz Polineziyasi
(0,009%), Yamayka (0,027%), Qozog'iston (0,22%), Quvayt (0,163%), Lesoto
(0,008%), Malavi (0,015%), Namibiya (0,039) %)
2021
yilda
qaysi
davlatlar
import
qilgan?
2021 yilda quyidagi davlatlar tovarlarning asosiy importchilari bo'ldi:
AQSh - jahon importining 13,7 foizi (2,93 trillion dollar)
Xitoy - 12,5% (2,68 trillion)
Germaniya - 6,67% (1,42 trillion)
Yaponiya - 3,62% (772 mlrd.)
Frantsiya - 3,35% (714 mlrd.)
Gonkong - 3,34% (713 mlrd.)
Asosiy importchilarning hisobotlariga ko'ra, 2021 yilda "Barcha
tovarlar" tovarlari importining eng katta savdo oqimlari:
1.
AQShdan Kanadaga import (jahon eksportining 1,11%, Kanada
ma'lumotlariga ko'ra 237 milliard dollar)
2.
Yaponiyadan Xitoyga import (jahon eksportining 0,963%, Xitoy
bo'yicha 205 milliard dollar)
3.
Janubiy Koreyadan Xitoyga import (jahon eksportining 1%, Xitoyga
ko'ra 213 milliard dollar)
15
4.
Osiyoning qolgan qismidan Xitoyga import (jahon eksportining
1,17%, Xitoyga ko'ra 249 milliard dollar)
5.
Xitoydan Gonkongga import (jahon eksportining 1,48%, Gonkong
hisoblari bo'yicha 315 milliard dollar)
6.
Xitoydan Yaponiyaga import (jahon eksportining 0,87%, Yaponiya
bo'yicha 185 mlrd. dollar)
7.
AQShdan Meksikaga import (jahon eksportining 1,03%, Meksika
bo'yicha 221 milliard dollar)
8.
AQShning Kanadadan importi (jahon eksportining 1,7 foizi, 363
milliard AQSh dollari)
9.
AQShning Xitoydan importi (jahon eksportining 2,53 foizi, 541
milliard AQSh dollari)
10.
AQShning Meksikadan importi (jahon eksportining 1,82%, 388
milliard AQSh dollari)
Bunda keyin ham, JST kelishuvlarida maxsus hujjatlar mavjud
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qoidalar, shu jumladanmajburiyatlarni bajarish
uchun uzoqroq muddatlar, savdo imkoniyatlarini oshirish chora-tadbirlari, va
ularning savdo salohiyatini oshirishga yordam berish, nizolarni hal qilish va texnik
ishlarni amalga oshirish standartlar. JST ko'plab texnik ishlarni tashkil qiladi
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun hamkorlik missiyalari va hukumat uchun
ko'plab kurslar o'tkazadi mansabdor shaxslar. Savdoga yordam berish tashabbusi
yordam berishga qaratilgan Rivojlanayotgan mamlakatlar malakalarini
rivojlantiradi va savdoni kengaytirish uchun zarur bo'lgan infratuzilma.
16
4. O’zbekiston va Jahon savdo tashkiloti. O’zbekistonning JSTga a'zo
bo'lishining maqsad va vazifalari.
O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishiga turtki bo'lgan eng muhim sabab - bu
oxir-oqibat jahon bozorida teng huquqli savdo sherigi bo'lish istagi. Sovet Ittifoqi
tomonidan yaratilgan o'sha nihoyatda murakkab va og'ir ikki tomonlama
shartnomalar tizimi, jahon iqtisodiy munosabatlarining xalqarolashuvi va milliy
iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi kuchaygan hozirgi sharoitda, har doim ham
O’zbekistonning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishga qodir emas.
2022 yilning 21 iyun kuni Shveytsariyaning Jyeneva shahrida
O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishi bo‘yicha ishchi guruhning
5-yig‘ilishi bo‘lib o’tdi. Xo‘sh, JST qanday tashkilot va unga qo‘shilish
O‘zbekiston uchun nimani anglatadi?
