O'zbekistonda bank tizimini takomillashtirish vazifalari

Yuklangan vaqt

2024-02-20

Yuklab olishlar soni

25

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

76,3 KB


Mavzu: O'zbekistonda bank tizimini takomillashtirish vazifalari va asosiy yo'nalishlari Mundarija Kirish………………………………………………………………………. 1 1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari…………………. 3 2. O’zbekistonda bank tizimining shakllanish bosqichlari………………... 9 3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati……………………… 13 4. O’zbekiston bank tizimini rivojlanish tendensiyalari tahlili……………. 20 Xulosa…………………………………………………………………….... 27 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….. 29 Mavzu: O'zbekistonda bank tizimini takomillashtirish vazifalari va asosiy yo'nalishlari Mundarija Kirish………………………………………………………………………. 1 1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari…………………. 3 2. O’zbekistonda bank tizimining shakllanish bosqichlari………………... 9 3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati……………………… 13 4. O’zbekiston bank tizimini rivojlanish tendensiyalari tahlili……………. 20 Xulosa…………………………………………………………………….... 27 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….. 29 1 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Istiqlolga erishganimizdan so’ng, bank tizimida ham sezilarli darajada o’zgarishlar yuzaga keldi. Mamlakatimizda bank tizimining uzluksiz rivojlanishi bozor munosabatlari sharoitidagi ob’yektiv zaruriyat bo’lib, bu o’z navbatida tijorat banklar foalyatini uzluksiz nazorat qilishni va ularni samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bazasining yaratilishining uslubiy asoslarini takomillashtirishni talab etadi. Bank tizimidagi islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlashda eng muhim omil hisoblanadi. Shu sababli ham ushbu sohani rivojlantirish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Biroq shuni tan olish lozimki mamlakatimiz bank tizimi yetarli darajada rivojlanmagan. Bu kabi fikrlar prezidentimi Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ham bir necha bor ta’kidlab o’tilgan. Xususan, Prezidentimiz o’z nutqlarida “Endi banklar resurs jalb etish bo’yicha "o’z aravasini o’zi tortishi” kerak. Shundagina bozor sharoitiga mos, zamonaviy boshqaruv tizimiga ega moliyaviy institutga aylana oladi” degan edilar1. O’zbekiston bank tizimi o’z sifatini yangi bosqichini boshidan kechirmoqda. Bu makroiqtisodiy vaziyatdagi jiddiy o’zgarishlar, umuumiqtisodiy vazifalarni hal etishda banklarning faoliyati va ta’sirining o’sishi bilan bog’liq. Chunki kredit va moliya operatsiyalarini asosiy qismini qamrab oladigan kredit tizimining hal qiluvchi bo’g’ini bank tizimidir. O’zbekistonda bank tizimi mustaqil davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ladi. Aynan yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishining ahamiyatini belgilab beradi. Kurs ishining maqsadi Respublikada bank tizimini rivojlantirish va ularni takomillashtirish yo’nalishlariga qaratilgan ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 25 oktyabr kuni “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag’ishlangan yig’ilishidan. 2019 yil 25 oktyabr. https://president.uz/oz/2961 1 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Istiqlolga erishganimizdan so’ng, bank tizimida ham sezilarli darajada o’zgarishlar yuzaga keldi. Mamlakatimizda bank tizimining uzluksiz rivojlanishi bozor munosabatlari sharoitidagi ob’yektiv zaruriyat bo’lib, bu o’z navbatida tijorat banklar foalyatini uzluksiz nazorat qilishni va ularni samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bazasining yaratilishining uslubiy asoslarini takomillashtirishni talab etadi. Bank tizimidagi islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlashda eng muhim omil hisoblanadi. Shu sababli ham ushbu sohani rivojlantirish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Biroq shuni tan olish lozimki mamlakatimiz bank tizimi yetarli darajada rivojlanmagan. Bu kabi fikrlar prezidentimi Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ham bir necha bor ta’kidlab o’tilgan. Xususan, Prezidentimiz o’z nutqlarida “Endi banklar resurs jalb etish bo’yicha "o’z aravasini o’zi tortishi” kerak. Shundagina bozor sharoitiga mos, zamonaviy boshqaruv tizimiga ega moliyaviy institutga aylana oladi” degan edilar1. O’zbekiston bank tizimi o’z sifatini yangi bosqichini boshidan kechirmoqda. Bu makroiqtisodiy vaziyatdagi jiddiy o’zgarishlar, umuumiqtisodiy vazifalarni hal etishda banklarning faoliyati va ta’sirining o’sishi bilan bog’liq. Chunki kredit va moliya operatsiyalarini asosiy qismini qamrab oladigan kredit tizimining hal qiluvchi bo’g’ini bank tizimidir. O’zbekistonda bank tizimi mustaqil davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ladi. Aynan yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishining ahamiyatini belgilab beradi. Kurs ishining maqsadi Respublikada bank tizimini rivojlantirish va ularni takomillashtirish yo’nalishlariga qaratilgan ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 25 oktyabr kuni “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag’ishlangan yig’ilishidan. 2019 yil 25 oktyabr. https://president.uz/oz/2961 2 chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - O’zbekiston Respublikasining moliyaviy qonunlari va bank-moliya tizimini tadqiq qilish hamda o’rganish va moliyaviy islohatlarning o’tkazishning muhimligini asoslash; - O’zbekiston Respublikasida bank tizimini takomillashtirishning mavjud imkoniyatlarini aniqlash; - Banklarning kreditlash tizimida tutgan iqtisodiy o’rnini aniqlash va uning asosiy tuzilmalarini ko’rib chiqish; - Bank tizimi faolyatini tahlil qilish, iqtisodiy mohiyatini o’rganish ularni xorijiy tajriba bilan solishtirish. Kurs ishining obyekti O’zbekiston Respublikasi bank tizimi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti bank tizimida amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlardan iborat. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning bank tizimiga doir amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi. 2 chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - O’zbekiston Respublikasining moliyaviy qonunlari va bank-moliya tizimini tadqiq qilish hamda o’rganish va moliyaviy islohatlarning o’tkazishning muhimligini asoslash; - O’zbekiston Respublikasida bank tizimini takomillashtirishning mavjud imkoniyatlarini aniqlash; - Banklarning kreditlash tizimida tutgan iqtisodiy o’rnini aniqlash va uning asosiy tuzilmalarini ko’rib chiqish; - Bank tizimi faolyatini tahlil qilish, iqtisodiy mohiyatini o’rganish ularni xorijiy tajriba bilan solishtirish. Kurs ishining obyekti O’zbekiston Respublikasi bank tizimi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti bank tizimida amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlardan iborat. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning bank tizimiga doir amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi. 3 1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi bo'lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul-mablag'larini jalb qilish va ularni o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. Ba'zi adabiyotlarda bank - bu korxona deb ham izox beriladi. Ma'lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat bankalarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o'xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o'z faoliyatini o'z asoschilari- aksionerlarning manfaatlarini, ikkinchidan, o'z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashdan iborat. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo'gini bo'lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu bankarda yig'iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga xizmatlarini ko'rsatadi. O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan keyingi ikkinchi pog'onasi hisoblanadi. Bank tizimi orqali bozor iqtisodiyoti sharoitida, iqtisodiyotni boshqarishning moliyaviy sohasida markaziy bo’g’in sifatida bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida hukumron mavqega ega bo’lgan, tovar, pul muomalasini boshqarish va u orqali tushum xo’jalik faoliyatini boshqarish muammosini olg’a suradi. Shu sababli banklar, moliya - kredit jarayonlarini boshqarish markazlari sifatida faqat bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z ahamiyatlarini to’la namayon etadilar, moliyaviy tizimni markaziy bo’g’iniga, pul muomilasini tashkil qilish, uning barqarorligini ta’minlashning bosh sifatchisiga aylanadilar. Shuni unutmaslik kerakki, banklar orqali pul saqlaydigan joy, uni tarqatadigan yoki kredit beradigan kassa emas. Banklar iqtisodiyotni boshqarish va tuzilmaviy siyosatni amalga oshirishning qudratli qurolidir. Ma’lumki, bunday siyosatni moliya, kapital zaxiralarini qayta taqsimlash yo’li bilan ustivor yo’nalishlarda bo’lgan ishlab chiqarish va ijtimoiy ob’yektlar yaratiladi. Banklar endi mablag’larni 3 1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi bo'lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul-mablag'larini jalb qilish va ularni o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. Ba'zi adabiyotlarda bank - bu korxona deb ham izox beriladi. Ma'lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat bankalarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o'xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o'z faoliyatini o'z asoschilari- aksionerlarning manfaatlarini, ikkinchidan, o'z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashdan iborat. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo'gini bo'lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu bankarda yig'iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga xizmatlarini ko'rsatadi. O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan keyingi ikkinchi pog'onasi hisoblanadi. Bank tizimi orqali bozor iqtisodiyoti sharoitida, iqtisodiyotni boshqarishning moliyaviy sohasida markaziy bo’g’in sifatida bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida hukumron mavqega ega bo’lgan, tovar, pul muomalasini boshqarish va u orqali tushum xo’jalik faoliyatini boshqarish muammosini olg’a suradi. Shu sababli banklar, moliya - kredit jarayonlarini boshqarish markazlari sifatida faqat bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z ahamiyatlarini to’la namayon etadilar, moliyaviy tizimni markaziy bo’g’iniga, pul muomilasini tashkil qilish, uning barqarorligini ta’minlashning bosh sifatchisiga aylanadilar. Shuni unutmaslik kerakki, banklar orqali pul saqlaydigan joy, uni tarqatadigan yoki kredit beradigan kassa emas. Banklar iqtisodiyotni boshqarish va tuzilmaviy siyosatni amalga oshirishning qudratli qurolidir. Ma’lumki, bunday siyosatni moliya, kapital zaxiralarini qayta taqsimlash yo’li bilan ustivor yo’nalishlarda bo’lgan ishlab chiqarish va ijtimoiy ob’yektlar yaratiladi. Banklar endi mablag’larni 4 moliyaviy resiruslarni kreditlar tarzida, ya’ni yaxshi foyda va samara beradigan markazlarga, sohalarga, mintaqalarga yo’naltiriladi. Kreditlashtirish borasida puxta o’ylanmagan siyosat yurtimizning su’niy ravishda o’rnatilgan past foiz stavkalari, mablag’larini havoga sovirishga, davlat byudjetida katta kamomadlarga va oxir oqibatda halokatga inflyatsiyaga olib keladi. Bularning hammasi mamlakatning qashshoqlashuviga olib keladi. Mashhur multimellioder Genri-Fordning fikriga ko’ra, “qashshoqlik ko’p jihatdan uning yuklarini joydan-joyga tashish tufayli sodir bo’ladi. Uzluksiz yotayotgan qor uyumi kabi, katta pul to’dasini hech bir maqsadsiz joydan-joyga ko’chirish va bunda tobora qashshoqlashib borayotganini sezmaslik mumkin”2. Demak, zamonaviy bozor munasabatlariga asoslangan bank tizimini yaratish bozor islohatlarini, iqtisodiy qayta qurishni asosiy yo’nalishidir. Chunki, hozirgi zamonda samarali faoliyat yuritayotgan bank tizimiga ega bo’lmasdan turib, samarali ishlaydigan iqtisodiyotni yaratib bo’lmaydi. Bank tizimiga banklardan tashqari ayrim iqtisoslashgan moliyaviy institutlar ham kiradi. Ular bank maqomiga ega bo’lmaslarda, bank operatsiyalarini amalga oshiradilar. Bundan tashqari bank tizimiga bank infratuzilmasini tashkil qiluvchi, pul kredit institutlarining ish faoliyatini ta’minlovchi boshqa muassasalari ham kiradilar. Banklar mohiyati qanchalik bir xil bo’lmasin, mol sotishda ularning ko’p turlari faolyat oli b boradi. Eng avvolo emissiya kerak. Emissiya banklar naqd pul belgilarini muomalaga chiqaruvchi markaziy banklardan iborat. Bajaradigan operatsiyalarining harakatiga qarab, universal va ixtisoslashgan banklarni farqlanaadi. Universal bank bir o’zi mijozlarga rang- barang operatsiya va xizmatlarni ko’rsatishga qodir bo’ladi. Universallikning boshqa qirralari ham bor, u faolyatni cheklanmaganligini ham bildirish mumkin. Bunday bank faolyatini xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha xizmat ko’rsatadigan mijozlarning tarkibi operatsiyalar soni va hajmi, hamda mintaqalar 2 www.ford.com/Brief history of the Company. 4 moliyaviy resiruslarni kreditlar tarzida, ya’ni yaxshi foyda va samara beradigan markazlarga, sohalarga, mintaqalarga yo’naltiriladi. Kreditlashtirish borasida puxta o’ylanmagan siyosat yurtimizning su’niy ravishda o’rnatilgan past foiz stavkalari, mablag’larini havoga sovirishga, davlat byudjetida katta kamomadlarga va oxir oqibatda halokatga inflyatsiyaga olib keladi. Bularning hammasi mamlakatning qashshoqlashuviga olib keladi. Mashhur multimellioder Genri-Fordning fikriga ko’ra, “qashshoqlik ko’p jihatdan uning yuklarini joydan-joyga tashish tufayli sodir bo’ladi. Uzluksiz yotayotgan qor uyumi kabi, katta pul to’dasini hech bir maqsadsiz joydan-joyga ko’chirish va bunda tobora qashshoqlashib borayotganini sezmaslik mumkin”2. Demak, zamonaviy bozor munasabatlariga asoslangan bank tizimini yaratish bozor islohatlarini, iqtisodiy qayta qurishni asosiy yo’nalishidir. Chunki, hozirgi zamonda samarali faoliyat yuritayotgan bank tizimiga ega bo’lmasdan turib, samarali ishlaydigan iqtisodiyotni yaratib bo’lmaydi. Bank tizimiga banklardan tashqari ayrim iqtisoslashgan moliyaviy institutlar ham kiradi. Ular bank maqomiga ega bo’lmaslarda, bank operatsiyalarini amalga oshiradilar. Bundan tashqari bank tizimiga bank infratuzilmasini tashkil qiluvchi, pul kredit institutlarining ish faoliyatini ta’minlovchi boshqa muassasalari ham kiradilar. Banklar mohiyati qanchalik bir xil bo’lmasin, mol sotishda ularning ko’p turlari faolyat oli b boradi. Eng avvolo emissiya kerak. Emissiya banklar naqd pul belgilarini muomalaga chiqaruvchi markaziy banklardan iborat. Bajaradigan operatsiyalarining harakatiga qarab, universal va ixtisoslashgan banklarni farqlanaadi. Universal bank bir o’zi mijozlarga rang- barang operatsiya va xizmatlarni ko’rsatishga qodir bo’ladi. Universallikning boshqa qirralari ham bor, u faolyatni cheklanmaganligini ham bildirish mumkin. Bunday bank faolyatini xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha xizmat ko’rsatadigan mijozlarning tarkibi operatsiyalar soni va hajmi, hamda mintaqalar 2 www.ford.com/Brief history of the Company. 5 boyicha ham xizmat doirasi chegaralanmagan bo’ladi. Ya’ni universal bank ko’pchilik tarmoqlarda kredit bersa, ixtisoslashgan bank ko’pincha xalq xo’jaligining bir tarmog’i yoki tarmoqchasiga korxonalar turkumiga xizmat ko’rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lmagan mamlakatlarda bank tiziming o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bank tizimi tushunchasi oddiygina talqin qilganda, u o’z ichiga banklar va bankka xos funksiyalarini bajaruvchi nobank muassasasalarini oladi. Tashkiliy jihatdan bir bo’g’inli va ikki bo’g’inli bank tizimlari mavjud. Rivojlangan davlatlarda ikki darajali bank tizimi mavjud bo’ladi. Unda birinchi bo’gin Markaziy banklar bo’lib, ular mamlakatdagi pul muomalasini tashkil va nazorat qilish rolini bajaradilar. Ikkinchi bo’ginda esa o’zlari mustaqil bo’lgan, ammo, Markaziy bank nazorati ostida faolyat olib boruvchi tijorat va ixtisoslashgan banklar hamda banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi nobank muassasasalar kiradi. Bir bo’g’inli tizimda Markaziy va tijorat banklari bir xil darajada teng huquqli agentlar rolini bajaradilar, ya’ni barcha banklar davlatning banki bo’lib, Markaziy bank bo’limlari sifatida ish olib boradilar. Bunday tizim iqtisodi rivojlangan totalitar rejimlar hukmronlik qilayotgan mamlakatlarga qodir. Bank tizimi xususiyatlari haqida biz yuqorida ta’kidlab, uning asosiy elimenti bo’lgan banklar va ularning turlari haqida umumiy tushunchalar bergan edik. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimiga xos bo’lgan yana bir xususiyati shundaki ularda banklar bilan bir qatorda bank bo’lmagan ammo banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari va pochta jamg’arma institutlari ham va mavjud bo’ladi. Bunday moliyaviy tashkilotlarda bo’sh bank tizimi deyiladi. Ular ma’lum toifadagi mijozga, odatda bir yoki ikkita o’ziga xos moliyaviy xizmat turini taklif qiladilar. Ularning faolyati ko’pincha moliyaviy bozorning kichikroq bir segmentiga qaratilgan bo’ladi. Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-pul munosabatlarning o’sib takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va 5 boyicha ham xizmat doirasi chegaralanmagan bo’ladi. Ya’ni universal bank ko’pchilik tarmoqlarda kredit bersa, ixtisoslashgan bank ko’pincha xalq xo’jaligining bir tarmog’i yoki tarmoqchasiga korxonalar turkumiga xizmat ko’rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lmagan mamlakatlarda bank tiziming o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bank tizimi tushunchasi oddiygina talqin qilganda, u o’z ichiga banklar va bankka xos funksiyalarini bajaruvchi nobank muassasasalarini oladi. Tashkiliy jihatdan bir bo’g’inli va ikki bo’g’inli bank tizimlari mavjud. Rivojlangan davlatlarda ikki darajali bank tizimi mavjud bo’ladi. Unda birinchi bo’gin Markaziy banklar bo’lib, ular mamlakatdagi pul muomalasini tashkil va nazorat qilish rolini bajaradilar. Ikkinchi bo’ginda esa o’zlari mustaqil bo’lgan, ammo, Markaziy bank nazorati ostida faolyat olib boruvchi tijorat va ixtisoslashgan banklar hamda banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi nobank muassasasalar kiradi. Bir bo’g’inli tizimda Markaziy va tijorat banklari bir xil darajada teng huquqli agentlar rolini bajaradilar, ya’ni barcha banklar davlatning banki bo’lib, Markaziy bank bo’limlari sifatida ish olib boradilar. Bunday tizim iqtisodi rivojlangan totalitar rejimlar hukmronlik qilayotgan mamlakatlarga qodir. Bank tizimi xususiyatlari haqida biz yuqorida ta’kidlab, uning asosiy elimenti bo’lgan banklar va ularning turlari haqida umumiy tushunchalar bergan edik. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimiga xos bo’lgan yana bir xususiyati shundaki ularda banklar bilan bir qatorda bank bo’lmagan ammo banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari va pochta jamg’arma institutlari ham va mavjud bo’ladi. Bunday moliyaviy tashkilotlarda bo’sh bank tizimi deyiladi. Ular ma’lum toifadagi mijozga, odatda bir yoki ikkita o’ziga xos moliyaviy xizmat turini taklif qiladilar. Ularning faolyati ko’pincha moliyaviy bozorning kichikroq bir segmentiga qaratilgan bo’ladi. Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-pul munosabatlarning o’sib takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va 6 ko’rsatadigan xizmatlari ko’lamining kengayib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining pul mablag’lariga bo’lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan o’sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida ular bajaradigan funksiya va operatsiyalar ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat tomonidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faolyat ko’rsatuvchi banklar alohida jamiyat a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishi ham o’zida mujassamlashtirilgan banklar shakllana borgan3. Hozirgi zamonda umuman qabul qilingan tizim bo’lib, ikki pog’onali bank tizimi xizmat qiladi va u quyidagi tarmog’ni o’z ichiga oladi (1-rasm): 1. Markaziy bank 2. Tijorat bank. 1-rasm. Bank tizimining pog’onalari4 Markaziy bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari faolyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko’pchilik moliya institutlari, banklarning faolyati moliyaviy jihatda muammolar yuzaga kelganda, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima bo’lishini oldini olish kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvolo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog’ona-tijorat banklar tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarning har kunlik faolyatiga aralashish kirmaydi. Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga qobiliyatligi va likvidligini 3 Mullajonov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: 2020 4 www.wikipedia.org sayti ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 1. Markaziy bank 2. Tijorat banklari 6 ko’rsatadigan xizmatlari ko’lamining kengayib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining pul mablag’lariga bo’lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan o’sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida ular bajaradigan funksiya va operatsiyalar ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat tomonidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faolyat ko’rsatuvchi banklar alohida jamiyat a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishi ham o’zida mujassamlashtirilgan banklar shakllana borgan3. Hozirgi zamonda umuman qabul qilingan tizim bo’lib, ikki pog’onali bank tizimi xizmat qiladi va u quyidagi tarmog’ni o’z ichiga oladi (1-rasm): 1. Markaziy bank 2. Tijorat bank. 1-rasm. Bank tizimining pog’onalari4 Markaziy bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari faolyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko’pchilik moliya institutlari, banklarning faolyati moliyaviy jihatda muammolar yuzaga kelganda, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima bo’lishini oldini olish kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvolo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog’ona-tijorat banklar tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarning har kunlik faolyatiga aralashish kirmaydi. Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga qobiliyatligi va likvidligini 3 Mullajonov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: 2020 4 www.wikipedia.org sayti ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 1. Markaziy bank 2. Tijorat banklari 7 ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga o’tkaziladi. Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi ustidan nazorat amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning past darajasini ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak. Bunda markaziy bank emission muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi. Markaziy bank ya’ni tijorat banklari o’rtasida hisob kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi. Bank tizimining ikkinchi pog’onasi bu - xalq xo’jaligi va aholiga xizmat ko’rsatishdagi bosh bo’gin bo’lgan mustaqil tijorat banklarining tarmog’idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob - kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarini amalga oshiradilar5. Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni talab qilmoqda. Banklar sonini ko’payishi bu raqobatning kuchayishidir. Bu esa bank boshqaruvida yangi yangi vazifalar degani, shuning uchun bank tizimidagi menejment va marketingni rivojlantirish yo’llarini ishlab chiqishdan iborat. Bank tizimidagi samarali boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda quyidagi vazifalarni belgilab olish zarur. - bank boshqaruvining iqtisodiy mohiyatini nazariy o’rganish ularni xorij tajribasi bilan solishtirish; - banklarning yangi xizmat turlarini taklif etish, bankdagi operatsiyalarni boshqarishni yaxshilash; - bank xodimlarini boshqarishni yaxshilash tufayli mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish. Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, Shvetsiyada davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat qiladi 5 Abdullaeva SH.Z. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari.-T.: TMI, 2018 7 ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga o’tkaziladi. Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi ustidan nazorat amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning past darajasini ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak. Bunda markaziy bank emission muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi. Markaziy bank ya’ni tijorat banklari o’rtasida hisob kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi. Bank tizimining ikkinchi pog’onasi bu - xalq xo’jaligi va aholiga xizmat ko’rsatishdagi bosh bo’gin bo’lgan mustaqil tijorat banklarining tarmog’idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob - kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarini amalga oshiradilar5. Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni talab qilmoqda. Banklar sonini ko’payishi bu raqobatning kuchayishidir. Bu esa bank boshqaruvida yangi yangi vazifalar degani, shuning uchun bank tizimidagi menejment va marketingni rivojlantirish yo’llarini ishlab chiqishdan iborat. Bank tizimidagi samarali boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda quyidagi vazifalarni belgilab olish zarur. - bank boshqaruvining iqtisodiy mohiyatini nazariy o’rganish ularni xorij tajribasi bilan solishtirish; - banklarning yangi xizmat turlarini taklif etish, bankdagi operatsiyalarni boshqarishni yaxshilash; - bank xodimlarini boshqarishni yaxshilash tufayli mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish. Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, Shvetsiyada davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat qiladi 5 Abdullaeva SH.Z. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari.-T.: TMI, 2018 8 xolos, AQSh da 13000ga yaqin tijorat banklari mavjud. Shvetsariyada esa har 10000 aholiga bittadan moliya muassasasi to’g’ri keladi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat ko’rsatayotgan respublika banklari tor doirada pul resurslari harakatini boshqarish, lekin uni boshqaruvchiligini nazorat qilish sobiq ittifoq davlat banki qo’lida edi. Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz kechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklarini ro’yobga chiqardi. Bu esa bank tizimida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank tizimining tashkiliy tuzilmsini o’zgartrish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kredit haraktdagi iqtisodiy dastaklarga aylantirish ko’zda tutilgan edi. Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat banklarning yangi tuzilmasini tashkil etish bilan bog’lanadi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o’z ichiga oladi. - ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: markaziy emission bank va bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi bevosita davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan davlat banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z- o’zini moliyalashga o’tkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ldigan kredit munosabatlari uslublari va shkalalarini takomillashtirish va boshqalar. Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o’zining kredit tizimidagi markaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi. Ya’ni bankning emission faoliyatini kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi boshqa barcha banklar uchun bir xil pul kredit siyosatini olib burvchi muassasasaga aylanadi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar tashkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalarni tobora yaqinlashtirildi, 8 xolos, AQSh da 13000ga yaqin tijorat banklari mavjud. Shvetsariyada esa har 10000 aholiga bittadan moliya muassasasi to’g’ri keladi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat ko’rsatayotgan respublika banklari tor doirada pul resurslari harakatini boshqarish, lekin uni boshqaruvchiligini nazorat qilish sobiq ittifoq davlat banki qo’lida edi. Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz kechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklarini ro’yobga chiqardi. Bu esa bank tizimida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank tizimining tashkiliy tuzilmsini o’zgartrish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kredit haraktdagi iqtisodiy dastaklarga aylantirish ko’zda tutilgan edi. Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat banklarning yangi tuzilmasini tashkil etish bilan bog’lanadi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o’z ichiga oladi. - ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: markaziy emission bank va bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi bevosita davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan davlat banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z- o’zini moliyalashga o’tkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ldigan kredit munosabatlari uslublari va shkalalarini takomillashtirish va boshqalar. Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o’zining kredit tizimidagi markaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi. Ya’ni bankning emission faoliyatini kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi boshqa barcha banklar uchun bir xil pul kredit siyosatini olib burvchi muassasasaga aylanadi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar tashkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalarni tobora yaqinlashtirildi, 9 ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar. 2. O’zbekistonda bank tizimining shakllanish bosqichlari Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati tug’ildi. Bank tizimini qayta qurish: - ikki pog’onali bank tizimini vujudga keltirish. Markaziy imission bank va bevosita xo’jalik subyektlariga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini moliyalashga o’tkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini tanlagani bois bank tizimi taraqqiyoti ham quyidagi bosqichlarga ega: - Birinchi bosqich milliy valyutani muomilaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki pog’onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini yaratish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonuni6 asosida amalga oshirildi. Ushbu qonun asosida sobiq SSSR davlat bankining respublika muassasi asosida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’zildi (1992 yil sentyabr) va unga respublikada pul muomilasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va tulov tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi. 6 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://lex.uz/acts/-2681 9 ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar. 2. O’zbekistonda bank tizimining shakllanish bosqichlari Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati tug’ildi. Bank tizimini qayta qurish: - ikki pog’onali bank tizimini vujudga keltirish. Markaziy imission bank va bevosita xo’jalik subyektlariga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini moliyalashga o’tkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini tanlagani bois bank tizimi taraqqiyoti ham quyidagi bosqichlarga ega: - Birinchi bosqich milliy valyutani muomilaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki pog’onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini yaratish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonuni6 asosida amalga oshirildi. Ushbu qonun asosida sobiq SSSR davlat bankining respublika muassasi asosida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’zildi (1992 yil sentyabr) va unga respublikada pul muomilasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va tulov tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi. 6 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://lex.uz/acts/-2681 10 Ushbu davrda tashkil etilgan maxsus ixtisoslashgan banklar jumlasiga sanoat qurilish banki, kommunal qurilish va sosial taraqqiyot banki, agrosanoat banki, tashqi iqtisodiy faoliyat banki, jamg’arma banki va boshqa banklarni kiritish mumkin. O’zbekistonda bank tizimini tashkil qilishning ikkinchi bosqichi milliy valyuta muomilaga kiritilgan (1994 yil 1 iyul) va ikki pog’onali bank tizimining xuquqiy asoslari yaratilgan 1994-1996 yillarni o’z ichiga oladi. 