O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBЕKISТОN МILLIY UNIVERSITETI IJТIМОIY FАNLAR FАКULТЕТI SOTSIOLOGIYA KAFEDRASI UMUMIY SOTSIOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI O’ZBEKISTONDA DINIYLIK VA DUNYOVIYLIK MUNOSABATLAR Toshkent 2023 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………..………...3 I. BOB. O’ZBEKISTONDA DAVLAT VA DIN MUNOSABATLARI 1.1Ilk diniyqarashlar........…..……...……………..….…...…………..............6 1.2.Dunyoviy davlatchilikda Islom dinining o’rni……..…….........………10 II. BOB DINIY VA DUNYOVIY QARASHLAR 2.1.Din va Taraqqiyot……...…................................................……....…......16 2.2. Globallashuv sharoitida dunyoviy va diniy mafkuralarning xususiyatlari……………………………………………………………………….. XULOSA…………..…………………………………….…………………….…23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..……….………........…………………26 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Dunyoviylik tushunchasini diniylik bilan mutlaq qarama­qarshi qo‘yish to‘g‘ri emas. Ular dunyo va inson hayotining mohiyatiga turlicha qarash usullarini, dunyoviylik tushunchasida diniy tashkilotlarni siyosiy tashkilotlardan ajratish va diniylikni barcha uchun asos qilib olmaslik tamoyillarini, dindorlik esa, qalbga bog‘liq hissiyotlarni uni barchaga majburiy singdirish hech qaysi diniy tamoyilga to‘g‘ri kelmasligini, dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo‘lsa­da, jamiyatdan ajralmaganligini,dunyoviy va diniy qadriyatlar muvozanati buzilgan jamiyatlarda ijtimoiy taraqqiyot masalasida kelib chiqishidagi jiddiy muammolarni o’rganish. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda diniy va dunyoviy bilimlarning o’ziga xosligi , ularning tutgan o’rni, jamiyatga tasiri, diniy va dunyoviy bilimlarning davlat taraqqiyotidagi mutanosibligi, diniy va dunyoviy bilimlarning bir –biridan farqini o’rganish. Kurs ishining vazifasi. O’zbekistonda diniy va dunyoviy munosabatlarni va glaballashuv davrida diniy va dunyoviy mafkuralarning xususiyatlarini o’rganish. Kurs ishining obyekti. Bugungi jamiyatimizdagi diniy va dunyoviy bilimlarninng o’rni . Kurs ishining predmeti. Davlat va Din o’rtasidagi va bu kundagi diniylik va dunyoviylik moammolari 1.BOB. O’zbekistonda davlat va din munosabatlari 1.1. 1Ilk diniyqarashlar Din tabiat va jamiyatda sodir bo’livchi voqea hamda hodisalarni aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, din ibtidoiy davrda vujudga kelib o’sha davrda yashagan odamlarning dunyoqarashini o’zida ifodalovchi ma’naviy madaniyat elementidir. Din arab tilida “ishonch” “ishonmoq” degan ma’nolarini bildirib, din insondan tashqarida bo’lib, uni yaratgan iloxiy qudratga ishonch va e’tiqodni ifoda etadigan maslak, qarash hamda ta’limotdir.Odamlarda ilk diniy tasavvurlarning paydo bo’lib, shakllanib, rivojlanib, takomillashib borishi jarayoni insonda ong, tafakkurning shakllanishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, insonning paydo bo’lib shakllanib borishi jarayoni fanda antroposotsiogenez deyiladi. Insoniyatning ibtidoiy davrdagi eng qadimgi tarixini o’rgangan arxeolog olimlar dastlabki davrlarda odamlarda diniy tassavurlar bo’lmaganligi, odamlar birga yashab, ov qilib, o’zaro muloqotga kirishganlaridan so’ng insoniyat ongsiz faoliyatdan ongli faoliyatga o’tgani, inson o’zini o’rab turgan tashqi olam, tevarak atrofdagi narsa va xodisalarni jonlantirib tasavvur qilishlari natijasida odamlarda ilk diniy tasavvurlar vujudga kelganligi haqidagi fikrni bayon qiladilar.Zamonlar osha diniy qarashlar O’rta Osiyoda yanada mukamallashdi,ya’ni IX asrda turli din ilm sohiblari yetishib chiqqan.Bulardan Buyuk faylasuf Abu Nasr al-Farobiy, ibn Nasir Farg’oniy, ibn Ismoil Al-Buxoriy kabi buyuk olimlar yetishim chiqqan. Bu mutaffakirlar orasida al-Buxoriyning qilgan ishlariga to’xtalish joiz ,uning “Sahih ul-Buxoriy “ asari naqadar go’zal durdonalardan hisoblanadi uning yozilganiga 1200 yildan oshgan bo’lsada musulmon oilalarda muqaddas Quroni Karimdan so’ng sevib o’qiladi , unda jami takrorlanadigan hadislar 7275 tani takrorlanmaydigan holda esa 4000 tani tashkil etadi.Al- Buxoriy dunyoda diniy bilimlarning tutgan o’rni ularning naqadar go’zalligini isbotlab berganlar Imom Al-Buxoriy “Ilimni hech qachon xor qilmanglar” deb takidlaydilar.” Al-jome’ as-sahih” asarida ilm fazilatlarning to’g’risiuda shunday deyilgan “Alloh taolo oyati karimasida : “ Alloh taolo sizlarning orangizdagi imon keltirganlarni va ilmni yuksaltirganlarni bu dunyoda yorlaqab , martabasini ulug’ qilgaydir, oxiratda jannatga kirmoqlikni nasib etgusidir, Alloh taolo qilayotgan ishlaringizdan xabardordir1 “, - deyilgan. Yana boshqa oyati Karimada esa: “ Yo Rabbiy, ilmimni ziyoda qilg’aysen, deb ayt!”- deyilgan. Qarindoshlariga mehr-oqibatli odamning rizqi ulug’ bo’lmog’i haqida : “Abu Hurayra roziyallohu anhu: “ Men Rasullohi sollalohu alayhi vasallamning: “Kimki rizqim ulug’, umrim uzoq bo’lsin desa, qarindosh- urug’lariga mehr-oqibatli bo’lsin !”