O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TAʼLIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI OʻZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA GEOINFORMATSION TIZIMLAR FAKULTETI “O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASI” fanidan KURS ISHI Mavzu: O‘ZBEKISTON SANOATINING HUDUDIY TASHKIL ETILISHIGA TASIR QILUVCHI OMILLAR Qabul qildi: ______________________________ Toshkent -2023 1 MUNDARIJA Kirish … 3 I BOB. Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi, rivojlanishiga tabiiy va iqtisodiy omillarning ta’siri….………………………………..... 4 1.1 Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda hududning ahamiyati……....….. 4 1.2 Tabiiy boyliklar, iqlim, suv bilan ta’minlanish imkoniyatlari, organik. olam. Sanoatning tabiatga ta’siri……………….…………… 5 1.3 Sanoatning rivojlanishida aholining tutgan o‘rni……………………. 7 1.4 Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda shaharlarning roli va ahamiyati……………………………………………………………. 8 II.BOB O‘zbekiston sanoatining hududiy tashkil etilishiga tasir qiluvchi omillar…………………...…………...……………….…….……….. 10 2.1 O`zbekiston Respublikasi sanoatini hududiy tashkil etishda tabiiy omillarning ta’siri………………………………………….....……… 10 2.2 Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’siri……..………………………………. 12 2.3 Sanoatning hududiy va davriy tashkil etish xususiyatlari……...…….. 20 Xulosa……………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………… 25 27 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. O’zbekiston iqtisodiy salohiyatini shakllanishi va yuksalishida eng avvalo sanoat ishlab chiqarishining o`rni salmoqlidir. Viloyatlardagi mavjud sanoat o`zining hududiy mujassamlashuvi va ixtisoslashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Biroq, bunday tafovutlar uncha kuchli emas. Viloyatlar sanoatining tarmoqlar bo`yicha tahlili shundan dalolat beradiki, barcha hududlarda ko`proq yengil va oziq-ovqat sanoatlari nisbatan yaxshi rivojlangan. Shu bilan birga ayrim viloyatlarda tog`-kon, kimyo, mashinasozlik va qurilish materiallari sanoati ham biroz taraqqiy etgan. Chunonchi rangli metallurgiya Navoiy, Toshkent va qisman Jizzax viloyatlarida, qora metallurgiya asosan Toshkent viloyatida, kimyo sanoati Toshkent, Navoiy va Farg`ona viloyatlarida mavjud. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati Toshkent, Andijon va qisman Namangan hamda Samarqand viloyatlarida, qurilish materiallari sanoati Toshkent Farg`ona, Navoiy viloyatlarida rivojlangan. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishini yozib, tahlil qilishdan asosiy maqsad O’zbekiston sanoatini hududiy tashkil etishga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish. Kurs ishining obyekti. O‘zbekiston sanoatining hududiy tashkil etilishi. Kurs ishining predmeti. «sanoatni joylashtirish omillari», «sanoatni ijtimoiy tashkil etish shakllari», «sanoatni hududiy tashkil etish shakllari» tushunchalarining mazmuni ochib berish. Kurs ishining vazifalari • sanoat tarmoqlarining joylanish, tamoyil va qonuniyatlarini o‘rganish, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tashkil qilish xususiyatlari va bu borada davlatning mintaqaviy siyosatini o‘rganish, sanoat geografiyasiga doir ilmiy tadqiqotlami tashkil etish, mehnat taqsimoti, iqtisodiy rayon, sanoat tugunlari va markazlari, tarmoqlararo majmualar haqida tushuncha berish; Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Kurs ishining to’liq matni 27 betdan iborat. 3 I.BOB. Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi, rivojlanishiga tabiiy va iqtisodiy omillarning ta’siri 1.1. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda hududning ahamiyati Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda ko‘pgina omillar ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy sharoit - jamiyatning ishlab chiqarish faoiiyati natijasida yaratilgan sharoitlar: aholi guruhlari va ulaming ishlab chiqarish ko‘nikmalari, aholi punktlari, sanoat korxonalari, sanoat markazlari mavjudligi va joylashishi, hududlar va markazlarning rivojlanish darajasi va sanoat tuzilmasi, transport va transport tarmoqlari va boshqalar. Iqtisodiy sharoit sanoat rivojiga va joylashishiga, ba’zan esa atrof-muhit sharoitlariga nisbatan ham juda katta ta’sir kо‘rsatadi. Iqtisodiy geografik o‘rin. Iqtisodiy-geografik o‘rin odamlar (shaharlar, korxonalar, aloqa vositalari, transport yo‘llari va h.k.) mehnat faoliyati natijasida yuzaga kelgan va ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatadigan hamda tabiiy obyektlarga nisbatan pozitsiyani tashkil etuvchi iqtisodiy obyektlar (yaqin va uzoq) munosabati (xomashyo va energiya resurslari, tabiiy qurilish materiallari, suv manbalari, tabiiy o‘simliklar, toza havo va h.k.). 4 Sanoat korxonalarini joylashtirishni rejalashtirishda sanoat va uning iqtisodiy samaradorligi, sanoat markazlari va tugunlami rivojlantirishga ko‘pincha hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadigan hududlar va punktlaming iqtisodiy hamda geografik joylashuvini atroflicha hisobga olish va to‘g‘ri baholash zarur. Iqtisodiy- geografik o‘rin va uning bahosi o‘zgarishsiz qolmaydi, lekin uning holati baholanadigan obyektning iqtisodiy rivojlanishi va unga nisbatan baholanadigan obyektlar natijasida o‘zgaradi. Sanoat va transport sohasida texnik baholash, xomashyo va energiyani ishlatish uchun yangi imkoniyatlar yaratib berish, yangi iqtisodiy aloqalami yo‘lga qo'yish, tovarlar va odamlaj tashilishini tezlashtirish hamda kamaytirish iqtisodiy va geografik vaziyatni baholashga katta ta’sir ko‘rsatadi. 