Yig’ilishda so’zga chiqqan JST bilan ishlash bo’yicha idoralararo komissiya
raisi – bosh vazir o’rinbosari Sardor Umrzoqov JSTga a’zo bo’lish O’zbekiston
uchun ustuvor maqsad ekanini ta’kidladi.
O’zbekiston delegatsiyasi rahbari O’zbekistonning JSTga a’zo bo’lishi
jarayonini faol ilgari surish va yaqin kelajakda tashkilotga a’zo barcha manfaatdor
davlatlar bilan ikki tomonlama muzokaralarni yakunlash bo’yicha qarori qat’iy
ekanini tasdiqladi, deyiladi rasmiy xabarda.
Ishchi guruh yig’ilishda O’zbekiston tashqi savdo rejimi bo’yicha taqdim
etilgan hujjatlar, jumladan, Faktologik xulosa, JSTga a’zo-davlatlar savollariga
javoblar, iqtisodiy siyosat bo’yicha ma’lumot, davlat aktivlarini xususiylashtirish
bo’yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, bojxona-tarif siyosati, qishloq
xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va sanoat subsidiyalari
masalalarini muhokama qildi.
O’zbekiston delegatsiyasi Jenevada AQSH, Yevropa ittifoqi, Kanada,
Braziliya, SHveytsariya, Indoneziya, Saudiya Arabistoni, Mo’g’uliston va boshqa
JSTga a’zo yirik davlatlar – O’zbekistonning tashkilotga a’zo bo’lish bo’yicha
ishchi guruhi a’zolari bilan tovar va xizmatlar bozoriga chiqish yuzasidan qator
ikki tomonlama muzokaralar o’tkazmoqda.
17
Eslatib o’tamiz, O’zbekiston JSTga a’zo bo’lish uchun 1994 yilda ariza
bergan. Hozirda dunyoning 164ta davlati, shu jumladan Qozog’iston, Qirg’iziston
va Tojikiston ham JST a’zosi sanaladi.
O’tgan yili Sardor Umrzoqov jurnalistlar bilan suhbatda O’zbekistonning
JSTga a’zo bo’lishi “5 yil emas, undan ancha tezroq” vaqt ichida hal bo’lishini
aytgandi. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI)
ekspertlari O‘zbekistonning Jahon savdo tashkiloti (JST)ga aʼzo bo‘lishi asosiy
makroiqtisodiy muvozanatga qanday taʼsir ko‘rsatishini baholadi.
O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi uzoq davom etayotgan jarayon.
2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi 97-maqsadida ham JSTga aʼzo bo‘lishining milliy iqtisodiyotga
taʼsirini o‘rganishga alohida urg‘u berilgan. O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi
boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarni yana-da yaxshilash, tovar ayirboshlash
hajmini oshirish, tashqi raqobatbardoshlikni kuchaytirish, shu bilan birga bozor
munosabatlariga o‘tish jarayonini tezlashtirish uchun zamin yaratishi mumkin.
Ammo, tariflarning pasaytirilishi tufayli JST ga aʼzo bo‘lish mahalliy ishlab
chiqarishning zaif tarmoqlariga salbiy taʼsir qilishi ham ehtimoldan yiroq emas.
Tadqiqotda JSTga aʼzo bo‘lishning asosiy sharti sifatida O‘zbekistondagi
tariflar darajasini JSTga aʼzo davlat bo‘lgan Qozog‘iston darajasiga tushirish
ko‘zda tutilgan (tariflarning o‘rtacha darajasini amaldagi 7,4 foizdan 5,7 foizga
tushirish).
Tahlil natijasida quyidagilar aniqlandi:
1. Tariflar va ichki narxlarning pasayishi tufayli eksport jozibadorligi oshishi
hisobiga eksport hajmi 0,06 foizga ortishi va ichki tovarlar taklifi 0,03
foizga kamayishi mumkin.