- deganlarini eshitganman”, - dedi. Anas ibn Molik rivoyat qiladi: “Rasululloh sollallohu alayhi vassallam :”Kimki rizqim ulug’, umrim uzun bo’lsin desa, qarindosh – urug’lariga mehr- oqibatli bo’lsin!” – deganlar” . Ko’rinib turibdiki ilk diniy qarashlarda insonlarning bir- biriga bo’lgan muhabbati ,qarindosh-urug’chilik , ilim olish , ota- onaga bolgan munosabat hadislarda go’zal tariflab berilgan . Tarixdan ma’lumki, dahriylik, ya’ni ateistik qarashlar qadim-qadimdan turli jamiyatlarda goh oshkora, goh yashirin tarzda mavjud bo‘lgan. Turli falsafiy qarashlar, darvinizm va freydizm kabi ta’limotlar negizida vujudga kelgan dahriylik sobiq sho‘ro tuzumi davrida “ilmiy ateizm” nomli alohida fan darajasiga ham yetdi. To‘g‘ri, e’tiqod har bir kishining shaxsiy ishi, lekin o‘z e’tiqodini asoslash uchun sovet davridagi kabi, o‘zga e’tiqodni asossiz tanqid qilish, boshqa bir diniy ta’limotni buzib ko‘rsatishni oqlab bo‘lmaydi.Dahriylikni dunyoviylik bilan chalkashtirib yubormaslik zarur. Ilm ateizmga yetaklamaydi, din esa ilm-fanni inkor etmaydi. Bu borada birinchi prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi so‘zlarini eslash o‘rinli: “Dunyoviylik bu dahriylik degani emas. Din va diniy e’tiqod butunlay rad etiladigan hayot esa qanday g‘ayriinsoniy ekanini biz kechagi tariximiz misolida yaxshi bilamiz” 2Alloma “Biz kecha va kunduzni qudratimizni ko‘rsatib turadigan ikki belgi (mo‘jiza) qilib qo‘ydik” (Isro, 12) oyati tafsirida ham qimmatli mulohazalarni ilgari suradi: Islom dini taʼlimotiga koʻra, din — Alloh tomonidan oʻz paygʻambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi zarur boʻlgan ilohiy qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, ayni vaqtda insonga toʻgʻri, haqiqiy hayot yoʻlini koʻrsatadigan va oʻrgatadigan ilohiy qudratga ishonchni ifoda etadigan taʼlimotdir.Din dunyo, inson, 1 Imom Al- Buxoriy “Al-jome’ as-sahih “ 2 Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” .Toshkent,” Ma’naviyat”, 2014. 93 bet mavjudotlarning kelib chiqishi, insonning yashashdan maqsadi kabi savollarga oʻzicha javob beradi. Dunyoviy ilm nuqtai nazaridan din kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining maʼlum bosqichida paydo boʻlgan ijtimoiy ong shakllaridan biri. Bu dunyoqarash jamiyatning maʼlum tarixiy davr va sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi. Ulugʻ mutafakkir Abu Nasr Forobiy dinga falsafa bilan bir qatorda haqiqatga yetishishning ikki mustaqil usulidan biri sifatida qaragan. Forobiyning fikricha, falsafadagi masalalar isbotini paygʻambarlar ramzlar shaklida bayon qilganlar. Dinga turlicha yondoshishni Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyomning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida, Ibn Rushdning ikki haqiqat nazariyasida kuzatish mumkin. 18-asr fransuz faylasuflarining dinga boʻlgan oʻziga xos yondashuvlari, 19-asrda mifologik maktab (aka-uka Ya. Grim va V. Grim, M. Myuller), antropologik maktab (L. Feyerbax) va boshqa turli yoʻnalishlar paydo boʻlgan boʻlsa, 20-asrda dinni tadqiq qilish yuzasidan yana boshqacha qarash va nazariyalar (K. Yung , E. Dyurkxeym) vujudga keldi.Dinning nima ekanligi turlicha izohlansada, umuman ol ganda din — ishonmoqlik tuygʻusidir. Bunday tuygʻusi boʻlmagan xalq yoʻq. Chunki biron-bir xalq dinsiz, eʼtiqodsiz, biron-bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Din insoniyatning eng teran, eng goʻzal maʼnaviy-ruhiy ehtiyojlaridan biridir. Insoniyat tarixida din turli shakllarda namoyon boʻlgan. Dinning dastlabki koʻrinishlari fetishizm, totemizm, animizm, sehrgarlik va b.dir. Shuningdek, urugʻqabila dinlari, milliy dinlar (iudaizm, hinduiylik, sintoizm, daosizm, konfutsiychilik), jahon dinlari (buddizm, xristianlik, islom) vujudga kelgan. Din avvaliga koʻpxudolik (poli-teistik), soʻngra yakkaxudolik (monoteistik) koʻrinishida boʻlgan. Har bir din diniy dunyoqarash, diniy marosim, diniy tuygʻu va sigʻinish obʼyektlarini oʻz ichiga oladi. Har qanday jamiyatda din maʼlum ijtimoiy, maʼnaviy va ruhiy vazifalarni bajaradi. Uning ijtimoiy hayotga taʼsiri kuchlidir. Har bir din dindorlarini oʻz taʼlimoti doirasida saklashga harakat qiladi, oʻz qavmlari uchun tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini oʻtaydi. Dinlar oʻz marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan qatiy tartibga amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qoʻyadi, shuningdek, oʻz qavmlarining birligini, jamiyat va shaxsning oʻzaro aloqada boʻlishini taʼminlashga intiladi. Din insonga yashashdan maqsad, hayot mazmuni, bu dunyo va u dunyo masalalariga oʻz munosabatini bildirib turadi. U umuminsoniy axloq meʼyorlarini oʻziga singdirib, xulq-atvor qoidasiga aylantiradi. Madaniyat rivojiga katta taʼsir koʻrsatib, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga yetkazish ishiga yordam beradi.Din insonning ishonchli hamrohi, odamzot hayotining bir qismi boʻlib kelgan. Unga turli davrda turlicha munosabatda boʻlingan. Dinni jamiyatning hukmron kuchlari davlat siyosati darajasiga koʻtargan yoki din hamda dindorlarni ayovsiz taʼqib ostiga olgan hollar tarixda koʻp uchraydi. Yaqin oʻtmishda — shoʻrolar davrida dinni kamsitish va unga qarshi kurash siyosati olib borildi. 