1.2. Tabiiy boyliklar, iqlim, suv bilan ta’minlanish imkoniyatlari, organik. olam. Sanoatning tabiatga ta’siri Atrof-muhitnirig ifloslanishiga eng awalo ishlab chiqarish tarmoqlarining joylashi.shi ta’sir etadi. Bu xususda sanoat ishlab chiqarishi oldinda turadi. Ammo barcha sanoat tarmoqlarining ekologik jihatdan «xavfsizligi» bir xil emas. Tog‘- kon sanoati natijasida texnogen landshaftlar vujudga keladi, yomon yerlar paydo bo‘ladi, joy relyefi, geomorfologiyasi buziladi. Bunday sanoat rayonlarida shakllangan hududiy majmualar yaxlit birlikka ega emas, ularda transport va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini tashkil qilish murakkablashadi. Shu bilan birga, tog‘-kon sanoati rayonlarida yerosti bo‘shliqlari vujudga keladi, ayniqsa, temir rudasi, qo‘ng‘ir ko‘mir, turli tuz konlari va boshqalami ochiq usulda (karyerlarda) qazib olishda landshaftning tabiiy «qiyofasi». buzir ladi, qimmatbaho va serhosil tuproq, unumdor ekin maydonlari qishloq xo‘jaligi foydalanishidan chiqib ketadi, Elektr energetikaning ekologik xususiyatlari ham o‘ziga xos. Masalan, suv elektr stansiyalari, umuman olganda, ekologik jihatdan toza, bezarar korxona hisoblanadi. Ular faqat suv omborlari uchun katta yer maydonlarini talab qiladi, xolos. Qolgan masalalarda esa bunday elektr stansiyalar atrof ekologiyasini yaxshilaydi. Ayni vaqtda issiqlik elektr stansiyalarining ekologik oqibatlari ancha salbiy. 5 Xususan, shahar ichkarisidagi IESlar, yirik shaharlar yaqinida joylashgan IESlar atrofga yomon ta’sir qiladi - zaharli gazsimon tutunlar atmosfera havosini ifloslantiradi, yonilg’i yondirilgandan qolgan chiqindi kullar esa suii*iy tepaliklami hosil qiladi. Shuning uchun katta quwatga ega bo‘lgan issiqlik elektr stansiyalari joyning relyefi, shamol yo‘nalishi va boshqa meteorologik omillami hisobga olgan holda qurilishi kerak. Tadqiqotlarga ko‘ra, respublikamizdagi yirik Sirdaryo, Yangi Angren kabi IES asosida vujudga kelgan sanoat majmualarining havosi va suv tarkibi o‘zgargan, tuproq qatlami, ekin maydonlari va hayvonot dunyosi ancha zarar ko‘rgan. Qora va rangli metallurgiya ham ekologik nuqtai nazardan «toza» emas. Yirik qora metallurgiya korxonalari atrofida katta miqdorda shlaklar hosil bo‘ladi (domna pechining chiqindisi), shahar havosi va suvi ifloslanadi. Ayniqsa, rangli metallurgiyaning tabiatga salbiy ta’siri kuchli. Jumladan, yirik tog‘- metallurgiya kombinatlari yaqinida radioaktiv ifloslanish xavfi vujudga kelishi ham mumkin. Ma’lumki, rangli metallar odatda kompleks holda uchraydi. Ularni qazib olish va qayta ishlashda gazsimon chiqindilar ko‘p ajraladi. Masalan, mis yoki qo‘rg‘oshin eritish zavodlaridan katta hajmda oltingugurt gazi chiqadi, uni qayta ishlash asosida oltingugurt kislotasini olish mumkin. Umuman, qora va rangli metallurgiyada ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, ulardan foydalanish (utilizatsiya qilish) iqtisodiy va ekologik jihatdan olta muhimdir. Sanoat tarmoqlari ichida kimyo sanoatining suv, havo va tuproqqa, inson salomatligiga ta’siri eng kuchli. Xususan, sintetik tola, kauchuk, ammiak, qishloq xo‘jaligi zararkunandalari uchun turli gerbitsid va zaharli moddalar, mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish ekologik jihatdan xavflidir. Mashinasozlik zavodlarining ekologik xavfi uncha yuqori emas. Ammo ular yirik suv elektr stansiyalari kabi katta yer maydonini talab qiladi. Shu bois bunday korxonalaming, ayniqsa, sug‘orma dehqonchilik rayonlarida joylashtirilishi puxta asoslashni talab qiladi. Selluloza-qog‘oz sanoati atrof-muhitoi, eng awalo suvni, sement sanoati esa shahar havosini chang va chiqindilar bilan ifloslantiradi. Bularga nisbatan yengil hamda oziq-ovqat sanoati korxonalarining ekologik ta’siri kamroq. Biroq paxta tozalash, 6 konserva, vino zavodlarining yaqin atroflarida ekologik muhit o‘zgarishini ham inkor etish noto‘g‘ri. Hozirgi kunda respublikamiz va alohida viloyatlar xo‘jaligini sanoatlashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Chunki aynan sanoat makro-iqtisodiy yoki real iqtisodiy sohalar ichida eng muhimi sanaladi. Biroq sanoat korxonlarini joylashtirishda ulami tashkil etish shakllari, ya’ni ixtisoslashuv, mujassamlashuv, kooperatsiya va kombinatlashuvga jiddiy ahamiyat bennoq zarur. Bir vaqtlar, ayniqsa, o‘tgan asming 30-50-yillarida yirik, gigant sanoat korxonalarining quvurlaridan chiqayotgan tutun hajmi bilan faxrlangan bo‘lsak, bugungi kunda ulardan xavotirlanamiz. Shu bois hozirda ekologik jihatdan toza, kichik va o‘rta sanoat korxonlarini barpo etish, ulami zamonaviy (chiqindisiz) texnologiyalar bilan ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. 1.3. Sanoatning rivojlanishida aholining tutgan o‘rni Asosiy ishlab chiqarish kuchlari bo‘lgan odamlar sanoatni rivojlantirish va joylashtirish uchun eng muhim shartlardan biri hisoblanadi. Tabiiy resurslami o‘zlashtirish, sanoat korxonalarining normal faoliyat yuritishi uchun tegishli ishlab chiqarish qobiliyatiga (mehnat resurslariga) ega bo‘lgan mehnatga layoqatli kishilaming ma’lum soni talab qilinadi. Mintaqa aholisining kamligi, zarur mineral xomashyo resurslarining mavjud emasligi, tabiiy resurslami o‘zlashtirish va sanoatni rivojlantirish juda qiyin kechadi yoki imkonsiz boiadi. Hududlaming tabiiy resurslari teng bo‘lgan sharoitlarda aholi zich joylashgan hududlar muvaffaqiyatliroq rivojlanmoqda. Sanoatning ayrim sohalari turli darajadagi mehnat intensivligi bilan ajralib turadi, ya’ni ishlab chiqarish birligiga har xil miqdorda mehnat talab etiladi. Natijada, mehnat bilan kam ta’minlangan hududlarda (misol uchun, Navoiy viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) kam mehnat talab qiladigan ishlab chiqarishning katta imkoniyatlari va rivojlanish istiqbollari mavjud. Aksincha, aholi zich joylashgan, xomashyo va yonilg‘i zaxiralari tanqis hududlarda ishclii kuchi bilan ta’minlangan eng ko’p mehnat talab qiladigan tarmoqlar rivojlanmoqda. 7 Aholi sanoatda nafaqat asosiy ishlab chiqarish kuchi sifatida, balki uning mahsulotlarini iste’molchisi sifatida ham ta’sir qiladi. Mahsulotlari xalq iste’moliga mo‘ljallangan va kam transportabelli yoki uzoq muddat saqlab bo‘lmaydigan sohalar aholisi zich hududlar va ulaming mahsulotlarini iste’molchilari markazlashgan punktlarda joylashtiriladi. Sanoat tarmoqlarini joylashtirsh nazariyasi turli mamlakatlar olimlarining asarlarida ham atroflicha ko‘rib chiqilgan (Germaniyada V. Rosher, Angliyada E. Ross, Italiyada A. Loria va boshqalar). Iqtisodchi A. Loriya alohida ishlab chiqarish korxonasini joylashtirishda ishchi kuchining imkoniyatlarini hisobga olishga e’tibor qaratgan. U mehnat sig‘imi yuqori sanoat tarmoqlari aholi zichligiga ega va qishloq xo‘jalik hududlariga yaqin joylashishi kerak, deydi. 1.4. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda shaharlarning roli va ahamiyati Nemis iqtisodchisi va sotsiologi A. Sheffl sanoat katta shaharlarda va bevosita ulaming yaqinida joylashishi kerak («Shefflning gravitatsion modeli») degan xulosaga kelgan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, katta shaharlar sanoatni olziga «tortadi», uning tortishish kuchi ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsionaldir deydi. Shaharlar katta bo‘lgani sari sanoatni lokalizatsiyalash kuchliroq, sotuv bozorlariga yaqin bo‘ladi. Bu modeldan chetlashish sanoatga xomashyo manbalari va yonilg‘iga yaqin joylashishni talab etadi. Katta shahar aholisi, shu jumladan, malakali ishchi xodimlar, sanoatni joylashtirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sanoat markazlari bo‘lgan shaharlar, boshqa tomondan, sanoatni joylashtirish uchun qulay. Rivojlangan sanoat markazlarida joylashgan yangi korxonalar ko‘p va kam darajada mavjud bo’lgan ishlab chiqarish va energetika bazasi, kommunal xizmatlar, suv ta’minoti, sun’iy suv havzalari, uy-joy va madaniymaishiy muassasalar, transport tarmoqlari, omborxonalar va boshqalardan foydalanadilar. Bunday sharoitda yangi korxonalami qurish uchun investitsiya va ulaming xarajatlari kamayadi, ulami xomashyo, yordamchi materiallar va energiya bilan ta’minlash shartlari yaxshilanadi, korxonalar iktisoslashuvi va 8 kooperatsiyalashuvi, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash uchun yangi imkoniyatlar paydo bo‘ladi. Natijada sanoatning ma’lum sohalarida va ishlab chiqarish punktlarida rivojlanish va konsentratsiyalash natijasida yaratilgan shart-sharoitlar yangi sanoat korxonalarini joylashtirish uchun juda muhim omil bo‘ladi. Biroq yirik sanoat shaharlarida sanoaming ortiqcha konsentratsiyasi va aholining markazlashuvi darajasi oitishining sezilarli salbiy jihatlari mavjud. Tabiiy sharoitlardan foydalanishda katta bosim tug‘diradi. Suv ta’minoti yanada murakkablashadi va qimmatga tushadi, Shuningdek, oqova suv, sanoat, maishiy chiqindilami yo‘q qilish va tozalashni amalga oshirish muammoga aylanadi. Atmosferaning tozaligini saqlab qolish juda qiyin masala bo‘lib qoladi. Korxonalami ishchi kuchi bilan ta’minlashda qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. ishchilaming ish joylariga boradigan o‘rtacha masofa ortadi va hokazo. Shu bois, mamlakatimizdagi yirik shaharlarda sanoatning ortiqcha konsentratsiyasi bolyicha umumdavlat chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda, ayni paytda o‘rta va kichik shaharlarda sanoat korxonalarini qurish orqali uning rivojlanishini tezlashtirish uchun sharoitlar yaratilmoqda. Bu tabiiy sharoit va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishga yordam beradi. Katta sanoat korxonalarining faoliyati barcha turdagi tovarlar: xomashyo, yonilg‘i, yordamchi materiallar, asbob-uskunalar, qurilish materiallari va tayyor mahsulotlaming katta hajmlarini tashishni talab qiladi. Bu transport vositalariga yuqori talablar qo‘yadi va transportning ishlab chiqarishni rivojlantirish hamda joylashtirishga bo‘lgan ta’siri ortadi. Yangi sanoat qurilishi hali o‘zlashtirilmagan hududlarda amalga oshirilsa, temiryo‘llami yotqizish bilan boshlanadi. Bu qurilish xarajatlarini oshiradi. Tabiiyki, mavjud aloqa vositalaridan foydalanish imkoniyati sanoat uchun juda foydali. Natijada transport tarmog‘i, ayniqsa, transport yo‘nalishlarining kesishish nuqtalari yoki turli xil transport-temiryo‘1 uchastkalari, temiryo‘1 tarmog‘iga ulangan dengiz va daryo portlari sanoat ishlab chiqarishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Transport tarmog‘i va uning geografik joylashuvi sanoat korxonalarining joylashishi va ulaming samarali ishlashi uchun juda muhimdir. 9 II.BOB. O‘zbekiston sanoatining hududiy tashkil etilishiga tasir qiluvchi omillar 2.1. O`zbekiston Respublikasi sanoatini hududiy tashkil etishda tabiiy omillarning ta’siri Sanoatni joylashtirish o’ziga xos xususiyatiga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor albatta foydali, qo’shimcha daromadni ko’zlaydi, davlat esa ish o’rinlarini ko’paytirish, mehnat resurslarini band qilish, ijtimoiy va ekologik muammolarni ham qilish, hududlar rivojlanish darajasidagi farqlarni kamaytirishga intiladi. Demak, bunday vaziyatda har ikki yo’nalishni muvofiqlashtirgan holda masalani yechish talab etiladi. Sanoatni joylashtirish uchun eng avvalo joy, ya‘ni yer, maydon kerak. Biroq, buning uchun har qanday joy ham to’g’ri kelavermaydi. Qolaversa, hudud ham har qanday korxona yoki ekinlarni «istamaydi»va aksincha, xo’jalikning barcha tarmoqlari ham to’g’ri kelgan joyga o’rnashtirilmaydi. Agar ishlab chiqarish yer, maydonning imkoniyati va sharoitidan qat‘iy – nazar joylashtirilsa, u holda geografik nomuvofiqlik vujudga keladi, tabiatning xususiyati inkor etiladi, «soch teskarisiga taraladi». Ayni vaqtda xo’jalik tarmoqlarini to’g’ridan – to’g’ri, xohlagan joyda tashkil etilsa, u ko’zda tutilgan iqtisodiy manfaatlarga olib kelmasligi, ekologik muammolarga, ortiqcha harajatlariga sabab bo’lishi aniq. Ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ham hudud, ham tarmoq xususiyatlari inobatga olishini zarur. Tabiatda, go’yoki yer maydonining muayyan joylari aynan qandaydir xo’jalik tarmog’ini joylashtirish uchun yaratilgandek. Boshqacha qilib aytganda, har bir joyning o’ziga xos va o’ziga mos funktsiyasi mavjud. Binobarin, hudud «nafasi va haroratini» chuqur his qila olish, joy xususiyatini atroflicha o’rganish talab etiladi. Tajribalar shundan dalolat beradiki, cho’l mintaqasini haddan tashqari o’zlashtirib, sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish ko’p o’tmay o’z o’chini olmoqda – tuproq ikkilamchi sho’rlanib, katta – katta maydonlar qishloq xo’jalik oborotidan chiqib ketmoqda. Ayni chog’da chorva mollari yem – xashaksiz, 10 yaylovsiz qolmoqda. Demak, cho’llarning bir qismi cho’lligicha qolib, yaylovlar o’z vazifasini o’tagani maqsadga muvofiq ekanligi sezilmoqda. Ijtimoiy hayotda har kishi o’z ishini, vazifasini bajarganidek, tabiatda ham har birj oy o’ziga muvofiq xo’jalik korxonasini joylashtirishi kerak. Bu o’rinda, joy yoki hududning sig’imi to’g’risida fikr bildirish lozim. Gap shundaki, har bir joy xo’jalik va aholini muayyan miqdorda sig’dira oladi, undan ortig’i esa tabiiy muvozanatni, ekologik vaziyatni buzadi. Ammo bu sig’im darajasi, ko’lami birday bo’lmaydi va balki doim o’zgarib