2.
Import hajmi 0,06 foizga ortadi va mahalliy tovarlarga bo‘lgan talab
0,03 foizga kamayadi.
3.
Davlat byudjeti daromadlarining qisqarishi hisobiga jami
jamg‘armalar 0,35 foizga kamayadi.
18
4.
Jamg‘armalar hajmining kamayishi hisobiga investitsiyalar darajasi
0,16 foizga pasayishi mumkin.
5.
Ichki narxlarning pasayishi oqibatida isteʼmol hajmi 0,11 foizga
ortadi.
Modelning dastlabki natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, birinchi
bosqichda O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi va buning natijasida tariflarning
pasaytirilishi mahalliy mahsulotlarga bo‘lgan talabning maʼlum darajada
pasayishiga olib keladi.
Bu esa o‘z navbatida, mahalliy kompaniyalar faoliyati samaradorligini
oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Aks holda xorijiy kompaniyalar bilan narx
raqobatiga dosh bera olmaydigan samarasiz korxonalar bozordan chiqib ketadi.
Yangi sharoitga muammosiz o‘tishni taʼminlash va O‘zbekistonda milliy
korxonalarni tashqi raqobat sharoitiga bosqichma-bosqich tayyorlash uchun yangi
muhitni yaratish tavsiya etiladi.
Xorijiy kompaniyalarning O‘zbekiston bozoriga kirishi bilan tariflarning
bosqichma-bosqich pasaytirilishi mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab
chiqarish jarayonini optimallashtirish, texnologik va kadrlar bazasini
takomillashtirish orqali sifatni oshirish, korxonalarning narx siyosatini qayta ko‘rib
chiqishi hamda isteʼmolchilarning didi va nimani maʼqul ko‘rishini tizimli
ravishda o‘rganish uchun o‘ziga xos ishora bo‘ladi.
Bunda yirik kompaniyalarning JSTga kirish shartlariga tayyorlik indeksini
yillik baholash amaliyotini joriy etish samarali mexanizm bo‘lishi mumkin.
Shuni taʼkidlash kerakki, tadqiqotning ushbu bosqichida modelning dastlabki
natijalari O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi umuman olganda qanday samara
berishini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston 1994-yil iyun oyida Tariflar va savdo bo‘yicha Bosh kelishuvda
kuzatuvchi maqomini oldi. 1998 yilda JSTga a'zo bo'lish bo'yicha ishchi
muzokaralar guruhi o'z faoliyatini boshladi. Biroq ko‘p yillar davomida
muzokaralarda muvaffaqiyatga erishib bo‘lmadi va faqat 2020-yil iyul oyida
O‘zbekiston rasmiylari, JST va bir qator davlatlar vakillari ushbu guruh
19
yig‘ilishlarini qayta boshladilar. Joriy yilning iyun oyi oxirida beshinchi yig‘ilish
bo‘lib o‘tdi va unda O‘zbekiston tomoni va JSTga a’zo davlatlar o‘rtasida
tashkilotga a’zo bo‘lish shartlari bo‘yicha muzokaralar boshlandi.
Bosh vazir oʻrinbosari Sardor Umurzoqov JST konferensiyasida soʻzlagan
nutqida pandemiyaning salbiy oqibatlari tufayli tashkilotga aʼzo boʻlish jarayoni
murakkablashganini taʼkidladi. U JSTga aʼzo mamlakatlarni yanada
moslashuvchan boʻlishga chaqirdi va Oʻzbekiston aʼzolik jarayonini imkon qadar
tezroq yakunlash niyatida ekanligiga ishontirdi.
Oʻzbekiston Bosh vaziri oʻrinbosari – Investitsiyalar va tashqi savdo vaziri
Sardor Umurzoqov 12-iyun kuni Jenevada boʻlib oʻtgan Jahon savdo tashkilotining
12-Vazirlar konferensiyasida (MC12) onlayn tarzda soʻzlagan nutqida JST
aʼzolarini yangi aʼzolarga qoʻshilish nuqtai nazaridan yanada moslashuvchan
boʻlishga chaqirdi. . Uning nutqi matni tadbir yakunlari bo‘yicha JST saytida e’lon
qilindi.