1.2.Dunyoviy davlatchilikda Islom dinining o’rni Bugungi kunda turli mutaassib kuchlar tomonidan diniylik va dunyoviylik nisbati buzib talqin qilinib, davlatga oid dunyoviy ishlardan dinni ajratish dahriy davlat va axloqsiz jamiyat qurishga olib kelishi haqidagi noxolis da'volar tobora ko‘proq yangramoqda.Musulmonlarning dunyoviy davlatda yashashi mumkinligi ilmiy isbotlar talab qilmaydi. Nafaqat G‘arbiy Yevropa, Amerika va Avstraliyadagi aholining ozchiligini tashkil qiluvchi musulmonlarning tajribasi, balki aholisining mutlaq ko‘pchiligi musulmonlardan iborat Turkiya yoki O‘zbekiston tajribasi ham shundan dalolat beradi.Ammo ayrim guruhlarning siyosat bilan din ajralmasdir, ijtimoiy hayotning barcha sohalari islom dini qoidalari asosida boshqarilishi kerak, degan demokratiya tamoyillariga zid da'volari biryoqlama kayfiyatlarni uyg‘otmoqda.Vijdon erkinligi barcha demokratik tizimlarda kafolatlangan va Inson huquqlari haqidagi halqaro deklaratsiyada belgilab qo‘yilgan muhim huquq hisoblanadi.Dunyoviylik tushunchasini diniylik bilan mutlaq qarama-qarshi qo‘yish to‘g‘ri emas. Ma'lum ma'noda, diniylik va dunyoviylik bir-biriga mutlaq zid tushunchalar ham emas. Ular dunyo va inson hayotining mohiyatiga turlicha qarash usullaridir. Dindorlik esa qalbga bog‘liq hissiyot. Uni barchaga majburiy singdirish hech qaysi diniy tamoyillarga to‘g‘ri kelmaydi. Dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo‘lsada, jamiyatdan ajralmagan. Milliy va diniy qadriyatlar xalqlar ma'naviy qiyofasining muhim qismlaridan hisoblanadi.Islom dinida dunyoviylikka dinga yot tushuncha sifatida qaralmaydi. Dunyoviylik Dindorlik esa qalbga bog‘liq hissiyot. Uni barchaga majburiy singdirish hech qaysi diniy tamoyillarga to‘g‘ri kelmaydi. Dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo‘lsada, jamiyatdan ajralmagan. Milliy va diniy qadriyatlar xalqlar ma'naviy qiyofasining muhim qismlaridan hisoblanadi.Islom dinida dunyoviylikka dinga yot tushuncha sifatida qaralmaydi. Islom dinining muqaddas manbalari – Qur'oni karim va Sunnada ham dunyoviylik tamoyillari asosini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Baqara surasi 201- oyatda: Yana shundaylari ham borki, ular: «Ey, Rabbimiz, bizga bu dunyoda ham yaxshilik ato etgin, oxiratda ham yaxshilik (ato etgin) va bizni do‘zax azobidan asragin»,3 – deydilar.Ushbu oyatda inson bu dunyosi uchun ham harakat qilishi kerakligiga ishora qilinadi. Qur'oni karimdagi “Dinda (dinga) zo‘rlash yo‘q” (Baqara, 256) oyatida dunyoviylikning eng muhim asoslaridan biri mujassam bo‘lgan. Unga ko‘ra diniy hayot tarzini majburlab singdirish mumkin emasdir. Ushbu oyatning so‘nggi nozil bo‘lgan oyatlardan ekani ham alohida e'tiborga molik.Shuningdek, “Qasas” surasida bayon qilingan: “Alloh senga ato etgan narsa bilan oxiratni istagin va dunyodan bo‘lgan nasibangni ham unutmagin” (4Qasas, 77) oyati karimani Abu Lays Samarqandiy “Bu dunyodagi nasibangni tark qilmagin, toki oxirating uchun xizmat qilsin” deya tafsir qilgan.Mazkur oyatda oxiratni yodda tutgan holda, bu dunyo ne'matlarini ham yoddan chiqarma, deyilmoqda. Chunki senda tanang, oilang, qo‘ni-qo‘shni, jamiyat, qo‘l ostingdagilarning haqqi bor, har bir haqdorning haqqini ado etish kerak.“Kahf” surasi 29-oyatida: Ayting: «(Bu Qur'on) Rabbingiz (tomoni) dan (kelgan) Haqiqatdir. Bas, xohlagan kishi imon keltirsin, xohlagan kimsa kofir bo‘lsin»5, deb marhamat qilinadi. Bu oyatda ham har bir inson imon keltirish masalasida ixtiyorli ekani, o‘z amali uchun o‘zi mas'ul bo‘lishi ta'kidlanadi.Shular bilan birga Qur'onda ko‘plab oyatlar dunyoviy masalalarni ham qamrab oladi. Misol tariqasida, Qur'ondagi eng katta oyat ham aynan dunyoviy masala – qarz oldi-berdisi haqidagi “Baqara” surasining 282-oyati bo‘lib, unda masalaning moddiy va ma'naviy jihatlariga e'tibor e'tibor 3 Qur’oni karim Baqara surasi 201-oyat 4 Qur’oni karim Qasas surasi 77-oyat 5 Qur’oni karim Kahv surasi 29- oyat qaratilgan.Payg‘ambar (a.s.)ning hayot yo‘lini o‘rgangan ulamolar u yerdagi dunyoviylikka e'tibor berilgan nuqtalarni alohida o‘rganganlar. Muhammad (a.s.) diniy masalalarda barchaga muallim bo‘lsalar ham, dunyoviy masalalarda mutaxassislarning fikrlariga quloq tutardilar. Xuddi shunga o‘xshash “xurmo changlatish” haqidagi hadisda ham Payg‘ambar (a.s.) dunyoviy ishlarida soha mutaxassislarining fikriga tayanish kerakligiga ishora qilganlar. Jumladan, Imom Muslimning Anas (r.a.)dan keltirgan rivoyatda:«Payg‘ambar sollallohu alayhi v+asallam (xurmo) changlatayotgan bir qavmning oldidan o‘tayotib, buni qilmasangiz ham bo‘laveradi, dedilar. O‘sha yili hosil yomon chiqdi. U zot yana o‘shalarning oldilaridan o‘tayotib, xurmoingizga nima bo‘ldi? deb so‘radilar.Ular, shundoq, shundoq, degan edingiz deb aytdilar. U zot: «Sizlar dunyongiz ishini biluvchiroqsiz» dedilar.Ya'niki, Rasulullohning ba'zi gaplari diniydan ko‘ra tajribaviy asosga yoki shaxsiy ra'yga tayangan. Shuning uchun ham sahobiylar Rasulullohning ba'zi amrlari borasida “shaxsiy fikringizmi yoki Allohning amrimi?” deb so‘rar edilar. Shaxsiy fikrlari bo‘lsa, unda ba'zan boshqa afzalroq variant taklif eta olardilar. Rasululloh (a.s.) bunday taklifni qabul qilib, o‘z ra'ylarini o‘zgartirar edilar. Ya'ni shu dunyoviy soha mutaxassisining fikrini albatta inobatga olar edilar.Rasululloh (a.s.)dan keyin chohoryorlar ham shu yo‘lni tutdilar. Hazrati Umar (r.a.) “Sizlarning yaxshingiz u dunyo va bu dunyo uchun harakat qilganingizdir” deb alohida ta'kidlagan. U zot masjidda ertayu-kech ibodat bilan mashg‘ul bo‘lgan yoshlarni tayoq bilan urib haydab, dunyoviy ish bilan shug‘ullanishga chaqirgani rivoyatlarda mashhurdir. Ali (r.a.) esa “Bu dunyo uchun abadiy yashaydigandek, oxirating uchun ertaga vafot etadigandek harakat qil” deb marhamat qilgan.Hozirgi zamonaviy davlatlar ham o‘z poydevorini e'tiqodiy tamoyillar emas, balki fuqarolik negiziga quradilar. Yuqorida kelganidek, “Madina sahifasi”da ham deyarli shunday tamoyillar nazarda tutilgan edi. Payg‘ambar (a.s.)ning jamiyat qurilishi va davlat boshqaruviga oid tuzgan ilk hujjat – “Sahifa”da ham ko‘rib turganimizdek dunyoviylik