turadi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishga turli omillar ta‘sir qiladi. Modomiki, ta‘sir etuvchi omillar ko’p ekan, so’z ularning ta‘sir darajasi to’g’risida borishi kerak. Shu nuqtai – nazardan muayyan tarmoqlar yoki korxona uchun bir yoki ikki omil hal qiluvchi ahamiyatga ega, qolganlari esa ikkinchi, uchinchi va hokazo darajali hisoblanadi, asosiy maqsad esa ana shu asosiy omilni aniqlashdan iborat bo’lmog’i lozim. Umuman aytganda, har bir korxona yoki qishloq xo’jaligi ekini uchun ma‘lum miqdorda xom – ashyo, yer, suv, harorat, ishchi kuchi, texnika vositalari, elektr energiyasi, transport va boshqalar kerak. Bu omillarni shartli ravishda tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy omillarga ajratish mumkin. Tabiiy omillarga ega avvalo yer va uning ustki tuzilishi, qazilma boyliklar, iqlim, suv, harorat, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi kiradi. Bu xususda tabiiy geografik bilimlar zarur bo’ladi. Biroq, tabiiy geografiya uchun tabiat komponentlarining kelib chiqish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish talab qilinsa, iqtisodiy geografiya va mintaqaviy iqtisodiyotda ana shu qonuniyatlarga tayangan holda bu komponentlardan xo’jalik faoliyatida foydalanish yo’llarini o’rganish lozim bo’ladi. Shu jihatdan, tabiiy sharoit va boyliklarga baho berish, tabiiy va iqitisodiy geografiya (mintaqaviy iqtisodiyot) o’rtasidagi «ko’prikdir». Ishlab chiqarishni joylashtirish maqsadida tabiiy komponentlar avval «donalab» tahlil qilinadi va baholanadi. So’ngra asosiy e‘tibor tabiiy boyliklarning hududiy birikmalariga qaratiladi. Bu esa, ob‘ektga kompleks, ya‘ni atroflicha yondoshuvni taqozo etadi. 11 Yana shuni ta‘kidlash kerakki, ma‘lum bir tabiiy komponent qaysi bir xo’jalik tarmog’iga sharoit bo’lib xizmat qilsa, boshqasi uchun u resurs «ya‘ni boyliklardir». Masalan, yer qishloq xo’jaligida resurs, boshqa tarmoqlar sanoat, transportda u asosan sharoit vazifasini o’taydi. Ob – havo, harorat ham xudi shunday. Yoki rekreatsiya sohasini olaylik: bu yerda quyosh nuri, suv, qumlik, o’rmonzor sharoit emas, balki resurs hisoblanadi va h.k. Shu bilan birga ilmiy texnika taraqqiyoti natijasida sharoit resursga aylanishi ham mumkin. O’z – o’zidan ma‘lumki, ishlab chiqarishni joylashtirishda, yoki aniqrog’i – joy tanlashda avvalambor resurs xisobga olinadi. Hudud bo’yicha mutaxassis unga atroflicha baho bera olishi, qaysi soha qulay, qaysinisiga esa noqulayligini aniqlash kerak. Unutmaslik kerakki: tabiatda umuman yomon joy yo’q, balki nodon mutaxassis bor; har bir joy nima uchundir qulay ekanligini aniqlashdan iborat. Masalan, yer usti tuzilishining (relef) tekislik yoki tog’likdan iboratligi xo’jalikning bir tarmog’i uchun qulaylik tug’dirsa, ikkinchisidan qiyinchilikni vujudga keltiradi. Chunonchi, agar hudud tekislik bo’lsa, u holda bu yer qishloq xo’jaligi, sanoat transport va aholini joylashtirish juda qulay. Lekin, Ayni paytda bunday sharoitda daryo va daryochalar mo’l (ko’priklarni ko’plab qurish kerak), bu daryolarda yirik elektr stantsiyalarini qurish sharoiti yo’q. Tog’lik bo’lsa, bu yerda dam olish, tog’ – kon sanoati, suv energetikasi, o’rmon xo’jaligini rivojlantirish mumkin. Ammo bunday sharoit sug’orma dehqonchilik, qayta ishlash sanoati, aholi manzilgog’larini joylashtirish uchun qulay emas. Shunga o’xshash misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. 2.2. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’siri Ijtimoiy – iqtisodiy omillar aholi va mehnat resurslari, transport, ilmiy – texnika taraqqiyoti, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasi kabilardan tashkil topadi. Aholi ayni vaqtning o’zida ham yaratuvchi, ham iste‘molchi bo’lganligi sababli uning barcha demografik ko’rsatkichlari – aholi soni, o’sishi, zichligi, yosh va jinsiy tarkibi hisobga olinadi. Jumladan, aholi soni iste‘mol mollar ishlab chiqarishda, ko’p yoki kam mehnat talab qiladigan korxonalarni qurishda 12 ahamiyatlidir. Uning yosh va jinsiy tarkibi turli xo’jalik tarmoqlarini joylashtirishga (sog’liqni saqlash, maorif, aholiga xizmat ko’rsatish, og’ir yoki yengil sanoat va h.k.) o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida, (talab va taklif), raqobat, u yoki bu mahsulot ishlab chiqaradigan makonni, bozor muhitini belgilaydi. Binobarin, talabning nafaqat miqdor jihatdan o’sib borishini, balki uning xususiylashuvini, sifatini e‘tiborga olish, ixcham, harakatchan, boshqarishi oson bo’lgan kichik va o’rta korxonalarni joylashtirish o’tish davri uchun ayniqsa xosdir. Shu boisdan ham hozirgi vaqtda o’rta kichik biznesni rivojlantirishga katta e‘tibor berilmoqda. Ishlab chiqarish tarmoklarini hududiy tashkil qilishda joyning iqtisodiy geografik o’rniga ham ahamiyat bermoq zarur. Agar tanlangan joy yoki geografik nuqta transport bilan yaxshi bog’langan bo’lsa, xom ashyo iste‘mol rayonlarga yaqin, elektr energiya va qurilish materiallari ham uzoq bo’lmasa, bu yerda joylashtirilgan korxona albatta katta iqtisodiy samara beradi. Joyning, ayniqsa shaharning iqtisodiy geografik o’rni aksariyat hollarda uning iqtisodiy ixtisoslashuvini belgilab beradi. Masalan, Bokobodda O’zbekiston metallurgiya zavodining joylashtirilganligi, Yangier yoki Qarshida qurilish materiallari sanoatining rivojlanganlik sababini ularning iqtisodiy geografik o’rni orqali izohlash mumkin. Guliston yoki Termizning nisbatan sust rivojlanganligi ham ma‘lum darajada ularning geografik va geosiyosiy o’rinlariga bog’liqdir. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart – sharoitlar, omillar hisobga olinadi. Lekin ma‘lum tarmoqni hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol o’ynaydi. Jumlandan, mashinasozlik tarmog’iga kiruvchi ba‘zi bir korxonalarni joylashtirishda xom ashyo (metall) ko’proq ahamiyatga ega bo’lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi. Xom ashyo omili. Ma‘lumki, barcha mahsulot xom ashyosiz yaratilmaydi. Ammo ayrim mahsulotlarni olish uchun xom ashyo boshqalariga qaraganda ko’proq sarflanadi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga 13 ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sanoatning ba‘zi tarmoqlari, masalan, tog’ – kon, o’rmon, baliqchilik sanoati tarmoqlarining joylashuvi xom ashyo bo’lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar geografiyasi bilan belgilanadi. Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq tusga ega. Bu borada bir qator fakt va raqamlar keltirish o’rindi. Masalan, 1 t paxta tolasini olish uchun taxminan 3 t xom paxta, 1 t paxta yog’i uchun 5 t chigit, 1 t pista yog’i uchun 3 t kungaboqar, 1 t shakar uchun 7 t qand lavlagisi ishlatiladi. Ushbu raqamlarni nisbiy (foiz) ko’rinishida berish foydali holi emas. Chunonchi, paxta tolasining oq paxtadan chiqishi 32 – 33 foiz, paxta yog’ining chigitdan olinishi 19 – 20, shakarni qand lavlagidan tayyorlash 14 – 15 foiz va shunga o’xshash. Demak, bu korxonalar xom ashyo rayonida yoxud unga yaqin maskanda joylashtirilishi shart. Mineral o’g’itlar ichida kaliy o’g’itini ishlab chiqarish geografiyasi batamom xom ashyo omili bilan belgilanadi, chunki uni olish uchun ko’p miqdorda kaliy tuzi sarflanadi. Masalan, shu boisdan kelajakda Dehqonobod tumanida mavjud kaliy xom ashyosi hisobiga kaliy o’g’iti ishlab chiqaradigan zavod qurilishi rejalashtirilayotgani fikrimizning isbotidir. Xom ashyoga asoslangan sanoat tarmoqlarining geografiyasini o’rganish eng avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va boyliklarini bilishni talab etadi. Xom ashyo omiliga asoslanib ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof – muhit tozaligini saqlash muammolarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Yoqilg’i omili – issiqlik elektr stantsiyalari, qora metallurgiya sanoatining dastlabki – cho’yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta‘siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektrostantsiyalari yoki metallurgiya zavodlari iste‘mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday hol neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz 14 asosida ishlovchi issiqlik elektr stantsiyalarini qurishga taalluqli (yoqilg’i quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma‘qulroq) bo’ladi. Yoqilg’i omillarini ko’proq matellurgiya korxonalarini joylashtirishda ko’rish mumkin, masalan, Qozog’iston davlatidagi Qarag’anda to’liq tsiklli metallurgiya kobinati bevosita ko’mir havzasi rayonida joylashtirilgan. Lipetsk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa ashyo, ya‘ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan, bunda ko’mir boshqa regionlardan olib keltriladi. Shuningdek, ko’mir va temir rudasini bir – biri bilan hududiy almashuvi asosida har ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada 30 – yillarda amalga oshirilgan Ural – Kuznetsk kombinati (UKK)ni ko’rsatish o’rinli. Ushbu dastur hududiy ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uni hayotga tatbiq etishda ham xom ashyo rayonida – Janubiy Ural temir rudasi konlari asosida (dunyodagi eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg’i rayoni – Kuznetsk toshko’mir havzasida, ya‘ni Novokuznetskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi. Elektr quvvati omili. Hozirgi zamon ishlab chiqarishini, hatto transport va qishloq xo’jaligini ham elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohaning o’ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya‘ni elektr quvvatini jamg’arib, omborhonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning o’zida foydalanish kerak. Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon turiga urg’u beriladi. Arzon elektr quvvati suv stantsiyalaridan olinadi, chunki suv suvligicha GESdan keyin ham qolaveradi, Respublikamizda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 80% ziyodi issiqlik elektr stantsiyalaridan olinadi. XICHM shakllanishida, masalan, Talimarjon TRES ahamiyati katta …. yoqilg’i elektr stantsiyalarida esa ko’mir, mazut yoki tabiiy gaz sarflanadi. Demak, elektr quvvati bir qator sanoat korxonalarini o’z atrofiga omil sifatida “yig’ar” ekan. Shu sababli u yirik rayon va majmua hosil qilish qudratiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o’zlashtirish uchun ham kerak. Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos 15 stantsiyalari vositasi bilan sug’oriladi. Elektr quvvati Norak – Tursunzoda (Regar) – G’uzor orqali keladi. Suv va iqlim sharoiti omili ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbalari ayniqsa kimyo, yog’och – tsellyuloza, metallurgiya zavodlarining faoliyatiga sezilarli ta‘sir qiladi. Jumladan, cho’yan erituvchi pechlarni sovitish uchun ham suv kerak. Suv va iqlim sharoitlari omili boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e‘tiborga olinadi. Bu omilning ahamiyati qishloq xo’jaligi, dehqonchilik uchun katta. Chunonchi, O’rta Osiyo, xususan O’zbekiston Respublikasida an‘anaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun‘iy sug’orish asosida olib boriladi. Paxta, meva, sabzavot, uzum va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlariga suv hamda issiq iqlim (ma‘lum miqdordagi vegetatsiya haroratining miqdori) juda zarur. Shu bilan birga issiq iqlim sharoitida sanoat korxonalarini ochiq usulda qurish, suv va boshqa alkogolsiz ichimliklar, ip gazlama ishlab chiqarishga o’xshash tarmoqlarni ko’proq rivojlantirish talab etiladi. Ijtimoiy - iqtisodiy omillari ichida eng muhimi aholi va mehnat resurs omilidir. Har qanday ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo’lmaydi. Bu o’rinda ikki holni qayd qilish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko’p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva zavodi, paxta yetishtirish, uni qayta ishlash va h.k. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarga mehnat resurslarining miqdori ko’p bo’lishi shart emas, «oz bo’lsa ham soz bo’lsin» ma‘nosida ularga malakali ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxonalar va tarmoqlar (radio yoki priborsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o’xshash) malakali ishchi kuchi mavjud bo’lgan shaharlarda, ilmiy texnik markazlarida joylashtiriladi. O’zbekistonda mahalliy aholi tabiiy ko’payishining yuqoriligi va uning migratsion harakatini faolsizligi mehnat zaxiralarini ko’plab shakllanishiga olib keladi. Shu sababli bizda mehnatga layoqatli aholi soni juda ko’p. Ularning miqdori qishloq joylarda va sust rivojlangan kichik shaharlarda juda yuqori. 16 Binobarin, bunday joylarda ish o’rinlarini kengaytirish, yangi sanoat va boshqa korxonalar, madaniy - maishiy muassasalarni qurish zarur. Ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishda iste‘molchi omili katta ahamiyatga ega. Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u eng avvalo iste‘molchi hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda, xalqning yashash sharoiti va darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib borishi bilan bog’liqdir. Ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish alohida kerak bo’lgan oziq - ovqat, kiyim - kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni yetarli miqyosda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli iste‘mol omili oziq - ovqat korxonalarini o’ziga «tortadi», ya‘ni bunday zavod yoki fabrikalar bevosita aholi yashovchi maskanlarda joylashtiriladi. Iste‘mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning o’zining talabi, boshqa xil maxsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste‘mol rayonlarida qurilishini nazarda tutadi. Masalan, qishloq xo’jalik mashinasozligi o’sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur. Umuman, qaysi rayon nimaga ixtisoslashsa shunga mos mashinasozlik tarmog’i bu yerda yaxshi rivojlangan bo’lishi qonuniy bir holdir. O’zbekistonda paxta teruvchi, Belorussiyada - kartoshka, Ukrainada qand lavlagi, Shimoliy Kavkaz va Volga bo’yicha g’alla yig’uvchi, Qirg’izistonda pichan taxlovchi, Gruziyada choy teruvchi mashinalarni ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo’la oladi. Huddi shunday, rayonlarni ma‘lum yuqori sanoat tarmoqlariga ixtisoslashuvi o’sha sohalarga tegishli mashina, asbob - uskuna, jihozlar ishlab chiqarilishini talab etadi. Chunonchi, Uralda metallurgiya sanoati uchun, Bokuda - neft, Donbassda - ko’mir, Petrozavodskda - o’rmon, O’zbekistonda to’qimachilik mashinasozligi rivojlangan. Go’sht sanoatini joylashtirish ham o’ziga xos xususiyatga ega. Bu sanoat bevosita chorvachilik rayonlarida rivojlantirilsa, unda iste‘molchiga faqat muzlatilgan go’sht keltiriladi. Bunday go’shtdan esa kolbasa, konserva va boshqa 17 go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarib bo’lmaydi. Agar go’sht sanoati iste‘mol rayonlarida joylashtirilsa - maqsaga muvofiq bo’ladi. Transport omili Ishlab chiqarishni joylashtirishda juda muhim, chunki u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Transport shohobchalarisiz xom ashyo ham keltirilmaydi, mahsulot ham iste‘molchilarga yetkazilmaydi. Eng muhimi, hududiy mehnat taqsimoti rivojlanmaydi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar bilan qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni «sof» holda ajratib olish qiyin. Omillar bilan ham chambarchars bog’liq bo’lib, iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirishga katta ta‘sir ko’rsatadi. Ilmiy - texnika taraqqiyoti chetlab o’tolmaymiz, albatta omilning ta‘siri bir qator tarmoqlarni hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko’rinadi (mashinasozlik, elektroenergetika va kimyo). Shubhasizki, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar, ayniqsa mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy - texnika qudratiga ega bo’lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi. Yuqorida ko’rilgan barcha omillarning ahamiyati katta. Ammo ularning barchasi pirovard natijada ekologik omil bilan «hisoblashishlari» kerak. Zotan vujudga kelgan vaziyat buni qat‘iylik bilan talab etadi. Hozirgi kunda ayrim sanoat korxonalarining ishlashi shu nuqtai - nazardan to’xtatilganligi bejiz emas. Ekologik jihatdan ko’p sanoat tarmoqlari va eng avvalo kimyo, yog’och - tsellyuloza, go’sht, vino, konserva, charm zavodlari, issiqlik elektr stantsiyalari va shunga o’xshash korxonalar «nomaqbul» hisoblanadi. Binobarin, ular aholi joylashgan markazlardan uzoqroqda bo’lishi «SHo’rtan gaz kimyo», majmuasi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va boshqa sanoat korxonalari misolida ko’rish mumkin. Kimyo sanoati misolida ekologik omilning ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishiga ta‘sirini ko’rish mumkin, chunki bu sanoat korxonalarini joylashtirilishi chinakam erkin xususiyatga ega. Zero kimyo sanoati o’simlik, hayvonot, mineral xom ashyosi, suv, havo (azot) asosida ham, boshqa sanoat chiqindisi (qora va rangli metallurgiya) negizida ham rivojlanishi mumkin. 18 Shunday qilib, kimyo sanoati korxonalarini har qaerda qursa bo’ladi, ammo bu masalaning bitta nozik tomoni bor - bu ham bo’lsa ekologik omildir. Bu omil bilan hozirgi kunda hisoblashmasdan iloj yo’q, zero mamlakatimiz hududida ekologik sog’lom joyning o’zi juda sanoqli. Yuqoridagi omillardan tashqari bozor iqtisodiyoti omilini ham unutmaslik kerak. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti to’g’risida barcha - olimu oddiy xalq, katayu kichik so’z yuritadi, ba‘zan bu ibora dissertatsiya va boshqa ilmiy ishlar nomiga ham kiritiladi. Lekin bu juda murakkab tushuncha va iqtisodiy munosabatdir. Unga xorijiy mamlakatlar, xususan Yevropa davlatlari boy tajribaga ega, chunki bu munosabat mazkur davlatlarda o’n va yuz yillar davomida shakllanib kelgan. Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga birdaniga o’tib bo’lmaydi, buning uchun barcha shart va sharoit yaratish kerak, ya‘ni uning o’zini moddiy, maishiy va madaniy infrastrukturasi bo’lmog’i lozim. Shuning uchun bu munosabatlarga o’tish tarixan birmuncha uzoq davrni talab etadi va unga bosqichma - bosqich o’tish, evolyutsion rivojlanish iborasini qo’llash to’g’riroq bo’ladi. Sodda qilib olganda, bozor iqtisodiyoti - bu ishlab chiqarish erkinligi va xarid erkinligidir, bu raqobatdir. Demak, ishlab chiqarishni rejali (planli) va proportsional, tekis joylashtirish o’rniga hududiy tengsizlik, musobaqa, o’rniga raqobat tushunchalarini qo’llashga to’g’ri keladi. Bunday sharoitda ko’p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va sog’lom raqobat muhitini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishga nisbatan tahlil etar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi, an‘anaviy fikr yuritishlarimiz tamomila o’zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda aksariyat narsani, shu jumladan nimaga ixtisoslashuvi va qaerda joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi. davlat esa o’zining regional (hududiy) va soliq siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi. 19 2.3. Sanoatning hududiy va davriy tashkil etish xususiyatlari Viloyatlar iqtisodiy salohiyatini shakllanishi va yuksalishida eng avvalo sanoat ishlab chiqarishining o`rni salmoqlidir. Viloyatlardagi mavjud sanoat o`zining hududiy mujassamlashuvi va ixtisoslashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Biroq, bunday tafovutlar uncha kuchli emas. Viloyatlar sanoatining tarmoqlar bo`yicha tahlili shundan dalolat beradiki, barcha hududlarda ko`proq yengil va oziq-ovqat sanoatlari nisbatan yaxshi rivojlangan. Shu bilan birga ayrim viloyatlarda tog`-kon, kimyo, mashinasozlik va qurilish materiallari sanoati ham biroz taraqqiy etgan. Chunonchi rangli metallurgiya Navoiy, Toshkent va qisman Jizzax viloyatlarida, qora metallurgiya asosan Toshkent viloyatida, kimyo sanoati Toshkent, Navoiy va Farg`ona viloyatlarida mavjud. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati Toshkent, Andijon va qisman Namangan hamda Samarqand viloyatlarida, qurilish materiallari sanoati Toshkent Farg`ona, Navoiy viloyatlarida rivojlangan. Yengil sanoat tarmoqlari mamlakatning deyarli barcha viloyatlariga mansub soha hisoblanadi. Ularning bunday tarqalishi asosan xom ashyo yetarli darajadagi ishchi kuchi va iste`mol omillari bilan izohlanadi. Ammo ushbu tarmoq o`zining keng geografiyasiga qaramay u ko`proq Farg`ona vodiysi viloyatlari hamda Toshkent va Samarqand viloyatlarida yaxshi rivojlangan, so`nggi yillarda bu soha Qoraqalpog`iston respublikasi, Xorazm va Qashqadaryo viloyatlarida ham faol shakllanib kelmoqda. Shuningdek, oziq-ovqat sanoati ham mamlakatning barcha viloyatlarida mavjud. Bog`dorchilik, uzumchilik va sabzavot yetishtirish negizida va aholi talabining o`sib borishi ta`sirida ushbu sanoat tarmog`I ko`pgina viloyat va tumanlarda tashkil etilgan. Viloyatlarning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi xo`jalik yoki sanoatning faqat bir sohasini mavjudligida emas, balki uning tarmoqlari bo`yicha tarqalishi va turlanishida, ularning mukammal majmua shaklida va mushtarakligida to`laroq o`z ifodasini topadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda sanoat ishlab chiqarishi, avvalombor, eng avvalo Toshkent hamda Farg`ona viloyatlarida yaxshi rivojlangan. Chunonchi Toshkent viloyatida mashinasozlik, qora va rangli 20 metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoat korxonalari faoliyat kjo`rsatmoqda. Ayni paytda Qoraqalpog`iston Respublikasi, Xorazm va Sirdaryo viloyatlari sanoatining turlanish darajasi ancha past. Jadval ma`lumotlarining tahlili shundan dalolat beradiki, respublika sanoat ishlab chiqarishi hajmining asosiy qismi Toshkent shahri va Toshkent viloyati, Farg`ona, Qashqadaryo va Navoiy viloyatlariga to`g`ri keladi. Mazkur viloyatlar mamlakat ichki yalpi sanoat mahsulotini yaqin 70 foizini ta`minlaydi. Shu jumladan Toshkent viloyati 16,7 foiz, Toshkent shahri va Farg`ona viloyatining hissalari 15,6 foizga barobar. Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarining har biriga esa mamlakat sanoat mahsulotining 1/10 qismidan ko`prog`i to`g`ri keladi. Toshkent shahri va viloyati sanoatining nisbatan yuksakligi avvalombor uning iqtisodiy –geografik o`rni, infrastruktura tizimining rivojlanganligi, yoqilg`I va turli mineral xom ashyo hamda yuqori malakali ishchilarning mavjudligiga bog`liq. Farg`na viloyatida ham bunday tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy shart – sharoitlar sanoat rivojlanishiga ancha qulaylik tug`diradi. Bu viloyatlardan farqli o`laroq, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida sanoat, asosan, uning tog`-kon va qazib olish tarmoqlariga tayanadi. Jumladan, Navoiy viloyatida rangli, nodir va qimmatbaho metallar zahiralari katta ahamiyatga ega. Qolaversa, hali bu viloyatning tabiiy boyliklari to`la o`rganilmagan. Hozirgi kunda viloyat markazida rangli metallurgiya , qurilish materiallari, elektroenergetika va ximiya sanoatining korxonalari faoliyat ko`rsatmoqda. Ayni paytda bu yerda respublikamiz uchun an`anaviy bo`lgan yengil va oziq-ovqat sanoatlari sust rivojlangan. Mamlakatimizning iqtisodiy mustaqilligini shakllanishi va bozor munosabatlariga o`tish davrida Qashqadaryo viloyatining o`rni beqiyos. Ayniqsa uning respublikaning yoqilg`i va don mustaqilligiga erishishida mavqei sezilarlidir. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatiga O`zbekistonda qazib olinadigan neft va gazning asosiy qismi to`g`ri keladi. Shu bilan bu yerda so`nggi yillarda yengil sanoat jadal sur`atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Ushbu viloyat kelajakda respublikada ishlab chiqiladigan oltingigurtning 100 foizi, tabiiy gazning 96 foizi va neftning taxminan 89-90 foizini ta`minlaydi. 21 Sanoat salohiyatiga ko`ra keyingi o`rinlarni Andijon, Namangan, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlari egallaydi. Bu guruhda xususan, Andijon va Buxoro viloyatlari yaqin kelajakda o`z sanoat qudratini yanada oshirishning real imkoniyatlariga ega. Masalan, agar Andijon viloyatida (Asaka) Janubiy Koreyaning “DEU” firmasi bilan hamkorlikda qurilgan yengil mashinalar ishlab chiqaruvchi yirik va zamonaviy yirik sanoat korxonasi ishga tushirilgan bo`lsa, Buxoro viloyatining Qorovulbozor shahrida neftni qayta ishlash zavodi barpo etildi. Namangan, Samarqand va Xorazm viloyatlari sanoatining rivojlanishi esa ko`proq yengil va oziq-ovqat tarmoqlariga bog`liq bo`lib qolmoqda. Boshqa viloyatlarning respublika sanoat ishlab chiqarishidagi mavqei sezilarli darajada past. Biroq, sanoatning hududiy rivojlanganligi yalpi mahsulotning umumiy hajmi bilan emas, balki uning aholiga nisbatan solishtirma ko`rsatkichida o`z ifodasini topadi. Shunga muvofiq keltirilgan jadval ma`lumotlariga k`ora, mamlakatimizda birinchi o`rinda Navoiy viloyati, ikkinchi o`rinda Toshkent shahri va uchinchida poytaxt viloyati turadi. To`rtinchi va beshinchi o`rinlarni Farg`ona va Qashqadaryo viloyatlari egallaydi. 