Bosh vazir oʻrinbosari oʻz nutqi avvalida Oʻzbekiston uchun JSTga aʼzo
boʻlish “shartsiz ustuvor vazifa va tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy
yoʻnalishlaridan biri” ekanligini yana bir bor taʼkidladi.
Shu bilan birga, Sardor Umurzoqov JST aʼzolari eʼtiborini 2016 yildan beri
tashkilotga birorta ham nomzod davlat qabul qilinmaganiga qaratdi.
“Shu nuqtai nazardan, Oʻzbekiston qoʻshilish boʻyicha MC12 Yakuniy
hujjatining tegishli bandini toʻliq qoʻllab-quvvatlaydi va hurmatli JST aʼzolarini
yangi qoʻshilish masalalarida moslashuvchanroq boʻlishga va bunga alohida
eʼtibor qaratishga chaqiradi”, — dedi “Инвестиция, ташқи савдо вазирлиги”
rahbari.
Sardor Umurzoqov “tegishli band” haqida gapirar ekan, vazirlar
konferensiyasi yakuniy hujjatining oltinchi bo‘limini nazarda tutgan bo‘lsa kerak,
unda JST yangi a’zo davlatlarning a’zo bo‘lishi muhimligini tan oladi. Unda
taʼkidlanishicha, olti yil davomida yangi aʼzolar boʻlmagan boʻlsa-da, “bir nechta
ariza beruvchilar dalda beruvchi yutuqlarga erishganlar”.
20
O’zbekiston uchun qo'shilishning aniq maqsadlarini quyidagicha ko'rib
chiqish mumkin:
milliy eksportchilar va importerlar tomonidan savdo operatsiyalarini amalga
oshirish uchun ko'p tomonlama huquqiy bazadan foydalanish;
JST tamoyillari va me'yorlari bilan kafolatlangan xalqaro huquqiy himoya,
shu jumladan eng qulay davlat rejimi kabi muhim qoidalar, buning natijasida
O’zbekiston JSTga a'zo boshqa mamlakatlarning doimiy ravishda pasayib
borayotgan tariflaridan va tovarlarga nisbatan milliy rejimdan foydalanishi
mumkin. O’zbekiston kompaniyalari tomonidan eksport qilinadigan va import
qilinadigan xizmatlar, xorijiy davlatlar tomonidan kamsituvchi ichki soliqlar,
aktsizlar, bojxona to'lovlarini qo'llashdan himoya qilish;
JST doirasida o'z milliy iqtisodiyotini himoya qilish tizimini
qonuniylashtirish imkoniyati;
savdoda texnik to'siqlar deb ataladigan vositalardan (texnik va boshqa
me'yorlar va standartlar, sertifikatlashtirish qoidalari va boshqalar) foydalanishdan
himoya qilish;
O’zbekiston mahsulotlarining tashqi bozorlarga chiqishi uchun mavjud
bo'lgandan ko'ra yaxshiroq va kamsituvchi shartlarni olish;
Xalqaro savdo nizolarini hal qilish mexanizmiga kirish;
huquqiy tizimni JST qoidalariga muvofiqlashtirish natijasida xorijiy
investitsiyalar uchun yanada qulay muhit yaratish;
O’zbekiston investorlari uchun JSTga a’zo mamlakatlarda, xususan, bank
sektorida imkoniyatlarni kengaytirish;
O’zbekiston bozoriga xorijiy tovarlar, xizmatlar va investitsiyalar oqimining
ko'payishi natijasida mahalliy mahsulotlar sifati va raqobatbardoshligini oshirish
uchun shart-sharoitlar yaratish;
ularning milliy manfaatlarini hisobga olgan holda xalqaro savdo qoidalarini
ishlab chiqishda ishtirok etish;
xalqaro savdoning to‘laqonli ishtirokchisi sifatida O’zbekistonning
jahondagi obro‘sini oshirish.