tamoyili yetakchilik qiladi. Ushbu hujjatga binoan Madina aholisining hech bir vakiliga diniy aqidalarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmagan, fuqarolik haq-huquqlari diniy mansublik nuqtai nazaridan belgilanmagan. Hattoki, turli e'tiqodiy qarashlarga ega Madina aholisiga ham bir xalq deb qaralgan.Payg‘ambar (a.s.) vafot etayotganlarida ham o‘rinlariga boshqaruvni amalga oshiradigan xalifani tayinlab ketmadilar, balki musulmonlar ixtiyoriga qoldirdilar. Ya'ni, davlatning keyingi rahbarlarini saylash jarayonlari diniy shaklda amalga oshmasligi ma'lum bo‘ldi. Shuning uchun ham Abu Bakr Siddiq (r.a.) rahbar etib saylanganlarida boshqaruv ishida xato qilishlari mumkinligini e'tiborga olib, sahobiylardan ularni to‘g‘rilab turishni, to‘g‘ri ish qilsalar ularni qo‘llab-quvvatlashni so‘raganlari rivoyatlarda mashhur. Islom dini ta'limotida davlat siyosiy tuzilmasining muayyan shakli ko‘rsatilmagan. Faqatgina umumiy tamoyillar belgilangan. Ulamolar bu tamoyillar 4 ta ekanini aytadilar: tenglik, erkinlik, adolat va mashvarat. Ushbu tamoyillar o‘rnatilsa, davlat qanday shaklga ega ekanidan qat'i nazar, u islom diniga muvofiq keladi.Bugungi kunda ayrim buzg‘unchi kuchlar tomonidan zamonaviy dunyoviy qonunchilik asosida hayot kechirish musulmonlar uchun maqbul emasligi haqida soxta da'volar tarqatilmoqda. Vaholanki, dunyoviy qonunlar haqida islom ulamolarining fikrlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: zamonaviy jamiyat talablariga muvofiq chiqarilgan qonunlar shariatga zid kelmasa, unday qonunlar shariatdandir. Zero, har bir shariat inson manfaati uchun yuborilgan, jamiyatlarning o‘z manfaatlarini ko‘zlab chiqargan qoidalari garchi shariatdan olinmagan bo‘lsada, lekin shariatga zid kelmasa ular ham shariatga muvofiq (shar'iy) hisoblanaveradi.Yuqoridagi misollardan ko‘rinadiki, islom dinida dunyoviylikka dinsizlik sifatida baho berilmagan. Dunyoviy ishlar shaxs va jamiyat manfaatini ko‘zlar ekan ular din ta'limotlarida doim qo‘llab-quvvatlagan. Din dunyoviy ishlarning ma'naviy jihatlarini tartibga solib turgan. Masalan, bu ishning savobli yoki savobsizligi, ma'naviy jihatdan mumkin yoki mumkin emasligi kabi. Umuman olganda demokratik tizimlarning konstitusion normalarida davlat va din o‘rtasidagi munosabatlar masalasidagi ikki jihat yaqqol ajralib turadi: din jamiyatda insonparvarlik ruhiyatining shakllanishida yuksak ma'naviyat bulog‘i, beqiyos axloqiy tarbiya manbai, insonlarni halollik, poklik kabi fazilatlarga undvchi qadriyat sifatida e'tirof etiladi,dindan g‘arazli maqsadlarda foydalanish, diniy omildan foydalanib siyosatga aralashish, hokimiyatga intilish kabi holatlar man etiladi.O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini qurish bosqichida diniylik bilan dunyoviylik o‘rtasidagi yangi nisbatni shakllantirish har doim ham silliq kechmadi. Bu yo‘lda musulmon aholi diniy ongini radikallashtirish va siyosiylashtirishga qaratilgan urinishlar hamon davom etmoqda. Bunday harakatlarning aniq ko‘rinishlari sifatida islom niqobi ostida harakat qilayotgan turli oqimlarning faoliyatida ko‘rish mumkin.Dunyoviylik tamoyili mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonuni bilan huquqiy kafolatlangan. O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘li – dunyoviy demokratik yo‘l. Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga ega vazifani bajaradi.Ming yillar davomida islom dini tamoyillariga sodiq holda yashab kelayotgan xalqimiz go‘zal fazilatlarni to‘laligicha hayoti, urf-odat va an'analariga singdirib olgan. Xalqimizning urf-odat va asriy an'analarini o‘zida aks ettirgan respublikamiz qonunchiligida kimning qanday e'tiqodga ega bo‘lish- bo‘lmasligi uning vijdoniga havola etiladi.Lekin havola etilayotgan e'tiqod qonunga xilof bo‘lmasligi shart. Din — xudo yoki xudolar, gʻayritabiiy kuchlar mavjudligiga ishonish. Din muayyan taʼlimotlar, his tuygʻular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon boʻladigan, olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning oʻziga xos usuli. Dinning paydo boʻlishi haqida yagona fikr yoʻq. Dinning nima ekanligi turlicha izohlansada, umuman ol ganda din — ishonmoqlik tuygʻusidir. Bunday tuygʻusi boʻlmagan xalq yoʻq. Chunki biron-bir xalq dinsiz, eʼtiqodsiz, biron-bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Din insoniyatning eng teran, eng goʻzal maʼnaviy-ruhiy ehtiyojlaridan biridir. Insoniyat tarixida din turli shakllarda namoyon boʻlgan. Dinning dastlabki koʻrinishlari fetishizm, totemizm, animizm, sehrgarlik va b.dir. Shuningdek, urugʻqabila dinlari, milliy dinlar (iudaizm, hinduiylik, sintoizm, daosizm, konfutsiychilik), jahon dinlari (buddizm, xristianlik, islom) vujudga kelgan. Din avvaliga koʻpxudolik (poli-teistik), soʻngra yakkaxudolik (monoteistik) koʻrinishida boʻlgan. Har bir din diniy dunyoqarash, diniy marosim, diniy tuygʻu va sigʻinish obʼyektlarini oʻz ichiga oladi. Har qanday jamiyatda din maʼlum ijtimoiy, maʼnaviy va ruhiy vazifalarni bajaradi. Uning ijtimoiy hayotga taʼsiri kuchlidir. Har bir din dindorlarini oʻz taʼlimoti doirasida saklashga harakat qiladi, oʻz qavmlari uchun tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini oʻtaydi. II. BOB.Diniy va dunyoviy qarashlar 2.1.Din va Taraqqiyot Tarixga nazar soladigan boʻlsak, yurtimizda hamisha ijtimoiy hamkorlik ruhi va bagʻrikenglikni targʻib etuvchi qadriyatlar ustuvor boʻlib kelganidan dalolat beradi. Mustaqillik