1994 yil 18 martdagi Vazirlar Mahkamasining «Bank tizimini takomillashtirish va pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo’yicha chora- tadbirlari to’g’risida»gi qarori7, 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi va 1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bank tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasidagi mustahkam qonuniy poydevor yaratdi. Ushbu bosqichning xususiyatlaridan biri 1995 yildan boshlab O’zbekistonda maxsus nobank kredit tashkilotlari (investisiya kompaniyalari, sug’o’rta kompaniyalari va boshqalar) tashkil qilina boshlandi. O’zbekiston bank tizimini shakllantirishning uchinchi bosqichi 1997-2000 yillarni o’z ichiga olib u bosqichning asosiy xususiyati banklarni xususiylashtirish va aksiyador – tijorat banklarida boshqaruvning sifatini oshirish, banklar faoliyatida nazoratni ko’chaytirishdan iborat. Bu bosqichda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xususiy tijorat banklari tashkil qilishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (1997 yil 24 aprel), «Aksiyadorlik-tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (1998 yil 2 oktyabr), «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlari to’g’risida»gi (2000 yil 21 mart) farmonlari muhim ahamiyatga ega. 7 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://www.lex.uz/docs/- 270371 10 Ushbu davrda tashkil etilgan maxsus ixtisoslashgan banklar jumlasiga sanoat qurilish banki, kommunal qurilish va sosial taraqqiyot banki, agrosanoat banki, tashqi iqtisodiy faoliyat banki, jamg’arma banki va boshqa banklarni kiritish mumkin. O’zbekistonda bank tizimini tashkil qilishning ikkinchi bosqichi milliy valyuta muomilaga kiritilgan (1994 yil 1 iyul) va ikki pog’onali bank tizimining xuquqiy asoslari yaratilgan 1994-1996 yillarni o’z ichiga oladi. 1994 yil 18 martdagi Vazirlar Mahkamasining «Bank tizimini takomillashtirish va pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo’yicha chora- tadbirlari to’g’risida»gi qarori7, 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi va 1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bank tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasidagi mustahkam qonuniy poydevor yaratdi. Ushbu bosqichning xususiyatlaridan biri 1995 yildan boshlab O’zbekistonda maxsus nobank kredit tashkilotlari (investisiya kompaniyalari, sug’o’rta kompaniyalari va boshqalar) tashkil qilina boshlandi. O’zbekiston bank tizimini shakllantirishning uchinchi bosqichi 1997-2000 yillarni o’z ichiga olib u bosqichning asosiy xususiyati banklarni xususiylashtirish va aksiyador – tijorat banklarida boshqaruvning sifatini oshirish, banklar faoliyatida nazoratni ko’chaytirishdan iborat. Bu bosqichda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xususiy tijorat banklari tashkil qilishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (1997 yil 24 aprel), «Aksiyadorlik-tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (1998 yil 2 oktyabr), «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlari to’g’risida»gi (2000 yil 21 mart) farmonlari muhim ahamiyatga ega. 7 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://www.lex.uz/docs/- 270371 11 Shu kabi 1999 yil 15 yanvarda O’zbekiston Respublikasining «Bank tizimini isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida» gi, 2000 yil 24 martdagi «Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida» gi qarorlari qabul qilindi. Bank tizimiga chet el sarmoyasi keng jalb qilina boshlandi va 2006 yilning boshiga 5 ta bank chet el kapitali ishtirokida faoliyat kursatmokda. Bulardan tashqari xalq xo’jaligiga 3 ta bank davlat mulki asosida. 12 ta aksiyador-tijorat va 9 ta xususiy bank xizmat ko’rsatmokda. Shu bosqichda bank tizimini islox qilish respublika komissisiyasi to’zildi, mijozlarga xizmat kursatish sifati oshirildi, kichik va o’rta biznesni yanada rivojlantirishga, ichki nazorat ta’sirchanligini oshirishga e’tibor qaratildi. Bank tizimi rivojlanishining to’rtinchi bosqichi 2001 yildan boshlandi va uning asosiy xususiyatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Banklar faoliyatini yanada rivojlantirish asosida aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchi mustahkamlandi. Agar 2004 yilni boshiga tijorat banklar kapitali 791 mlrd so’mdan 2005 yilni boshiga 824,1 mlrd. so’mga, ya’ni 104,2% ga oshgan bo’lsa, shu davrda axolining banklardagi pul jamgarmalari (yangi omonat turlari, yukori foizlar va boshqalar xisobiga) 244,7 mlrd. so’mdan 322,6 mlrd. so’mga yoki 131,8 foizga oshdi, 2005 yilni boshiga esa banklardagi aholi jamg’armalari 450 mlrd. so’mga yetdi. 2. Tijorat banklarining xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznes subyektlariga ko’rsatgan yordami ortdi. Ma’lumki, kichik tadbirkorlik subyektlarining soni yil sayin oshib bormoqda va ularni soni 1.01.2004 yilga 235,4 ming tani tashkil etadi. 2005 yilda kichik biznes subyektlariga berilgan kredit 419,9 mlrd. so’mni tashkil etib shundan 287,4 mlrd. o’zoq muddatli kreditni tashkil etadi. Kichik biznes subyektlarining YaIMdagi ulushi 2005 yilda 38 foizni tashkil etdi, 2006 yilni rejasiga ko’ra uni 45 foizga yetishi muljallangan. 3. Valyuta munosabatlarini erkinlashtirish bo’yicha ishlar jadallashtirildi. Bu bosqichda milliy valyutani erkin ayirboshlash ishlari bosqichma-bosqich amalga oshirildi va 2003 yil 15 oktyabridan boshlab joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi. 11 Shu kabi 1999 yil 15 yanvarda O’zbekiston Respublikasining «Bank tizimini isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida» gi, 2000 yil 24 martdagi «Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida» gi qarorlari qabul qilindi. Bank tizimiga chet el sarmoyasi keng jalb qilina boshlandi va 2006 yilning boshiga 5 ta bank chet el kapitali ishtirokida faoliyat kursatmokda. Bulardan tashqari xalq xo’jaligiga 3 ta bank davlat mulki asosida. 12 ta aksiyador-tijorat va 9 ta xususiy bank xizmat ko’rsatmokda. Shu bosqichda bank tizimini islox qilish respublika komissisiyasi to’zildi, mijozlarga xizmat kursatish sifati oshirildi, kichik va o’rta biznesni yanada rivojlantirishga, ichki nazorat ta’sirchanligini oshirishga e’tibor qaratildi. Bank tizimi rivojlanishining to’rtinchi bosqichi 2001 yildan boshlandi va uning asosiy xususiyatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Banklar faoliyatini yanada rivojlantirish asosida aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchi mustahkamlandi. Agar 2004 yilni boshiga tijorat banklar kapitali 791 mlrd so’mdan 2005 yilni boshiga 824,1 mlrd. so’mga, ya’ni 104,2% ga oshgan bo’lsa, shu davrda axolining banklardagi pul jamgarmalari (yangi omonat turlari, yukori foizlar va boshqalar xisobiga) 244,7 mlrd. so’mdan 322,6 mlrd. so’mga yoki 131,8 foizga oshdi, 2005 yilni boshiga esa banklardagi aholi jamg’armalari 450 mlrd. so’mga yetdi. 2. Tijorat banklarining xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznes subyektlariga ko’rsatgan yordami ortdi. Ma’lumki, kichik tadbirkorlik subyektlarining soni yil sayin oshib bormoqda va ularni soni 1.01.2004 yilga 235,4 ming tani tashkil etadi. 2005 yilda kichik biznes subyektlariga berilgan kredit 419,9 mlrd. so’mni tashkil etib shundan 287,4 mlrd. o’zoq muddatli kreditni tashkil etadi. Kichik biznes subyektlarining YaIMdagi ulushi 2005 yilda 38 foizni tashkil etdi, 2006 yilni rejasiga ko’ra uni 45 foizga yetishi muljallangan. 3. Valyuta munosabatlarini erkinlashtirish bo’yicha ishlar jadallashtirildi. Bu bosqichda milliy valyutani erkin ayirboshlash ishlari bosqichma-bosqich amalga oshirildi va 2003 yil 15 oktyabridan boshlab joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi. 12 Valyuta munosabatlarini takomillashuvi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2003 yil 11 dekabridagi 557 son qarori bilan «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga o’zgartirishlar kiritildi. Shu asosda Respublikamizda bank tizimini taraqqiy etishi va takomillashuvi davom etmoqda. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori muhim ahamiyatga ega.8 8 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://lex.uz/acts/-72266 12 Valyuta munosabatlarini takomillashuvi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2003 yil 11 dekabridagi 557 son qarori bilan «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga o’zgartirishlar kiritildi. Shu asosda Respublikamizda bank tizimini taraqqiy etishi va takomillashuvi davom etmoqda. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori muhim ahamiyatga ega.8 8 O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - www.lex.uz - https://lex.uz/acts/-72266 13 3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati Tijorat banklari bozor munosabatlari sub’ekti sifatida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Ularning o’rni quyidagi holatlarda yaqqol nomoyon bo’ladi: 1. Tijorat banklari iqtisodiyotni kreditlash faoliyati bilan shug’ullanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hajmi oshadi. Bu esa pirovard natijasida mamlakatning iqtisodiyotining rivojlanish ko’rsatkichi bo’lmish YAIM ning kengayishiga olib keladi. 2. Tijorat banklari qimmatli qog’ozlar bozorining faol ishtirokchisi hisoblanadi. Banklar bu bozorda ham investitsion faoliyatni amalga oshiradi. Banklarning investitsion faoliyati emitentlarning likvidligini oshishiga, moliyaviy resurslarni ko’payishiga va qimmatli qog’ozlar savdosida rivojlanishiga olib keladi. Tijorat banklari qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish orqali aholi va korxonalarning ixtiyoridagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini jalb etadilar va ularni kredit investitsiya sifatida joylashtiradi. 3. Tijorat banklari iqtisodiyot subektlari o’rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshiradi. 4. Tijorat banklarining kreditlari hisobidan Xo’jalik yurituvchi subektlarning majburiyatlari bo’yicha to’lovlar amalga oshiriladi. Demak T/B iqtisodiyotda likvidlikni ta’minlaydi. 5. Tijorat bank Davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshirishda faol ishtirok etadi, chunki Markaziy bankning tuman va shahar filiallari yo’q. 6. Tijorat banki Markaziy bankning pul – kredit siyosatini amalga oshirishda muhim o’rin tutadi. Markaziy bank pul aylanmasini tashil qiladi, lekin pullari tijorat banklari orqali aylanadi. Jahon amaliyotida universal tijorat banklari bilan birga Investitsion banklar ham faoliyat ko’rsatmoqda. Masalan AQSH da investitsion banklarning faoliyati yuksak rivojlangan. Investitsion banklar depozit qabul qilish va kreditlar berish huquqiga ega emas. 13 3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati Tijorat banklari bozor munosabatlari sub’ekti sifatida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Ularning o’rni quyidagi holatlarda yaqqol nomoyon bo’ladi: 1. Tijorat banklari iqtisodiyotni kreditlash faoliyati bilan shug’ullanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hajmi oshadi. Bu esa pirovard natijasida mamlakatning iqtisodiyotining rivojlanish ko’rsatkichi bo’lmish YAIM ning kengayishiga olib keladi. 2. Tijorat banklari qimmatli qog’ozlar bozorining faol ishtirokchisi hisoblanadi. Banklar bu bozorda ham investitsion faoliyatni amalga oshiradi. Banklarning investitsion faoliyati emitentlarning likvidligini oshishiga, moliyaviy resurslarni ko’payishiga va qimmatli qog’ozlar savdosida rivojlanishiga olib keladi. Tijorat banklari qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish orqali aholi va korxonalarning ixtiyoridagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini jalb etadilar va ularni kredit investitsiya sifatida joylashtiradi. 3. Tijorat banklari iqtisodiyot subektlari o’rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshiradi. 4. Tijorat banklarining kreditlari hisobidan Xo’jalik yurituvchi subektlarning majburiyatlari bo’yicha to’lovlar amalga oshiriladi. Demak T/B iqtisodiyotda likvidlikni ta’minlaydi. 