21
Davom etayotgan qo'shilish bo'yicha muzokaralarning maqsadi
O’zbekistonning JSTga qo'shilishi uchun eng yaxshi sharoitlarga erishish, ya'ni
qo'shilishdan olinadigan foyda va tariflarni pasaytirish va ichki bozorlarni ochish
shaklida imtiyozlar balansiga erishishdir. Iqtisodiy rivojlanish va savdo vaziri
German Gref intervyuda aytganidek, O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishdagi
huquq va majburiyatlari muvozanati iqtisodiy o'sishga yordam berishi kerak,
aksincha emas.
22
5. O’zbekistonning JSTga kirishining ijobiy va salbiy tomonlari.
O’zbekiston JSTga a'zo bo'lganidan keyingi birinchi yil davomida birorta ham
tashqi savdo boji kamaytirilmaydi. Turli xil tovarlar guruhlari uchun o'tish davri 1
yildan 7 yilgacha taqdim etiladi; 7 yil ichida sanoat tovarlariga bojlar o'rtacha
11,1% dan 8,2% gacha kamayadi. O’zbekiston da ommaviy ishlab chiqariladigan
iste'mol tovarlariga bojxona to'lovlari deyarli kamaymaydi (avtomobillar va
poyabzallar bundan mustasno). Shu bilan birga, kompyuterlar va elementlar bazasi
uchun bojlar bekor qilinadi, maishiy elektronika va elektrotexnika, dori-darmonlar,
texnologik va ilmiy jihozlar uchun bojlar pasaytiriladi. Davlat qishloq xoʻjaligiga
yiliga 9 milliard dollardan koʻp boʻlmagan miqdorda yordam koʻrsatishi mumkin
boʻladi (hozirgi yordam miqdori yiliga 3,5 milliard dollarni tashkil etadi, ammo
subsidiyalar miqdori hali ham koʻp tomonlama muzokaralarda muhokama
qilinadi).
O’zbekiston iqtisodiyoti jahon savdosiga tobora ko'proq integratsiyalashib
borayotganligi sababli, mamlakatimizning xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ishiga
kirishiga ehtiyoj bor. SSSR mavjud bo'lgan yillarda ham GATT bilan aloqalar
o'rnatildi. 1995 yildan beri O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishi bo'yicha
muzokaralar olib borilmoqda, bu 2006 yilda amalga oshirilishi kutilgan edi.
JSTga a'zo bo'lish orqali O’zbekiston o'zining tashqi savdo manfaatlarini himoya
qilish uchun ushbu butun mexanizmdan foydalanishi mumkin.
O’zbekiston tadbirkorlari uchun unga bo'lgan ehtiyoj o'z ichki bozorining
ochiqligining jiddiy o'sishiga javoban O’zbekiston G'arb davlatlarining javob
choralarini ko'rmaganida sezilarli darajada oshdi. Buning o'rniga, u, aksincha,
O’zbekiston xalqaro savdoda qiyosiy ustunlikka ega bo'lgan tovarlarda savdo
to'siqlariga duch keldi va bir qator xorijiy firmalarning tashqi bozorlarda,
shuningdek, O’zbekistonning ichki bozorida adolatsiz raqobatiga duch keldi.
O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishi, shubhasiz, mamlakat tashqi savdo
rejimining barqarorligi, bashorat qilinishi va ochiqligini mustahkamlashga yordam
beradi, uning kamchiliklari nafaqat O’zbekistonning tashqi savdo sheriklari, balki
23
O’zbekistonning o'zida ham eksport qiluvchi va import qiluvchilar tomonidan
shikoyat qiladi.