tufayli oʻzligimizni anglash, maʼnaviy qadriyatlarimizni tiklash jarayoni kechayotgan hozirgi paytda umuman dinga va ayniqsa ota-bobolarimiz dini boʻlib kelgan islom diniga munosabat tubdan oʻzgardi. Bu sohadagi yutuqlar va oʻzgarishlarni sanab oʻtishga hojat yoʻq albatta.Bagʻrikenglik tushunchasi turli eʼtiqoddagi din vakillarining bir diyorda birgalikda hayot kechirishiga, millati va dinidan qatʼiy nazar ularning chin insoniy fazilatlarga xos muomalada boʻlishi tushuniladi. Bu esa oʻz navbatida, yurt tinchligi va taraqqiyotiga, umuminsoniy madaniyat va maʼnaviyat rivojiga xizmat qilib kelmoqda.Diniy bagʻrikenglik turli din vakillari eʼtiqodidagi mavjud aqidaviy farqlardan qatʼi nazar, ularning yonma- yon, oʻzaro tinch-totuv yashashini anglatadi. Har kim oʻz eʼtiqodiga amal qilishda erkin boʻlgani holda bu huquqqa boshqalar ham ega ekanini eʼtirof etmoq lozim.Hozirgi kunda hukumatimiz tomonidan oqilona, diniy bagʻrikenglik siyosati olib borilmoqda. Respublikada islom dini bilan bir qatorda, 16 diniy konfessiyaga mansub tashkilotlar emin-erkin faoliyat koʻrsatmoqda. Fuqarolarning millati, irqi, dinidan qatʼi nazar, barcha uchun teng huquqlar qonun orqali kafolatlangan. Buni diyorimizga tashrif buyurayotgan turli millat vakillari oʻz koʻzi bilan koʻrib bunga amin boʻlmoqda. Eʼtiqod erkinligi, diniy bagʻrikenglikning ijtimoiy-siyosiy jihatlari diniy tashkilotlar va davlat munosabatlarida doimo dolzarb masalalardan biri boʻlib kelgan. Bu bejiz emas, albatta. Din mamlakat aholisini ruhiy chiniqtirish hamda yuksak axloq, Vatan va xalq manfaati yoʻlida fidokorlik, poklik, oʻz millatiga sodiqlik kabi qadriyatlarni kundalik hayotga tatbiq etish orqali turmush tarzini oʻzgartirish va yurt farovonligini oshirishga xizmat qiladi. U insondagi qimmatli, eng ezgu fazilat va xislatlarni yuzaga chiqarishga qodir.Islom dini ham ilk davridayoq bagʻrikenglik dini sifatida namoyon boʻlib, u insonlarga muruvvatli, ochiq yuzli, boʻlishlik, boshqa din vakillari bilan chiroyli suratda muomalada boʻlish, ularga ehtirom koʻrsatish hamda bagʻrikengli boʻlishga alohida eʼtibor qaratgan. Bu xususda Alloh taolo bunday marhamat qiladi: “(Ey moʻminlar), sizlar Ahli kitoblar bilan faqat eng chiroyli uslubda munozara qilinglar…”. Mazkur oyatda Alloh taolo boshqa din vakillari bilan chiroyli uslubda muomala qilishga buyurmoqda.Paygʻambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam boshqa din vakillariga bagʻrikengli boʻlish, ularning eʼtiqodini hurmat qilish, haqlariga rioya etishning oliy namunasini koʻrsatibgina qolmasdan, biz insonlarni ham hamisha ana shu yoʻldan borishga daʼvat qilganlar. Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilib: “Kim ahdlashgan boshqa din vakilini oʻldirsa jannat hidini ham hidlamaydi. Vaholanki, jannatning hidi qirq yillik masofadan kelib turadi”, deganlar. Musulmonlarning asrlar osha oʻzga din vakillari bilan bagʻrikeng boʻlishlariga sabab, ilohiy taʼlimotga ogʻishmasdan amal qilganlari sababidandir. Alloh taolo Qurʼoni karimda musulmonlarga xitob qilib shunday deydi: “Ey imon keltirganlar! Alloh uchun haqda turing, adolatli guvoh boʻling. Bir qavmni yomon koʻrishingiz sizni ularga nisbatan adolat qilmaslikka olib bormasin. Adolat qiling. Bu taqvoga oid ishdir. Allohga taqvo qiling. Albatta Alloh qilayotgan amalingizdan xabardor zotdir”.Islomda kechirimli boʻlish, bagʻrikenglik maqtalgan axloqlardandir. Alloh taolo Paygʻambari va moʻmin – musulmon bandalarga shu sifatlar bilan ziynatlanishlikka amr etgan. Alloh taolo bunday marhamat qiladi: “Avfni (qabul qilib) oling, yaxshilikka buyuring, johillardan esa yuz oʻgiring!”degan. Avfni (qabul qilib) oling. Avf etish biror kishining ayb, yomon ishlarini kechirish, aybdorga nisbatan jazo loyiq boʻlsa ham, unga lutf ila jazolamaslik. Kechirimli va sabrli boʻlish dinimizning asosiy tamoyillaridan biridir. Ulamolarimiz “Avf” soʻzini “bagʻrikenglik bilan oʻzgalarning uzrini qabul qilish, ogʻirlikni oʻziga olib, boshqalarga yengillik baxsh etish” deya izohlagan ekanlar. Imom Tabariy rahmatulloh alayh bunday deydi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Jabroil alayhissalomdan ushbu oyatni sharhlab berishni soʻragan ekanlar. Shunda Jabroil alayhissalom:“Alloh taolo Sizga buyurib aytmoqda-ki, Sizga zulm qilgan kishini Siz avf eting, Sizga bermagan kishiga Siz bering, Sizdan uzilib ketgan kishiga Siz yaqinlashing!” deb sharhlaganlar. Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallamda bu fazilatlarning barchasi mujassam, soʻzlari va feʼllarida ham bu xulq ila ziynatlangan edi, boshqalarni ham kechirimli boʻlishga undardilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kofirlarni islom dinini qabul qilishga qiziqtirsalarda, ammo ularni bunga hech qachon majbur qilmaganlar. Balki Rasululloh sollallohu alayhi vasallam goʻzal axloqlari va bagʻrikengliklari ularning Islomga kirishlariga sabab boʻlgan. Bu esa, u zotning xushmuomalaliklari, muloyim va rahmdilligining sharofatidir. U zot: “Odamlarga rahm qilmaganga Alloh rahm qilmaydi”, deganlar. Bu yerda faqat musulmonlarga emas, balki butun insoniyatga rahm – shafqatli boʻlishga chaqirilmoqda.Abu Nasr Forobiy oʻzining “Fozil odamlar shahri” asarida “Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi asos insoniylikdir6” degan fikrlaridan ham rahmdillik, kechirimlilik, naqadar ulugʻ fazilat ekanini anglash mumkin.Alloh taolo Qurʼoni karim oyatlarida musulmonlarni boshqa din