5. Tijorat bank Davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshirishda faol ishtirok etadi, chunki Markaziy bankning tuman va shahar filiallari yo’q. 6. Tijorat banki Markaziy bankning pul – kredit siyosatini amalga oshirishda muhim o’rin tutadi. Markaziy bank pul aylanmasini tashil qiladi, lekin pullari tijorat banklari orqali aylanadi. Jahon amaliyotida universal tijorat banklari bilan birga Investitsion banklar ham faoliyat ko’rsatmoqda. Masalan AQSH da investitsion banklarning faoliyati yuksak rivojlangan. Investitsion banklar depozit qabul qilish va kreditlar berish huquqiga ega emas. 14 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga e’tibor qaratadigan bo’lsak, mamlakat iqtisodiy faoliyatida bank tizimining o’rni yaqqol nomoyon bo’lganiga guvoh bo’lamiz. 2019 yilning 1 yanvar holatiga bank aktivlari hajmi jami YaIMning 52,7 foizinin tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2020 yilning 1 yanvar holatiga kelib 53,3 foizni yetgan. 2020 yilning 1 yanvar holatiga kredit qo’yilmalari miqdori 211 trln 580 mlrd. so’mni tashkil qilib, YaIMga nisbatan 41,3 foizga teng bo’lgan (1-jadval). 1-jadval Bank tizimini iqtisodiyotda tutgan o’rni (mlrd. so’mda)9 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2019 y. 01.01.2020 y. YaIM 406 648,5 511 838,1 Bank aktivlari 214 419,6 272 726,9 Aktivlarning YaIMga nisbati, foizda 52,7 53,3 Kredit qo’yilmalari 167 390,6 211 580,5 Kredit qo’yilmalarining YaIMga nisbati, foizda 41,2 41,3 Depozitlar 70 001,4 91 009,0 Depozitlarning YaIMga nisbati, foizda 17,2 17,8 Kapital 26 678,9 51 030,7 Kapitalning YaIMga nisbati, foizda 6,6 10,0 Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Banklarning roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo’lishidan qa’tiy 9 “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni”, 2019 yil, Toshkent, 48-bet 14 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga e’tibor qaratadigan bo’lsak, mamlakat iqtisodiy faoliyatida bank tizimining o’rni yaqqol nomoyon bo’lganiga guvoh bo’lamiz. 2019 yilning 1 yanvar holatiga bank aktivlari hajmi jami YaIMning 52,7 foizinin tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2020 yilning 1 yanvar holatiga kelib 53,3 foizni yetgan. 2020 yilning 1 yanvar holatiga kredit qo’yilmalari miqdori 211 trln 580 mlrd. so’mni tashkil qilib, YaIMga nisbatan 41,3 foizga teng bo’lgan (1-jadval). 1-jadval Bank tizimini iqtisodiyotda tutgan o’rni (mlrd. so’mda)9 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2019 y. 01.01.2020 y. YaIM 406 648,5 511 838,1 Bank aktivlari 214 419,6 272 726,9 Aktivlarning YaIMga nisbati, foizda 52,7 53,3 Kredit qo’yilmalari 167 390,6 211 580,5 Kredit qo’yilmalarining YaIMga nisbati, foizda 41,2 41,3 Depozitlar 70 001,4 91 009,0 Depozitlarning YaIMga nisbati, foizda 17,2 17,8 Kapital 26 678,9 51 030,7 Kapitalning YaIMga nisbati, foizda 6,6 10,0 Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Banklarning roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo’lishidan qa’tiy 9 “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni”, 2019 yil, Toshkent, 48-bet 15 nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo’lgan operatsiyalarni bajaradi. Shu bois ham banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo’lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi. Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko’pqirrali bo’lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat10: - jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larni tegishli shartlar asosida o’ziga jalb etadi; - qo’shimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoji mavjud xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga qaytarishlik, to’lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida mablag’lar beradi; - milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi; - pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; - iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub’ektlar o’rtasida hisob – kitob va to’lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; - bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi; - aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri, jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini jamg’arish asosida ularni iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Ma’lumki, jamiyatda faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bo’lganligi bois, ma’lum davrda ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo’shimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoj tug’ilsa, ayrimlarida aksincha. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli – tumanligi (qishloq xo’jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish 10 Abdullaeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. - T.: "Moliya", 2020 15 nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo’lgan operatsiyalarni bajaradi. Shu bois ham banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo’lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi. Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko’pqirrali bo’lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat10: - jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larni tegishli shartlar asosida o’ziga jalb etadi; - qo’shimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoji mavjud xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga qaytarishlik, to’lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida mablag’lar beradi; - milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi; - pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; - iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub’ektlar o’rtasida hisob – kitob va to’lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; - bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi; - aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri, jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini jamg’arish asosida ularni iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Ma’lumki, jamiyatda faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bo’lganligi bois, ma’lum davrda ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo’shimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoj tug’ilsa, ayrimlarida aksincha. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli – tumanligi (qishloq xo’jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish 10 Abdullaeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. - T.: "Moliya", 2020 16 sanoati va boshqalar) sababli, moliyaviy mablag’lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. 16 sanoati va boshqalar) sababli, moliyaviy mablag’lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. 17 2-jadval Tijorat banklari kredit qo’yilmalarining tarmoqlar bo’yicha ulushi11 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 й. 01.03.2020 й. O’zgarishi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda Jami kreditlar 211 581 100% 215 815 100% 2,0% Sanoat 75 636 35,7% 76 864 35,6% 1,6% Qishloq xo’jaligi 17 205 8,1% 18 162 8,4% 5,6% Qurilish sohasi 5 930 2,8% 6 033 2,8% 1,7% Savdo va umumiy xizmat 14 480 6,8% 15 035 7,0% 3,8% Transport va kommunikatsiya 23 516 11,1% 24 286 11,3% 3,3% Moddiy va texnik ta'minotni rivojlantirish 3 302 1,6% 3 465 1,6% 4,9% Uy-joy kommunal xizmati 2 512 1,2% 2 559 1,2% 1,9% Jismoniy shaxslar 39 934 18,9% 42 158 19,5% 5,6% Boshqa sohalar 29 065 13,7% 27 252 12,6% -6,2% 11 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/144091/ 17 2-jadval Tijorat banklari kredit qo’yilmalarining tarmoqlar bo’yicha ulushi11 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 й. 01.03.2020 й. O’zgarishi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda Jami kreditlar 211 581 100% 215 815 100% 2,0% Sanoat 75 636 35,7% 76 864 35,6% 1,6% Qishloq xo’jaligi 17 205 8,1% 18 162 8,4% 5,6% Qurilish sohasi 5 930 2,8% 6 033 2,8% 1,7% Savdo va umumiy xizmat 14 480 6,8% 15 035 7,0% 3,8% Transport va kommunikatsiya 23 516 11,1% 24 286 11,3% 3,3% Moddiy va texnik ta'minotni rivojlantirish 3 302 1,6% 3 465 1,6% 4,9% Uy-joy kommunal xizmati 2 512 1,2% 2 559 1,2% 1,9% Jismoniy shaxslar 39 934 18,9% 42 158 19,5% 5,6% Boshqa sohalar 29 065 13,7% 27 252 12,6% -6,2% 11 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/144091/ 18 2020 yilning 1 yanvar holatiga O’zbekistondagi mavjud tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga qo’yilgan kredit qo’yilmalari qoldig’i 211 trln 581 mlrd so’mni tashkil qilgan. Ushbu kredit qo’yilmalarining 35,7 foiz yoki 75,6 trln so’mi sanoat tarmog’iga yo’naltirilgan (2-jadval). Bu ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag’larga ehtiyoji bo’lgan ikkinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlariga, ya’ni qo’shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo’jalik sub’ektlariga qayta taqsimlab beradi. Bizningcha, ushbu munosabatlarni bankdan bo’lak birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning ushbu o’ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri, bu ularning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, aholi va davlat tashkilotlari o’rtasida amalga oshiriladigan hisob – kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik sub’ektlari o’rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o’tkazmalari amalga oshiriladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchining mustahkamligi. Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o’tilgan qisqa davrda yig’ilgan tajribalarning natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotining asosiy o’zagi asosan o’zaro ishonch va halollikka tayanadi. Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchi yo’qolishi bilan bog’lab ko’radigan bo’lsak, banklarga nisbatan ishonch yo’qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi rolini pasayishiga olib keladi. 18 2020 yilning 1 yanvar holatiga O’zbekistondagi mavjud tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga qo’yilgan kredit qo’yilmalari qoldig’i 211 trln 581 mlrd so’mni tashkil qilgan. Ushbu kredit qo’yilmalarining 35,7 foiz yoki 75,6 trln so’mi sanoat tarmog’iga yo’naltirilgan (2-jadval). Bu ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag’larga ehtiyoji bo’lgan ikkinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlariga, ya’ni qo’shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo’jalik sub’ektlariga qayta taqsimlab beradi. Bizningcha, ushbu munosabatlarni bankdan bo’lak birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning ushbu o’ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri, bu ularning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, aholi va davlat tashkilotlari o’rtasida amalga oshiriladigan hisob – kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik sub’ektlari o’rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o’tkazmalari amalga oshiriladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchining mustahkamligi. Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o’tilgan qisqa davrda yig’ilgan tajribalarning natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotining asosiy o’zagi asosan o’zaro ishonch va halollikka tayanadi. Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchi yo’qolishi bilan bog’lab ko’radigan bo’lsak, banklarga nisbatan ishonch yo’qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi rolini pasayishiga olib keladi. 19 Aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchining zaifligiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: – banklarning mijozlar oldidagi majburiyatlarini o’z vaqtida bajarmasa; – aholi va mijozlarning kreditga, ayniqsa naqd pulga bo’lgan talabi to’liq va o’z vaqtida qondirilmasa; – mijozlarning hisobvaraqlari bo’yicha mablag’lar qoldig’i va aylanmalari haqida bank siri ta’minlanmasa; – mijozlarning pul o’tkazmalarini istalgan paytda va zarur miqdorda tegishli manzilga o’tkazilmasa; – bankda omonatlarni saqlashning iqtisodiy manfaatdorligi pasayib ketishi va boshqalar. 2. Mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlash va bozor mexanizmlari samaradorligini oshirish lozim. Tijorat banklarining xo’jalik sub’ektlariga kreditlarni berishda, mijozlarning naqd pullarga bo’lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimligidan dalolat beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi harakatlari, balki milliy iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta’sir qiladi. Chunki, banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda, alohida sub’ekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkin emas. Masalan, banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishini oladigan bo’lsak, muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Aks holda, milliy valyutaning inflyasiya darajasi oshishi bilan birga, uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi. Demak, muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Bu o’z navbatida iqtisodiyotda ishlab chiqarish va tovarlar aylanmasi samaradorligi ta’minlanganligini talab etadi. 19 Aholi va mijozlarning banklarga bo’lgan ishonchining zaifligiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: – banklarning mijozlar oldidagi majburiyatlarini o’z vaqtida bajarmasa; – aholi va mijozlarning kreditga, ayniqsa naqd pulga bo’lgan talabi to’liq va o’z vaqtida qondirilmasa; – mijozlarning hisobvaraqlari bo’yicha mablag’lar qoldig’i va aylanmalari haqida bank siri ta’minlanmasa; – mijozlarning pul o’tkazmalarini istalgan paytda va zarur miqdorda tegishli manzilga o’tkazilmasa; – bankda omonatlarni saqlashning iqtisodiy manfaatdorligi pasayib ketishi va boshqalar. 2. Mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlash va bozor mexanizmlari samaradorligini oshirish lozim. Tijorat banklarining xo’jalik sub’ektlariga kreditlarni berishda, mijozlarning naqd pullarga bo’lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimligidan dalolat beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi harakatlari, balki milliy iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta’sir qiladi. Chunki, banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda, alohida sub’ekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkin emas. Masalan, banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishini oladigan bo’lsak, muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Aks holda, milliy valyutaning inflyasiya darajasi oshishi bilan birga, uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi. Demak, muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Bu o’z navbatida iqtisodiyotda ishlab chiqarish va tovarlar aylanmasi samaradorligi ta’minlanganligini talab etadi. 20 4. O’zbekiston bank tizimini rivojlanish tendensiyalari tahlili Hozirda mamlakatimizda mavjud barcha 30 ta tijorat banklarining barchasi universal faoliyat olib borishmoqda (3-jadval). Barcha tijorat banklarining faoliyati yuqori darajada rivojlantirilmoqda va banklarning barqarorligi ta'minlanmoqda. Islohotlar samarasi o'laroq so'ngi yillarda banklarimiz lahzali likvidlilik me'yori 2020 yil 1 mart holatiga 49,8% ni tashkil etmoqda, bu esa minimal talabdan qariyib 5 baravar ko'pdir12. Respublikamizda bank infratuzilmasining kengayib borishi banklar o’rtasidagi raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmat turlari sifati va ko’lamining oshishiga xizmat qilmoqda. 2-rasm. O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan banklar soni (2018-2020 yillar oralig’i)13 2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, respublikamizda 28 ta tijorat banki faoliyat yuritayotgan bo’lib, ularning 11 tasi davlat ulushi mavjud bo’lgan tijorat banki, 17 tasi davlat ulushi mavjud bo’lmagan tijorat banklari hisoblanadi (2-rasm). 12 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/144089/ 13 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 28 11 17 29 13 16 30 13 17 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Jami tijorat banklari Davlat ulushi mavjud bo'lgan Davlat ulushi bo'lmagan 01.01.2018 01.01.2019 01.01.2020 20 4. O’zbekiston bank tizimini rivojlanish tendensiyalari tahlili Hozirda mamlakatimizda mavjud barcha 30 ta tijorat banklarining barchasi universal faoliyat olib borishmoqda (3-jadval). Barcha tijorat banklarining faoliyati yuqori darajada rivojlantirilmoqda va banklarning barqarorligi ta'minlanmoqda. Islohotlar samarasi o'laroq so'ngi yillarda banklarimiz lahzali likvidlilik me'yori 2020 yil 1 mart holatiga 49,8% ni tashkil etmoqda, bu esa minimal talabdan qariyib 5 baravar ko'pdir12. Respublikamizda bank infratuzilmasining kengayib borishi banklar o’rtasidagi raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmat turlari sifati va ko’lamining oshishiga xizmat qilmoqda. 2-rasm. O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan banklar soni (2018-2020 yillar oralig’i)13 2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, respublikamizda 28 ta tijorat banki faoliyat yuritayotgan bo’lib, ularning 11 tasi davlat ulushi mavjud bo’lgan tijorat banki, 17 tasi davlat ulushi mavjud bo’lmagan tijorat banklari hisoblanadi (2-rasm). 12 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/144089/ 13 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 28 11 17 29 13 16 30 13 17 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Jami tijorat banklari Davlat ulushi mavjud bo'lgan Davlat ulushi bo'lmagan 01.01.2018 01.01.2019 01.01.2020 21 2019 yilda tijorat banklarining respublika hududlaridagi filiallar tarmog’i yanada kengayib, 2020 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, ularning soni 850 taga yetdi. Bank muassasalarini aholi va ishlab chiqarish korxonalari hududlariga yaqinlashtirish orqali bank xizmatlaridan foydalanish sharoitlarini yanada qulaylashtirish maqsadida tashkil etilgan bank xizmatlari offislari soni o’tgan yilda 90 taga ko’payib, ularning soni 1050 taga etdi. Bundan tashqari, 2019 yilda 907 ta 24/7 rejimida faoliyat yuritadigan o’ziga- o’zi xizmat ko’rsatish shoxobchalari tashkil etildi (3-jadval). 3-jadval Kredit tashkilotlari va ularning tarkibiy bo’linmalari soni14 01.01. 2018 й. 01.01. 2019 й. 01.04. 2019 й. 01.07. 2019 й. 01.10. 2019 й. 01.01. 2020 й. 1. Markaziy bank tomonidan ro’yxatga olingan kredit tashkilotlari, jami 104 121 121 131 140 147 shu jumladan: 1.1. Tijorat banklari, shundan: 28 29 29 30 30 30 Davlat ulushi mavjud banklar 11 13 13 13 13 13 Kapitalida davlat ulushi bo’lmagan banklar 17 16 16 17 17 17 1.2. Nobank kredit tashkilotlari, shundan: 76 92 92 101 110 117 Mikrokredit tashkilotlari 30 37 37 45 51 56 Lombardlar 46 55 55 56 59 61 2. Tijorat banklari filiallari, jami 862 876 870 864 847 850 14 “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni”, 2019 yil, Toshkent, 46-bet 21 2019 yilda tijorat banklarining respublika hududlaridagi filiallar tarmog’i yanada kengayib, 2020 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, ularning soni 850 taga yetdi. Bank muassasalarini aholi va ishlab chiqarish korxonalari hududlariga yaqinlashtirish orqali bank xizmatlaridan foydalanish sharoitlarini yanada qulaylashtirish maqsadida tashkil etilgan bank xizmatlari offislari soni o’tgan yilda 90 taga ko’payib, ularning soni 1050 taga etdi. Bundan tashqari, 2019 yilda 907 ta 24/7 rejimida faoliyat yuritadigan o’ziga- o’zi xizmat ko’rsatish shoxobchalari tashkil etildi (3-jadval). 3-jadval Kredit tashkilotlari va ularning tarkibiy bo’linmalari soni14 01.01. 2018 й. 01.01. 2019 й. 01.04. 2019 й. 01.07. 2019 й. 01.10. 2019 й. 01.01. 2020 й. 1. Markaziy bank tomonidan ro’yxatga olingan kredit tashkilotlari, jami 104 121 121 131 140 147 shu jumladan: 1.1. Tijorat banklari, shundan: 28 29 29 30 30 30 Davlat ulushi mavjud banklar 11 13 13 13 13 13 Kapitalida davlat ulushi bo’lmagan banklar 17 16 16 17 17 17 1.2. Nobank kredit tashkilotlari, shundan: 76 92 92 101 110 117 Mikrokredit tashkilotlari 30 37 37 45 51 56 Lombardlar 46 55 55 56 59 61 2. Tijorat banklari filiallari, jami 862 876 870 864 847 850 14 “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni”, 2019 yil, Toshkent, 46-bet 22 3. Bank xizmatlar ofisi (shu jumladan mini-banklar) 980 1 151 1 139 1 021 960 1 050 4. 24/7 rejimida faoliyat yuritadigan o’ziga-o’zi xizmat ko’rsatish shoxobchalari 907 Respublikamizdagi tijorat banklari bilan keng qamrovli va o’zaro manfaatli hamkorlik aloqalarini mustahkamlash maqsadida mamlakatimizda xorijiy yirik banklarning 6 ta vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. Bank infratuzilmasining engayib borayotganligi, o’z navbatida, moliya bozorida raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmatlari sifatining yanada oshishiga xizmat qilmoqda. 3-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, so’nggi yillarda mamlakatimizda kredit tashkilotlari soni kengayib bormoqda. 2018 yilda kredit tashkilotlari soni 104 tani tashkil etgan bo’lsa, 2019 yilda ularning soni 121 taga va 2020 yilda 147 taga yetgan. Bu ijobiy holatlardan bo’lib, mamlakatimizda bank xizmatlari ko’lami va sifat darajasi oshib boayotganligidan dalolat beradi. 3-rasm. O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan kredit tashkilotlari sonining o’zgarish dinamikasi (2018-2020 yillar oralig’i)15 15 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 104 121 121 131 140 147 0 20 40 60 80 100 120 140 160 01.01.2018 y. 01.01.2019 y. 01.04.2019 y. 01.07.2019 y. 01.10.2019 y. 01.01.2020 y. 22 3. Bank xizmatlar ofisi (shu jumladan mini-banklar) 980 1 151 1 139 1 021 960 1 050 4. 24/7 rejimida faoliyat yuritadigan o’ziga-o’zi xizmat ko’rsatish shoxobchalari 907 Respublikamizdagi tijorat banklari bilan keng qamrovli va o’zaro manfaatli hamkorlik aloqalarini mustahkamlash maqsadida mamlakatimizda xorijiy yirik banklarning 6 ta vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. Bank infratuzilmasining engayib borayotganligi, o’z navbatida, moliya bozorida raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmatlari sifatining yanada oshishiga xizmat qilmoqda. 3-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, so’nggi yillarda mamlakatimizda kredit tashkilotlari soni kengayib bormoqda. 2018 yilda kredit tashkilotlari soni 104 tani tashkil etgan bo’lsa, 2019 yilda ularning soni 121 taga va 2020 yilda 147 taga yetgan. Bu ijobiy holatlardan bo’lib, mamlakatimizda bank xizmatlari ko’lami va sifat darajasi oshib boayotganligidan dalolat beradi. 