JSTga a'zo bo'lish bilan O’zbekiston JST kelishuvlarida mavjud bo'lgan bir
qator majburiyatlarni o'z zimmasiga olishi kerak bo'ladi. Majburiyatlar bilan bir
qatorda, O’zbekiston , shubhasiz, tashqi savdo manfaatlarini yaxshiroq himoya
qilish va jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini tezlashtirish imkonini beradigan
huquqlarga ham ega bo'ladi.
JST doirasida qonunchilikni o'zgartirish va uning afzalliklaridan foydalanish
sohasidagi qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli bartaraf etishning asosiy sharti liberal
iqtisodiy islohotlar doirasida qonunchilikni takomillashtirish jarayonini samarali
davom ettirishdir, chunki bu jarayon deyarli to'liq mos keladi. qonun hujjatlarini
JST normalari va qoidalariga moslashtirish. Gap, birinchi navbatda, korxonalarga
nisbatan ortiqcha maʼmuriy bosimni bartaraf etish va barcha qonun hujjatlarining
shaffofligi darajasini oshirish haqida bormoqda.
O’zbekiston davlat tomonidan tartibga solish tizimini liberallashtirish va
unifikatsiya qilishdan quyidagi imtiyozlar kutilmoqda:
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning xalqaro standartlarga muvofiqligini
tasdiqlash tartib-taomillarini soddalashtirish va ratsionalizatsiya qilish, demak,
mablag'lar aylanmasini tezlashtirish;
- texnik talablarning yanada moslashuvchan tizimi va milliy va xalqaro
talablarni uyg'unlashtirish hisobiga O’zbekiston firmalari mahsulotlarining
raqobatbardoshligini oshirish;
- O’zbekiston iqtisodiyotining investitsion jozibadorligini oshirish;
– xarajatlarni kamaytirish va nazorat va muvofiqlikni monitoring qilishda
takroriy holatlarga barham berish;
– hujjatlar sonini qisqartirish va tartibga solish tizimining shaffofligini
oshirish. Ekspert jurnalidagi tanqidiy maqolaga ko'ra, "O’zbekistonning JSTga a'zo
bo'lishidan mahalliy korxonalar uchun nazariy jihatdan mumkin bo'lgan maksimal
foyda yiliga 23 milliard dollarni tashkil qiladi", maqola mualliflari yozganidek,
24
"taxmin qilish mumkinki", O’zbekiston " yiliga taxminan 90 milliard dollarga teng
bo‘lgan bozorning bir qismidan voz kechadi”.
Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, O’zbekistonning JSTga tezlashtirilgan
a'zoligi - sotib bo'lmaydigan hashamatdir. Shuni unutmasligimiz kerakki, nisbatan
noqulay investitsiya muhitiga ega bo'lgan davlat (AQSh, Irlandiya, Singapur,
Kanada va boshqa bir qator davlatlar bilan solishtirganda, nafaqat byurokratik
O’zbekiston , balki barcha mamlakatlar bilan solishtirganda) faqat tovarlarni
ololmasa, katta xorijiy investitsiyalarni oladi. . O‘zbekiston, Chexiya va
Germaniyadagi zavodlar, maishiy elektronika bozori – Janubi-Sharqiy Osiyodagi
korxonalar, yuqori sifatli sanitariya-gigiyena bozorlari qurilishiga sarmoya kiritish
orqali O’zbekiston avtomobil bozorini o‘zlashtirish osonroq ekanini o‘z ko‘zimiz
bilan ko‘rib turibmiz. idishlar va poyabzal - G'arbiy Evropa korxonalarida.
Istisnolar faqat umumiy qoidani tasdiqlaydi.
Shu bilan birga, JSTga a'zo bo'lish, ayniqsa, tovarlar uchun ichki bozorni
ochadi va shu bilan uni investitsiyalar uchun yopadi. Katta kapital qo'yilmalarni
kiritish imkoniyati ham yo'q bo'lib ketadi, chunki bu tashkilot O’zbekiston da 80
dan ortiq qoidalarga, shu jumladan investitsiyalarning bir qismini undan ozod
qilgan foyda solig'idan ozod qilingan "investitsiya qilishga majburlash" ga yo'l
qo'ymaydi.