vakillari bilan yaxshilik va mehr-muruvvat qilishga chorlab, oʻzaro tinchlik va totuvlikda bagʻrikenglik hamda mehr-shafqatli boʻlishni “Mumtahana” surasida quyidagicha marhamat qiladi: “Din toʻgʻrisida sizlar bilan urushmagan va sizlarni oʻz yurtingizdan (haydab) chiqarmagan kimsalarga nisbatan yaxshilik qilishingiz va ularga adolatli boʻlishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta Alloh adolatli kishilarni sevar”.Buyuk mufassir Abu Lays Samarqandiy “Bahru-l-ulum” nomli tafsir kitobida Qurʼondagi mazkur oyatni shunday tafsir qilgan: “Sizlar bilan dinda urush qilmagan oʻzga din vakillari bilan bordi-keldi qiling, ular bilan adolatli muomala qiling”.7Movarounnahrlik mashhur mufassir Abul Barakot Nasafiy “Madoriku-t-tanzil” asarida mazkur oyatlarni “Oʻzga din vakillariga ehtirom koʻrsating hamda ularga soʻzda va amalda yaxshilik qiling”, 8deb sharhlaydi.Demak, milliy qadriyatlar va islom dini odamlarni doimo bagʻrikeng, hamda kechirimli boʻlishga insonlar bilan doimo xushmuomilali, samimiy boʻlishga chorlamoqda. Zero, jamiyat turli ijtimoiy qatlamlar, etnik madaniy, lisoniy, konfessional guruhlardan iborat boʻlgan hozirgi davrda bagʻrikenglikning oʻzaro hurmat va eng 6 Abu Nasir Farobiy “Fozil odamlar shahri “38-bet Toshkent nashri 2011 7 Abu Lays Samarqandy “Bahrul-ulum” 95-bet 2012y 8 Abul Barokat Nasafiy “Madorikut –tanzil” 76 bet 209y yuksak insoniy qadriyatlarga asoslanishi, jamiyatda totuvlik va hamjihatlik, barqarorlik va taraqqiyotni taʼminlashning muhim omili hisoblanadi. Sharq sivilizatsiyasining ko‘hna beshiklaridan biri — Ona-Vatanimiz O‘zbekistonda ko‘plab mutafakkirlar, allomalar, muhaddisu murshidlar, faqihlar va mutasavvuflar kamol topgan. Ota-bobolarimiz Buxorodagi Mirzo Ulug‘bek madrasasi peshtoqiga “Ilm egallash har bir muslim va muslima uchun farzdir” yoki Navoiy viloyatida joylashgan Shohimardon me’moriy majmuasi devoriga “Beshikdan qabrgacha ilm izla”, degan hadislarni bitgan davrlardayoq yurtimizda ilm-fan va ma’rifat ravnaq topgan. Buyuk faylasuf Abu Nasr Forobiy “Agar inson ezgulikka intilib yashasa, uning umri quvonchli va go‘zal kechadi, go‘zal hayot esa xalq nazarida ham, Alloh taolo nazdida ham yuksakdir”, deya ta’lim bergan bo‘lsa, kalom ilmining yetuk namoyandasi Abu Muin Nasafiy “Ilm insonni hech vaqt gunohga undamaydi”, degan g‘oyani targ‘ib qilgan.Ma’naviyat va ma’rifat, dinu diyonat va ilmu urfon o‘chog‘i bo‘lgan diyorimizda istiqlol sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta tiklandi, xalqimiz o‘zligini tanidi. Islom dinining insonlarni ezgulik, ma’rifat va poklikka yo‘llovchi asl mohiyatini tadqiq va targ‘ib qilish, ulug‘ ajdodlarimizning boy va benazir ma’naviy merosini o‘rganish, yosh avlodga o‘rgatish uchun keng yo‘l ochildi. Ayniqsa, Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizda Uchinchi Renessansning ilmiyma’naviy poydevorini qaror toptirish, yoshlarni Vatanga muhabbat, milliydiniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizning islom sivilizatsiyasini rivojlantirishdagi rolini yanada oshirish hamda buyuk allomalarimizning jahon tamadduniga qo‘shgan hissasini milliy va xalqaro miqyosda ommalashtirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi.Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Samarqandda Hadis ilmi va Kalom ilmi, Qashqadaryoda Aqida ilmi, Buxoroda Bahouddin Naqshband tasavvuf ilmi hamda Islom huquqi maktablari tashkil etildi. Toshkent islom universiteti negizida O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Ushbu ezgu sa’y-harakatlar “jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyasining amaliy ifodasi bo‘ldi. Mamlakatimizda e’tiqod va diniy erkinlikni ta’minlashda amalga oshirilayotgan ishlar Buxoroi sharifda yakuniga yetgan “Deklaratsiyalar muloqoti” xalqaro forumida ham e’tirof etildi. O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti tomonidan qator davlat organlari va milliy tashkilotlar, shuningdek, AQShning Global hamkorlik instituti bilan hamkorlikda tashkil etilgan “Deklaratsiyalar muloqoti” xalqaro forumida jahon hamjamiyatining nufuzli tashkilotlari rahbarlari, AQSh, Saudiya Arabistoni, Indoneziya, Birlashgan Arab Amirliklari, Avstriya, Pokiston, Gana, Nigeriya va boshqa davlatlardan tashrif buyurgan taniqli ekspertlar ishtirok etgani ham din erkinligi masalasining xalqaro miqyosda naqadar dolzarbligini anglatadi.“Deklaratsiyalar muloqoti” xalqaro forumi jahon hamjamiyatiga xalqimizning ko‘p asrlik ma’naviy-madaniy, diniy-ma’rifiy va tarixiy-falsafiy merosi, shuningdek, O‘zbekistonning dinlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni mustahkamlash bo‘yicha to‘plagan siyosiy, huquqiy va ijtimoiy tajribasi bilan tanishish imkonini beruvchi muhim voqea bo‘ldi.Xalqaro forumning yakuniy anjumani uchun ko‘hna va navqiron Buxoro shahri tanlanganida ham ramziy ma’no bor. Buxoro — islom olamida Qur’ondan keyingi eng mo‘tabar manba hisoblanadigan “Sahihi Buxoriy”ni yozgan muhaddislar sultoni Imom Buxoriy tavallud topgan zamin, ko‘plab aziz avliyolar va pirlar yurti. Buxoroda azal-azaldan turli din va millat vakillari do‘stlik va birdamlikda yashab kelgan. Tarixdan bu fikrni isbotlovchi ko‘plab misollarni keltirish mumkin.Buxoroi sharifda o‘tkazilgan xalqaro forumda mamlakatimiz va jahon hamjamiyati uchun dolzarb bo‘lgan fikrlar bildirildi hamda ular asosida o‘zaro hamkorlikning yangi yo‘nalishlari birgalikda belgilab olindi. “So‘nggi uch yilda O‘zbekiston har tomonlama o‘zgardi, mamlakat rahbari esa jahon darajasidagi islohotchi hisoblanadi, — dedi xalqaro forum ishtirokchisi, Global hamkorlik instituti faxriy prezidenti Kris Saypl. — Bugungi kunda O‘zbekistonda fikr erkinligi, vijdon erkinligi, iqtisodiyot erkinligi amalda to‘liq ta’minlangan. Respublikada barcha jabhalarda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda, eng muhimi, barcha diniy tashkilotlarga teng imkoniyatlar taqdim etilgan. Bularning barchasi konfessiyalararo ishonchni va hamjihatlikni mustahkamlashga yordam beradi”.  