3-rasm. O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan kredit tashkilotlari sonining o’zgarish dinamikasi (2018-2020 yillar oralig’i)15 15 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019 yilgi Statistik byulleteniga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi 104 121 121 131 140 147 0 20 40 60 80 100 120 140 160 01.01.2018 y. 01.01.2019 y. 01.04.2019 y. 01.07.2019 y. 01.10.2019 y. 01.01.2020 y. 23 2019 yilda bank tizimida amalga oshirilgan izchil va aniq maqsadli islohotlar banklar kapitallashuv darajasi va depozit bazasining yuqori sur’atlarda o’sishiga imkon berdi va natijada bank tizimining moliyaviy barqarorligi mustahkamlanib, moliyaviy vositachilik roli kengaydi hamda ko’rsatilayotgan bank xizmatlari sifati yanada oshdi. Bank tizimining moliyaviy barqarorligi va rivojlanishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464-sonli Qarori bilan tasdiqlangan indikatorlar tizimiga asosan tahlil qilinganda, bank tizimining barcha ko’rsatkichlari «yuqori darajada»gi indikator baholariga muvofiq kelmoqda. Xususan, bugungi kunda bank tizimi kapitalining monandlik darajasi 23,0 foizni tashkil etmoqda. 2020 yilning 1 mart holatiga ko’ra, banklarning umumiy I darajali kapitali 47,9 trln. so’mdan oshib ketdi (4-jadval). 4-jadval Bank tizimi jami kapitali monandlilik darajasi16 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 y. 01.03.2020 y. mlrd. so’m ulushi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda I darajali kapital 43 659 83,2% 47 912 88,8% Asosiy kapital 43 622 83,1% 47 874 88,7% Qo’shimcha kapital 38 0,1% 38 0,1% II darajali kapital 8 808 16,8% 6 059 11,2% Jami regulyativ kapital 52 467 100% 53 971 100% Kapital monandlilik darajasi 23,5% 23,0% I darajali kapital monandlilik darajasi 19,6% 20,4% 16 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/139624/ 23 2019 yilda bank tizimida amalga oshirilgan izchil va aniq maqsadli islohotlar banklar kapitallashuv darajasi va depozit bazasining yuqori sur’atlarda o’sishiga imkon berdi va natijada bank tizimining moliyaviy barqarorligi mustahkamlanib, moliyaviy vositachilik roli kengaydi hamda ko’rsatilayotgan bank xizmatlari sifati yanada oshdi. Bank tizimining moliyaviy barqarorligi va rivojlanishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464-sonli Qarori bilan tasdiqlangan indikatorlar tizimiga asosan tahlil qilinganda, bank tizimining barcha ko’rsatkichlari «yuqori darajada»gi indikator baholariga muvofiq kelmoqda. Xususan, bugungi kunda bank tizimi kapitalining monandlik darajasi 23,0 foizni tashkil etmoqda. 2020 yilning 1 mart holatiga ko’ra, banklarning umumiy I darajali kapitali 47,9 trln. so’mdan oshib ketdi (4-jadval). 4-jadval Bank tizimi jami kapitali monandlilik darajasi16 Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 y. 01.03.2020 y. mlrd. so’m ulushi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda I darajali kapital 43 659 83,2% 47 912 88,8% Asosiy kapital 43 622 83,1% 47 874 88,7% Qo’shimcha kapital 38 0,1% 38 0,1% II darajali kapital 8 808 16,8% 6 059 11,2% Jami regulyativ kapital 52 467 100% 53 971 100% Kapital monandlilik darajasi 23,5% 23,0% I darajali kapital monandlilik darajasi 19,6% 20,4% 16 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/139624/ 24 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tijorat banklari I darajali kapitali yuqori sur’atlarda o’sib borish tendensiyasiga ega bo’lgan. Xususan, tijorat banklari I darajali kapitali 2020 yil 1 martda 2020 yil 1 yanvar holatiga nisbatan 5,6 foizga oshib, 47,9 trln. so’mga yetdi. 2020 yil 1 yanvarda esa 43,7 trln.so’mni tashkil qildi (4-jadval). Mamlakatimizning bugungi kundagi bank tizimi holati tez suratlarda o’sib bormoqda. Buning natijasida tijorat banklarining kreditlash hajmi va aholi omonatlarini qabul qilishi kengayib bormoqda. Kundan – kunga aholining banklarga ishonchi ortib borishini banklardagi aholi omonatlari hajmi o’sib borishida ko’rib borishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimdek respublikamizdagi barcha tijorat banklari universal banklardir. Universal tijorat banklari faoliyatini so’nggi yillar davomida 3 ta xalqaro reyting agentliklari o’rganib chiqishmoqda. Ular «Moody’s», «FitchRaytings» va «Standard&Poors» xalqaro reyting agentliklaridir. Bu agentliklar har yili o’zlarining hisobotlarida O’zbekiston bank tizimida mavjud holatni xalqaro reyting ko’rsatkichlariga taqqoslagan holda o’z xulosalarini bildirishadi. «Moody’s» xalqaro reyting agentligi shu yili 15 aprel kuni «O’zbekston bank tizimining rivojlanish istiqbollari» yangi hisobotini nashr qilib, unga ko’ra ketma – ket beshinchi yil O’zbekiston bank tizimi rivojlanish istiqbollari «barqaror» darajada tasdiqlandi. «Moody’s» agentligining fikriga ko’ra, barqaror prognozi O’zbekiston iqtisodiyotining, shu jumladan iqtisodiyotga katta hajmdagi investitsiyalar yo’naltirilishi hisobiga, yuqori suratlarda o’sayotganligi bilan izohladi. Shuningdek iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining o’sishini ta’minlovchi manba hisoblangan universal tijorat banklarningistiqbollariga ijobiy ta’sir qiluvchi muhim omillar qatoriga kiritilmoqda. «Moody’s» xalqaro reyting agentligi tomonidan O’zbekistonda oxirgi 10 yil mobaynida yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari ta’minlangani hamda O’zbekiston eksporti tarkibining MDXdagi boshqa davlatlarga nisbatan diversifikatsiyalanganligi hisobiga iqtisodiy o’sish sur’atlari o’zgaruvchanligining sezilarli darajada past bo’lgani ta’kidlanmoqda. 24 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tijorat banklari I darajali kapitali yuqori sur’atlarda o’sib borish tendensiyasiga ega bo’lgan. Xususan, tijorat banklari I darajali kapitali 2020 yil 1 martda 2020 yil 1 yanvar holatiga nisbatan 5,6 foizga oshib, 47,9 trln. so’mga yetdi. 2020 yil 1 yanvarda esa 43,7 trln.so’mni tashkil qildi (4-jadval). Mamlakatimizning bugungi kundagi bank tizimi holati tez suratlarda o’sib bormoqda. Buning natijasida tijorat banklarining kreditlash hajmi va aholi omonatlarini qabul qilishi kengayib bormoqda. Kundan – kunga aholining banklarga ishonchi ortib borishini banklardagi aholi omonatlari hajmi o’sib borishida ko’rib borishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimdek respublikamizdagi barcha tijorat banklari universal banklardir. Universal tijorat banklari faoliyatini so’nggi yillar davomida 3 ta xalqaro reyting agentliklari o’rganib chiqishmoqda. Ular «Moody’s», «FitchRaytings» va «Standard&Poors» xalqaro reyting agentliklaridir. Bu agentliklar har yili o’zlarining hisobotlarida O’zbekiston bank tizimida mavjud holatni xalqaro reyting ko’rsatkichlariga taqqoslagan holda o’z xulosalarini bildirishadi. «Moody’s» xalqaro reyting agentligi shu yili 15 aprel kuni «O’zbekston bank tizimining rivojlanish istiqbollari» yangi hisobotini nashr qilib, unga ko’ra ketma – ket beshinchi yil O’zbekiston bank tizimi rivojlanish istiqbollari «barqaror» darajada tasdiqlandi. «Moody’s» agentligining fikriga ko’ra, barqaror prognozi O’zbekiston iqtisodiyotining, shu jumladan iqtisodiyotga katta hajmdagi investitsiyalar yo’naltirilishi hisobiga, yuqori suratlarda o’sayotganligi bilan izohladi. Shuningdek iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining o’sishini ta’minlovchi manba hisoblangan universal tijorat banklarningistiqbollariga ijobiy ta’sir qiluvchi muhim omillar qatoriga kiritilmoqda. «Moody’s» xalqaro reyting agentligi tomonidan O’zbekistonda oxirgi 10 yil mobaynida yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari ta’minlangani hamda O’zbekiston eksporti tarkibining MDXdagi boshqa davlatlarga nisbatan diversifikatsiyalanganligi hisobiga iqtisodiy o’sish sur’atlari o’zgaruvchanligining sezilarli darajada past bo’lgani ta’kidlanmoqda. 25 5-jadval Bank tizimi faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari to’g’risida MA'LUMOT (mlrd. so’m)17 17 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/139622/ Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 y. 01.03.2020 y. Nominal o’sishi, foizda Haqiqiy o’sishi, (devalvatsiya ni hisobga olmagan holda) foizda jami shundan, xorijiy valyutada ulushi, foizda jami shundan, xorijiy valyutada ulushi, foizda Bank aktivlari, jami 272 727 129 077 47,3% 278 948 132 550 47,5% 2,3% 2,2% Kredit qo’yilmalari, jami 211 581 100 947 47,7% 215 815 103 775 48,1% 2,0% 1,9% Jalb qilingan jami depozitlar 91 009 39 969 43,9% 90 775 39 249 43,2% -0,3% -0,3% Jami kapital 51 031 305 0,6% 52 943 305 0,6% 3,7% 3,7% 25 5-jadval Bank tizimi faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari to’g’risida MA'LUMOT (mlrd. so’m)17 17 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – www.cbu.uz - https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/139622/ Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2020 y. 01.03.2020 y. Nominal o’sishi, foizda Haqiqiy o’sishi, (devalvatsiya ni hisobga olmagan holda) foizda jami shundan, xorijiy valyutada ulushi, foizda jami shundan, xorijiy valyutada ulushi, foizda Bank aktivlari, jami 272 727 129 077 47,3% 278 948 132 550 47,5% 2,3% 2,2% Kredit qo’yilmalari, jami 211 581 100 947 47,7% 215 815 103 775 48,1% 2,0% 1,9% Jalb qilingan jami depozitlar 91 009 39 969 43,9% 90 775 39 249 43,2% -0,3% -0,3% Jami kapital 51 031 305 0,6% 52 943 305 0,6% 3,7% 3,7% 26 Xo’jalik yurituvchi subektlar depozitlari va aholi omonatlari, shuningdek, moliyalashtirishning boshqa manbalari kelgusida bank tizimi likvidliligini ta’minlashga xizmat qiladi. Jumladan tijorat banklaridagi depozitlarning umumiy hajmi 2020 yil 1 yanvarda 51,0 trln so’mni tashkil qildi, uning 305 mlrd. so’mi yoki 0,6 foizi xorijiy valyutada. Shu ko’rsatkichning o’ziyoq aholining banklarga ishonchi o’tib borayotganligi yaqqol isboti bo’la oladi (5-jadval). «Moody’s» agentligi tomonidan prognoz davrida tijorat banklari likvidliligi va daromadlilik ko’rsatkichlarining barqaror darajada saqlanib turishi kutilmoqda. Umumiy xulosa o’rnida «Moody’s» agentligi 12-18 oyni tashkil etuvchi prognoz davrida mamlakat iqtisodiyotining yuqori o’sish sur’ati banklar uchun qulay amaliyot muhitini ta’minlaydi. “Fitch Ratings” agentligi tahlilchilari mamlakatimiz bank tizimining rivojlanishi va baholanishi bo’yicha o’zlarining xulosalarini shu yilning 20 may kuni O’zbekiston Respublikasi va “Fitch Ratings” xalqaro reyting agentligi bilan hamkorlikda O’zbekiston bank tizimining rivojlanishini baholash va tijorat banklarining xalqaro reyting olish masalalariga bag’ishlangan navbatdagi yillik konfrensiyada taqdimot qilishdi. unda ta’kidlanishicha, makroiqtisodiy muhitning qulayligi, yalpi ichki mahsulotning barqaror o’sishi, davlat budjeti profitsit bilan bajarilishi, davlat budjetining past darajasi bank tizimi rivojlanishining «barqaror» darajada baholanishi uchun asos bo’lmoqda. “Fitch Ratings” banklarning respublika iqtisodiyotini kreditlashning barqaror o’sishini ta’minlamoqda. Kreditlashning kengayishi iqtisodiyotning real tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmini oshirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning o’sishiga sharoit yaratmoqda. 