Aytilganlardan kelib chiqadigan bo'lsak, O’zbekiston ni JSTga undayotgan
sarmoya uchun liberal tarafdorlarning pozitsiyasi bema'ni ko'rinadi. Ularning
asosiy argumenti shundan iboratki, bu zarur, chunki xorijdan ko'plab butlovchi
qismlarni iste'mol qiladigan sanoatimiz import bojlaridan juda aziyat chekmoqda.
Darhaqiqat, mamlakat JSTga a'zo bo'lgandan so'ng, mahalliy sanoat endi zarar
ko'rmaydi va nafaqat majburiyatlardan - ular aytganidek, "charchaydi".
JSTga a'zo bo'lish tarafdorlari tomonidan jim bo'lib qolgan hodisaga aynan
"tovar yoki investitsiyalar" dilemmasi sabab bo'lmoqda: ushbu tashkilotga a'zo
bo'lgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi keskin sekinlashadi. O'tgan yili
O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining o'sishi bir yarim baravardan ko'proq
25
sekinlashib, 8,3 foizdan 5,24 foizga tushdi. Haqiqatan ham kimdir "nol o'sish" yoki
undan ham yomoni, iqtisodiy tanazzul davriga qaytishni xohlaydimi?
Bugungi O’zbekiston uchun JSTga qo'shilishning ijobiy va salbiy oqibatlari
bir-birini muvozanatlashtiradi deb faraz qilsak ham, biz ushbu xalqaro
tashkilotning etarlicha qat'iy talablariga mutlaqo moslashmaganligimizni e'tiborsiz
qoldira olmaymiz.
O’zbekiston bozorni himoya qilishning tovarlar savdosiga tarifsiz cheklovlar
kabi keng tarqalgan usullarini deyarli qo'llamaydi. JST tomonidan ajratilgan 161
turdagi xizmatlardan bizning bozorimiz bir nechta sohalarda nisbatan
himoyalangan (eng mashhurlari bank, sug'urta va pensiya xizmatlari atrofidagi
janglar).
Mamlakatimiz bozor kon’yunkturasining har qanday yomonlashuvi uni
raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun janjal bilan JSTdan chiqishga yoki yangi
buzg‘unchi devalvatsiyaga kirishishga majbur qiladigan vaziyatga tushib qolishi
mumkin.
JSTga kirish nafaqat tashqi savdoni tsivilizatsiyalashgan tartibga solishni, balki
faqat texnik sabablarga ko'ra qisqa vaqt ichida yakunlanishi mumkin bo'lmagan
jiddiy tayyorgarlik ishlarini ham talab qiladi.
JSTga a'zo bo'lish orqali har bir davlat o'zining tashqi savdo rejimini o'zining
juda qattiq qoidalariga muvofiqlashtirish jadvalini kelishib oladi.
Ushbu muddatni uzaytirish va qo'shilish jarayonini imkon qadar qulay qilish
uchun ko'pchilik davlatlar birinchi navbatda o'z bozorlarini himoya qilishni
kuchaytirishga harakat qiladilar. Boshqa tomondan, O’zbekiston buning aksini
qildi: Moskva davlat universitetining Xalqaro biznes maktabi tadqiqot markazining
ma'lumotlariga ko'ra, o'rtacha og'irlikdagi import tarifi 2018 yildagi 16 foizdan
hozirgi 10 foizga tushirildi va imtiyozlarni hisobga olgan holda - 8% gacha. Agar
O’zbekiston JSTga shunday shartlar bilan kirsa, u bozor sharoitlarining
yomonlashuvi uni mutlaqo zaruratga aylantirgan taqdirda ham import tariflarining
umumiy darajasini boshqa hech qachon oshira olmaydi.
26