Shimoliy Amerika musulmonlari jamiyatining taniqli arboblaridan biri imom Muhammad Majidning fikrlari ham diqqatga sazovor: “Musulmon olami turli millat va din vakillari bir-birlarini hurmat qilib, qadrlab va qo‘llab- quvvatlab yashayotgan O‘zbekistondan ibrat olib, bag‘rikenglik muhitini yaratishi zarur. Payg‘ambarimiz aytganlaridek, “Musulmonlarning eng yaxshisi — tili va qo‘li bilan birovga ziyon yetkazmaydiganidir”. Xalqaro forumda ishtirok etish uchun AQShdan tashrif buyurgan cherkov rohibi Bob Roberts esa, “O‘zbekiston — turli din vakillari tinchlik va hamjihatlikda yashayotganining yorqin namunasidir”, deya ta’kidladi. Anjuman orqali qator e’tiborli va ahamiyatli natijalarga erishildi.  Xalqaro hamjamiyat O‘zbekistonda dinlararo bag‘rikenglik va millatlararo totuvlikni mustahkamlash sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar bilan yaqindan tanishtirildi.  Jamiyatda dinlar va millatlararo totuvlik hamda bag‘rikenglikni ta’minlash bo‘yicha mamlakatimizda to‘plangan uzoq yillik samarali tajriba targ‘ib qilindi.  Forum ko‘p millatli jamiyatlarda diniy erkinliklar va dinlararo totuvlikni ta’minlash bo‘yicha fikr almashish hamda xalqaro tajribani muhokama qilish maydoni bo‘la oldi.  Xalqaro forum yakunida ma’rifat va bag‘rikenglik madaniyati g‘oyalarini targ‘ib etish, turli din vakillarining qadriyat, an’ana va nuqtai nazarlarini hurmat qilish, ularning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan “Buxoro deklaratsiyasi” qabul qilindi. Ushbu hujjat Marokash (2016 yil), Jakarta (2017 yil), Potomak (2018 yil), Puntodel Este (2018 yil) hamda Makkada (2019 yil) qabul qilingan deklaratsiyalarning mantiqiy davomi bo‘ldi. Shuningdek, “Buxoro deklaratsiyasi” O‘zbekistonning diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik g‘oyalarini xalqaro miqyosda qaror toptirishga qo‘shgan muhim hissasidan ham dalolat beradi. Ahamiyatni ma’naviy-- axloqiy yangilashning muhim omili — diniy ta’lim va ma’rifat. Shu bilan birga, ko‘p millatlilik sharoitida ma’naviy-diniy tiklanish sohasidagi eng muhim muammolardan biri diniy ta’lim jarayonini yo‘lga qo‘yish, imom-xatiblar va diniy soha vakillari malakasini oshirishdan iborat. Mamlakatimizning diniy-ma’rifiy sohada erishayotgan salmoqli yutuqlari, bir tomondan, xalqimizni mamnun qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, xalqaro miqyosda keng e’tirof etilmoqda. Dunyo aholisining 83 foizi e’tiqod erkinligi cheklanayotgan yoki xavf ostida qolgan mamlakatlarda istiqomat qilayotgan hozirgi qaltis zamonda davlatimiz rahbarining ma’rifatli islom g‘oyalarini targ‘ib qilish borasidagi tashabbuslari jahon hamjamiyati tomonidan qizg‘in kutib olinmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, farzandlarimizni dunyoviy bilimlar bilan bir qatorda, Imom Buxoriy to‘plagan sahih hadislar, Naqshbandiya ta’limoti, Termiziy o‘gitlari, Yassaviy va Zangi ota hikmatlari, Imom Moturidiy va Imom Abu Muin Nasafiy aqoidlari asosida tarbiyalasak, ularning bilimi o‘tkir, diyonati mustahkam, axloqi go‘zal bo‘ladi. Zero, mamlakatimiz istiqbolini tinchlik, insonparvarlik va barqaror taraqqiyot sari yetaklovchi yo‘lning darvozasini ma’rifat va bag‘rikenglik kaliti bilan ocha olamiz. 2.2.Globallashuv sharoitida dunyoviy va diniy mafkuralarning xususiyatlari Mamlakatimizda so‘ngi yillarda har bir sohada, shu jumladan ta’lim sohasida islohotlar olib borilayotgani, o‘sib kelayotgan yosh avlodni kelajakda inson degan sharafli nomga munosib ravishda tarbiya va ta’lim olib kamol topishlariga mamlakatimizning oqil insonlari jon kuydirayotgani va bu borada ishlab chiqilayotgan va amalga oshirilayotgan amaliy ishdar va tadbirlar tahsinga sazovordir. Ushbu jarayonda bugungi o‘zbek jamiyatining mutlaq ko‘pchiligi insonning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirib, axloqini tarbiyalashdagi dinning yuksak axloqini, inson ruhiyatida insoniy fazilatlarni yaratuvchanligini qo‘llab - quvvatlamoqda. Milliy va diniy qadriyatlarni anglatish yoshlarning ma’naviy dunyoqarashini yuksaltirishga xizmat qilishi bugungi kunda hech kimga sir emas. Yosh avlodning ta’lim va tarbiyasi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish nafaqat hukumatimizning yoki maktablarning vazifasi, balki har bir ota-onaning ham muqaddas burchlaridan hisoblanadi. Albatta, farzandlarimizni komil inson qilib, ilmli qilib tarbiyalashimiz kerak. Farzandlarimizning ilmiy saviyalari, kasbu hunarlari bilan bir qatorda axloqiy fazilatlari ham o‘sib borishi zarur. Shu jumladan, yoshlarimizning ta’lim –tarbiyasini asriy va azaliy sharqona qadriyatlarimiz va mamlakatimizning milliy mafkurasi bilan uyg‘unlashtirishimiz, aynan mana shu o‘rinda yoshlarga diniy-axloqiy bilimlarni ta’lim berish bugunning kechiktirib bo‘lmas dolzarb vazifalaridan biridir.