22 Navoiy viloyatida sanoatning mujassamlashuv darajasi respublika ko`rsatkichiga nisbatan 3,22, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida esa u 1,70 ni tashkil etadi. Farg`ona va Qashqadaryo viloyatlarida ham mazkur raqamlar 1,00 dan yuqori. Ayni paytda Surxondaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasida sanoatning mujassamlashuv darajasi ancha past. Iqtisodiy- geografik jihatdan sanoatning rivojlanganlik holatini viloyatlar hududiga nisbatan ham tahlil qilish mumkin. Bunday holda viloyatlar darajasida hududlarning sanoat sig`imi yoki ularning imkoniyatlaridan qay miqdorda foydalanganlik aniqlanadi. Shu bilan birga sanoatning hududga bo`lgan nisbati mazkur joyning ekologik vaziyatini ham belgilab beradi.Albatta, bunday sof iqtisodiy ko`rsatkich yer maydoni kichik bo`lgan viloyatlarda yuqori bo`lishi aniq. Masalan, Farg`ona viloyatida -9,75, Toshkent viloyatida-4,77, Andijonda-6,11, Buxoroda-4,89 va Xorazm viloyatida-3,21 ga barobar. Demak, bu viloyatlar hududi mamlakatning o`rtacha holatiga ko`ra 3-10 marta ko`proq sanoat ishlab chiqarish bilan to`ldirilgan. Tabiiyki, hududi bo`yicha katta bo`lgan Qoraqalpog`iston Respublikasi hamda Navoiy viloyatida bu ko`rsatkich ancha past.(0,07 va 0,41) Lekin o`xshash vaziyat maydoni uncha katta bo`lmagan Jizzax va Sirdayo viloyatlarida ham ko`zga tashlanadiki, bu mazkur rayonlarda sanoatning chindan ham sust rivojlanganligidan dalolat beradi. Shuni ta`kidlash joizki, sanoatning hududiy mujassamlashuv ko`rsatkichi yuqori bo`lgan viloyatlarning ba`zilarida ekologik holat uncha yaxshi emas. Bumga Andijon, Farg`ona va Toshkent viloyatlarini keltirish mumkin. Ammo ekologik vaziyatnifaqat viloyatlarning umumiy maydonidan kelib chiqqan holda baholash hamma vaqt ham to`g`ri bo`lavermaydi. Jumladan, Navoiy viloyatida shu nuqtai nazardan yondoshganda ekologik muvozanat ancha yaxshi ko`rinadi. Aslida esa ushbu viloyatning iqtisodiy jihatdan yaxshi o`zlashtirilgan janubiy voha qismida va xususan, Navoiy shahri va uning atroflarida ekologik holat ancha nosog`lom. Viloyatlarning sanoat salohiyati avvalombor ularda shakllangan sanoat tuguni yoki majmualarida va yirik markazlarda namoyon bo`ladi. O`rganishlar 23 shuni k`rsatadiki, nisbatan rivojlangan viloyatlarda sanoat ishlab chiqarishini hududiy tashkil etishning ana shunday mukammal shakllari mavjud. Chunonchi Toshkent viloyatida qator sanoat tugunlari, Chirchiq, Angren, Olmaliq kabi yirik va tipik industrial markazlari rivoj topgan. Ulardan keyingi o`rinlarda Bekobod, Yangiyo`l va Ohangaron turadi. Bunday o`rta va yirik shaharlar tufayli poytaxt viloyati respublika sanoatida yetakchilik qiladi. Xulosa Sanoat korxonalarni ilmiy asosda joylashtirish g`oyalari dastlab shu toifadagi tarmoqlarni hududiy tashkil qilish bilan bog`liq. Bu g`oya nemis olimi Alfred Veber nomi bilan mashhurdir. U 1909 yilda sanoatni joylashtirish yoki “sanoat shtandorti” to`g`risida maxsus asar yozadi. Ungacha germaniyalik V. Launxardt ham 1882 yilda alohida sanoat korxonasini joylashtirishda xom ashyo va mahsulotni realizatsiya qilish omillariga e`tibor qaratgan. Bu olim transport xarajatlarini qisqartirishni muhim shart qilib olgan edi. A. Veber esa faqat transport chiqimlari emas, balki umumiy sarf-xarajatlarni kamaytirishni hisobga olgan. A. Veber sanoat korxonasi joylashuvining optimal nuqtasini uning iqtisodiy foydadan kelib chiqqan holda belgilaydi. Buning uchun u xom ashyo va yoqilg`i, ishchi kuchi va transport omillariga urg`u beradi. Keyinchalik xom ashyo va yoqilg`i xarajatlari ham transport omiliga kiritiladi va qolgan barcha shart-sharoitlarni alohida aglomeratsiya omillari bilan belgilanadi. Shunday qilib, bu olim fanga sanoat korxonasini joylashtirishning ko`p omilli tahliliga asos soladi va buning uchun u matematik usuldan keng foydalanadi. Hozirgi davrda yangi yuqori texnologiyalarning (“nau xau”) rivojlanishi natijasida global mashtabda sanoat tarmoqlari o`zlarining ekologik jihatdan tozaligi, bexatarligi, mehnattalabligiga ko`ra turli mamlakatlarda joylashmoqda. Chunonchi yuqori darajada taraqqiy etgan mamlakatlardan an`anaviy sanoat korxona va tarmoqlar- qurilish materiallari, mineral o`g`itlar ishlab chiqarish, mashinasozlikning ta`mirlash qismlari va hatto to`qimachilik ham asta- sekin 24 rivojlanayotgan mamlakatlarga ko`chmoqda. Agar rayon va mamlakatlar xo`jaligi shu asosda industriyalashmoqda, yuqori bosqichdagi mamlakatlar esa postindustriyaga qadam qo`ymoqda. Bu ikki qutb oralig`ida yangi industrial mamlakatlar qatlami vujudga kelib, ularning safi tobora oshib bormoqda. Respublikamizning mustaqillik yillarida barpo etilgan sanoat markazlari- Asaka, Qorovulbozor, kelajakda o`ziga xos o`sish qutblariga aylanishi mumkin. Bunday qutblar mamlakat miqyosida yirik va o`rta shaharlar asosida ham shakllanib boradi. Navoiy, Zarafshon, Muborak, Jizzax, Qarshi, Qo`ng`irot va hk. Rivojlangan mamlakatlardagi fan-texnika yutuqlariga asoslangan sanoatni hududiy tashkil etish shakllaridan texnopolis, naukograd kabilar ham milliy va mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishda ahamiyatlidir. Ular ko`pincha universitet va ilmiy- tekshirish institutlari, fan infrastrukturasi muhayyo bo`lga joylarda barpo etiladi. Yaqin kelajakda o`ziga xos texnopolisni Ulug`bek shaharchasida vujudga kelish imkoniyati ko`zda tutilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat parklari tashkil qilinmoqda. Buning uchun maxsus tanlab olingan joy infrastrukturasi tizimi bilan jihozlanadi, yo`l, yer osti va yer usti inshootlari, elektr energiyasi va suv manbalari bilan ta`minlanadi. Bunday joylar odatda chet el sarmoyalarini kirib kelishi, qulay investitsiya muhitini yaratish omillaridan eng muhimlaridir. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1.Зиядуллаев С.К. Региональные проблеmы эконоmики Узбекистана. Т. 1986 2.Ленц А. Географическое разmещение хозяйства. M. 1959 3.Mаксаковский В.Р. Жаҳон иқтисодий ва ижтиmоий географияси.Т. 1995 4.Mорозова Т.Г. Территориально – производственные коmплексы. M. 1983 5.Рўзиев А. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши 15. асослари. Т. 1990 6.Солиев А.С. Иқтисодий ва ижтиmоий географиянинг долзарб mасалалари. Т. 1995 25 7.Солиев А.С., Mахmадалиев Р. Иқтисодий география асослари. Т. Ўзбекистон 1995 8.Солиев А.С. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш. Т. 2001 9.Солиев А.С ва бошқалар. Mинтақавий иқтисодиёт. Т. 2003 10.Тухлиев Н. Ўзбекистон республикаси иқтисодиёти. Т. 1998 11.Қурбонниёзов Р. Қишлоқ хўжалик иқтисодиёти асослари. Т. 1995