26 Xo’jalik yurituvchi subektlar depozitlari va aholi omonatlari, shuningdek, moliyalashtirishning boshqa manbalari kelgusida bank tizimi likvidliligini ta’minlashga xizmat qiladi. Jumladan tijorat banklaridagi depozitlarning umumiy hajmi 2020 yil 1 yanvarda 51,0 trln so’mni tashkil qildi, uning 305 mlrd. so’mi yoki 0,6 foizi xorijiy valyutada. Shu ko’rsatkichning o’ziyoq aholining banklarga ishonchi o’tib borayotganligi yaqqol isboti bo’la oladi (5-jadval). «Moody’s» agentligi tomonidan prognoz davrida tijorat banklari likvidliligi va daromadlilik ko’rsatkichlarining barqaror darajada saqlanib turishi kutilmoqda. Umumiy xulosa o’rnida «Moody’s» agentligi 12-18 oyni tashkil etuvchi prognoz davrida mamlakat iqtisodiyotining yuqori o’sish sur’ati banklar uchun qulay amaliyot muhitini ta’minlaydi. “Fitch Ratings” agentligi tahlilchilari mamlakatimiz bank tizimining rivojlanishi va baholanishi bo’yicha o’zlarining xulosalarini shu yilning 20 may kuni O’zbekiston Respublikasi va “Fitch Ratings” xalqaro reyting agentligi bilan hamkorlikda O’zbekiston bank tizimining rivojlanishini baholash va tijorat banklarining xalqaro reyting olish masalalariga bag’ishlangan navbatdagi yillik konfrensiyada taqdimot qilishdi. unda ta’kidlanishicha, makroiqtisodiy muhitning qulayligi, yalpi ichki mahsulotning barqaror o’sishi, davlat budjeti profitsit bilan bajarilishi, davlat budjetining past darajasi bank tizimi rivojlanishining «barqaror» darajada baholanishi uchun asos bo’lmoqda. “Fitch Ratings” banklarning respublika iqtisodiyotini kreditlashning barqaror o’sishini ta’minlamoqda. Kreditlashning kengayishi iqtisodiyotning real tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmini oshirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning o’sishiga sharoit yaratmoqda. 27 Xulosa Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida bank tizimini takomillashtirish banklarning iqtisodiyotdagi roli nafaqat banklarning o’ziga, balki milliy iqtisodiyotning rivoji va raqobatbardoshligiga bevosita bog’liq. O’z navbatida, iqtisodiyotning rivojlanishi va raqobatbardoshligi mamlakatda barqaror va samarali bank tizimining tashkil etilganligi bilan bevosita bog’liqdir. Bir so’z bilan aytganda, banklar va milliy iqtisodiyot bir – biridan ayri holda rivojlanishining imkoniyati mavjud emas. Ular biri – birini to’ldirgan holda, bir – biriga o’zaro hamoxang tarzda rivojlanib va takomillashib boradigan iqtisodiy – moliyaviy sub’ektlar hisoblanadi. Aynan yuqoridagilardan kelib chiqib O’zbekiston bank tizimini takomillashtrish jarayonlarini jadallashtirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. - tijorat banklarida mijozlarga sifatli xizmatlar ko’rsatish maqsadida zamonaviy va ilg’or axborot texnologiyalaridan yuqori darajada foydalanish zarur; - mamlakatimiz banklarining moliya bozridagi faoliyat ko'lamini oshirish, ularga ushbu bozorda ishtirok etishlarini rag’batlantiruvchi imtiyozlar joriy qilish; - tijorat banklarining xizmatlari sifatini oshirish birinchi navbatda mijozlarga xizmat ko’rsatadigan bank xodimlarining muomala madaniyatiga nihoyat darajada bog’liq bo’lib, bugungi kunda tijorat banklari xodimlarining bu boradagi malakasini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi; - tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish va bu orqali ko’rsatilayotgan bank xizmatlari ko’lamini kengaytirish lozim; - mamlakatimizning chekka hududlarida aholiga ko’rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini oshirish orqali bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada mustahkamlash; - kredit kartalar faoliyatini yo’lga qo’yish va takomillashtirish. Jumdladan, overdraft kreditlash tizimini rivojlantirish; 27 Xulosa Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida bank tizimini takomillashtirish banklarning iqtisodiyotdagi roli nafaqat banklarning o’ziga, balki milliy iqtisodiyotning rivoji va raqobatbardoshligiga bevosita bog’liq. O’z navbatida, iqtisodiyotning rivojlanishi va raqobatbardoshligi mamlakatda barqaror va samarali bank tizimining tashkil etilganligi bilan bevosita bog’liqdir. Bir so’z bilan aytganda, banklar va milliy iqtisodiyot bir – biridan ayri holda rivojlanishining imkoniyati mavjud emas. Ular biri – birini to’ldirgan holda, bir – biriga o’zaro hamoxang tarzda rivojlanib va takomillashib boradigan iqtisodiy – moliyaviy sub’ektlar hisoblanadi. Aynan yuqoridagilardan kelib chiqib O’zbekiston bank tizimini takomillashtrish jarayonlarini jadallashtirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. - tijorat banklarida mijozlarga sifatli xizmatlar ko’rsatish maqsadida zamonaviy va ilg’or axborot texnologiyalaridan yuqori darajada foydalanish zarur; - mamlakatimiz banklarining moliya bozridagi faoliyat ko'lamini oshirish, ularga ushbu bozorda ishtirok etishlarini rag’batlantiruvchi imtiyozlar joriy qilish; - tijorat banklarining xizmatlari sifatini oshirish birinchi navbatda mijozlarga xizmat ko’rsatadigan bank xodimlarining muomala madaniyatiga nihoyat darajada bog’liq bo’lib, bugungi kunda tijorat banklari xodimlarining bu boradagi malakasini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi; - tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish va bu orqali ko’rsatilayotgan bank xizmatlari ko’lamini kengaytirish lozim; - mamlakatimizning chekka hududlarida aholiga ko’rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini oshirish orqali bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada mustahkamlash; - kredit kartalar faoliyatini yo’lga qo’yish va takomillashtirish. Jumdladan, overdraft kreditlash tizimini rivojlantirish; 28 - qisqa muddatli mikroqarzlarni yo’lga qo’yish. Hech qanday hujjat, kafil, garov talab etmasdan, EKIHning 10 barobarigacha bo’lgan miqdorda mikroqarzlarni bir necha soniya ichida berish onlayn tizimi yaratish; - bank aksiyalarining onlayn ommaviy sotuvini yo’lga qo’yish; - aholi mablag’larini sarmoyaga yo’naltirish tizimini ishlab chiqish; Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mustaqillikning ilk davrlaridayoq mamlakatimizda mustahkam bank infratuzilmasi shakllandi. Tobora taraqqiy etib borayotgan bank tizimi mamlakatimizni har tomonlama taraqqiy ettirishda, xalq farovonligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli davom ettirishda o’zining salmoqli hissasini qo’shib boraveradi. 28 - qisqa muddatli mikroqarzlarni yo’lga qo’yish. Hech qanday hujjat, kafil, garov talab etmasdan, EKIHning 10 barobarigacha bo’lgan miqdorda mikroqarzlarni bir necha soniya ichida berish onlayn tizimi yaratish; - bank aksiyalarining onlayn ommaviy sotuvini yo’lga qo’yish; - aholi mablag’larini sarmoyaga yo’naltirish tizimini ishlab chiqish; Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mustaqillikning ilk davrlaridayoq mamlakatimizda mustahkam bank infratuzilmasi shakllandi. Tobora taraqqiy etib borayotgan bank tizimi mamlakatimizni har tomonlama taraqqiy ettirishda, xalq farovonligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli davom ettirishda o’zining salmoqli hissasini qo’shib boraveradi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 25 oktyabr kuni “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag’ishlangan yig’ilishidan. 2019 yil 25 oktyabr. https://president.uz/oz/2961 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2019 yil 11 noyabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 5 noyabr. 5. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri to’g’risida”gi qonuni. 2020 yil 30 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonuni. 2018 yil 17 dekabr. 7. O’zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to’g’risida”gi qonuni 2019 yil 11 sentyabr. 8. O’zbekiston Respublikasining “Elektron to’lovlar to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2020 yil 16 dekabr. 9. Abdullaeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. - T.: "Moliya", 2020 yil. 10. Abdullaeva SH.Z. Bank ishi. Darslik. - T.: TMI, 2020. 11. Abdullaeva SH.Z. Xalkaro valyuta va kredit munosabatlari - T.: TMI, 2019 yil. 12. Y. Abdullaev, T.Qoraliev va b. Bank ishi. O’quv qo’llanma. -T.: "Iqtisod- Moliya", 2021 yil. 13. Mullajonov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: 2020 14. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni, 2019 yil, Toshkent. 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 25 oktyabr kuni “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag’ishlangan yig’ilishidan. 2019 yil 25 oktyabr. https://president.uz/oz/2961 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2019 yil 11 noyabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 5 noyabr. 5. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri to’g’risida”gi qonuni. 2020 yil 30 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonuni. 2018 yil 17 dekabr. 7. O’zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to’g’risida”gi qonuni 2019 yil 11 sentyabr. 8. O’zbekiston Respublikasining “Elektron to’lovlar to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2020 yil 16 dekabr. 9. Abdullaeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. - T.: "Moliya", 2020 yil. 10. Abdullaeva SH.Z. Bank ishi. Darslik. - T.: TMI, 2020. 11. Abdullaeva SH.Z. Xalkaro valyuta va kredit munosabatlari - T.: TMI, 2019 yil. 12. Y. Abdullaev, T.Qoraliev va b. Bank ishi. O’quv qo’llanma. -T.: "Iqtisod- Moliya", 2021 yil. 13. Mullajonov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: 2020 14. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni, 2019 yil, Toshkent. 30 15. Shodmonov Sh.Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi. – T.: IQTISOD- MOLIYA, 2020 Foydalanilgan saytlar 16. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy veb- sayti; 17. www.minfin.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining rasmiy veb-sayti. 18. www.bankir.uz - norasmiy veb-sayt. 19. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining veb- sayti. 20. www.bis.org – Xalqaro Bazel Qo’mitasining rasmiy veb-sayti. 21. www. wikipedia.org – Global internet tarmog’i ensiklopediyasi 22. www.adb.org – Osiyo Taraqqiyot Bankining rasmiy veb-sayti. 23. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Fondining rasmiy veb-sayti. 24. www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy veb-sayti. 30 15. Shodmonov Sh.Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi. – T.: IQTISOD- MOLIYA, 2020 Foydalanilgan saytlar 16. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy veb- sayti; 17. www.minfin.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining rasmiy veb-sayti. 18. www.bankir.uz - norasmiy veb-sayt. 19. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining veb- sayti. 20. www.bis.org – Xalqaro Bazel Qo’mitasining rasmiy veb-sayti. 21. www. wikipedia.org – Global internet tarmog’i ensiklopediyasi 22. www.adb.org – Osiyo Taraqqiyot Bankining rasmiy veb-sayti. 23. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Fondining rasmiy veb-sayti. 24. www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy veb-sayti.