“Tarixga teran nazar solsak, bizlarning yetti ajdodlarimiz kim ekanini ko‘ramiz. Ne-ne buyuk daholar, mutafakkiru allomalar aynan shu siz va biz yashayotgan muqaddas Vatanda yashab o‘tganlar. Huddi ular singari ularning zurriyotlari ham hali dunyo tamadduniga o‘z hissalarini qo‘shishiga hech kim shubha qilmaydi. Chunki yoshlarimiz tomirida ajdodlarimizning qonlari oqib turibdi”.Shu bilan birga dunyo tamadduniga ulkan hissa qo‘shgan allomalarimizning ilmda komillik sari yetmoqlarida islom dinining ta’sirini ham alohida ta’kidlash zarur. Imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Dorimiy, imom Moturidiy Abu Mu’in Nasafiy kabi allomalar bilan bir qatorda al –Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo, al-Farg‘oniy, Mahmud Zamaxshariy, al-Farobiy kabi o‘z ilmi va tafakkuri bilan dunyoni lol qoldirgan allomalarimizning yetukligi zamirida islom dini turganligi barchamizga ma’lum.Musulmon olimlarning ilmiy merosini o‘rganishda, xossatan ta’lim sohasida diniylik bilan dunyoviylik o‘rtasidagi mantiqsiz mantiqiy nisbatning shakllanishi bizning asrimizda ro‘y berdi, desak yanglishmaymiz. Chunki, islom dini nozil qilingan davrdan to shu bizning asrimizga qadar ta’limda bu diniy ta’lim, bu dunyoviy ta’lim deb ajratilmagan.Jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ilmlarni dunyoviy va diniyga ajratish, bu ikki ilmni bir-biridan ayro holda talqin qilish va ular o‘rtasida go‘yoki mantiqiy muvozanatni o‘rnatishga bo‘lgan intilishlar oqibati o‘sib kelayotgan yosh avlod ongi va shuurida o‘zining salbiy natijalarini nomoyon qilib bormoqda. Bu holatni zamonamizning har bir aqli raso insoni anglab yetgan. Bugungi kunda diniy va dunyoviy ta’lim uyg‘unligini tiklash zarurati, hech bir mubolag‘asiz, mamlakatning ma’naviy taqdirini hal qiluvchi omillardan biridir. Diniy va dunyoviy bilimlarni uyg‘unlashtirgan holda ta’lim jarayonini amaliyotga tatbiq etish kechiktirib bo‘lmas dolzarb muammolardan biri ekanligi jamiyatning aksar qismiga kunday ravshan. Voqe’likda aks etib turgan shunga bog‘liq yetarli salbiy natijalar borligiga qaramasdan hamon ta’lim-tarbiyada diniy va dunyoviy bilimlarni uyg‘un ravishda yosh avlodga yetkazish ota-onalar va murabbiylar orzusi bo‘lib turibdi.Oliy maqsad yosh avlodni iymon e’tiqodini Vatan ravnaqi uchun ruhan va ma’nan komil inson etib tarbiyalash har bir ota –ona va ustoz murabbiylarimiz burchidir. Farzandlarimiz, ya’ni yosh avlod uchun sharqona – diniy va dunyoviy bilimlarni o‘zida uyg‘unlashtirgan ta’lim-tarbiyani jahon andozalariga mos, fan taraqqiyoti omilari orqali yetkazish bunda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.Jamiyatda totuvlik va barqarorlikni taʼminlashda, shuningdek yoshlar oʻrtasida taʼlim va diniy maʼrifatni targʻib qilish maqsadida 2022-yil 9-noyabr kuni Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Oʻzbekistondagi Shanxay hamkorlik tashkiloti Xalq diplomatiyasi markazi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qoʻmitasi hamda va Konrad Adenauer jamgʻarmasining Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi bilan hamkorlikda “Dinlar va madaniyatlarning oʻzaro hamjihatligida hamda tinchlik va totuvlikni mustahkamlashda taʼlim va diniy maʼrifatning oʻrni” mavzusida xalqaro anjumani tashkil etildi.Anjumanda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlari, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari qoʻmitasi, Musulmonlar idorasi, Oʻzbekiston xalqaro islom akademiyasi, mamlakatimizdagi diplomatik korpuslar, ekspert olimlar, xalqaro tashkilotlar vakillari, diniy konfessiyalar, milliy madaniy markazlar rahbarlari va jurnalistlar qatnashdi.Shuningdek, anjuman doirasida Oʻzbekistonning tashqi dunyo bilan koʻp tomonlama diplomatiyasida sivilizatsiyalararo muloqotni rivojlantirish, millatlararo totuvlik, diniy bagʻrikenglikni mustahkamlash, umuminsoniy qadriyatlarni asrab- avaylash hamda yoshlar ongiga ushbu ezgu gʻoyalarni singdirish masalalari muhokama qilindi.Jumladan, Islom sivilizatsiyasi markazi direktori Sh. Minovarov bagʻrikenglik va yoshlar tarbiyasiga alohida eʼtibor qaratilishi kerakligini, mamlakatimiz hududida yashayotgan millatlar urf-odati hamda islom dinining madaniy va sivilizatsion merosi, maʼnaviy-falsafiy ahamiyatini chuqur oʻrganish boʻyicha ishlar sifat jihatidan yangi bosqichga koʻtarilganini taʼkidladi. Bundan koʻzlangan asosiy maqsad — fundamental ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida diniy bagʻrikenglik, millatlararo munosabatlarning tarixiy ildizlarini chuqur oʻrganish va uni bugungi kun sharoitida rivojlantirishdan iborat ekanligiga urgʻu berildi.Shuningdek, Markaz boʻlim boshligʻi Gʻ. Gulnora “Globallashuv sharoitida diniy va dunyoviy bilimlar uygʻunligi” mavzusida maʼruza qildi. Anjuman yakunlariga koʻra barcha ishtirokchilar mamlakatimizda turli dinlar va madaniyatlarning oʻzaro hamjihatligini taʼminlash, xalqimiz orasida tinchlik va totuvlikni mustahkamlashda taʼlim va diniy maʼrifatning muhimligini alohida taʼkidladilar.Davlat va din munosabatlarining ildizlari juda qadim davrlarga borib taqaladi. Ayni paytda ushbu munosabat- turli tarixiy davrlarda har xil mazmun kasb etgan. O'rta asrlarda din jamiyatning barcha sohalarida, shu jumladan, davlat hayotida toʻla hukmronlik qilgan davr- lar ham boʻlgan. Ayrim davlatlarda din butunlay inkor etilgan, ya'ni ateizm ustunlik qilgan. XXI asr boshlarida davlat va dinning oʻzaro munosabatlari boʻyicha davlatlarni quyidagi guruhlarga boʻ- lish mumkin: dinga davlat dini maqomi berilgan davlatlar; • cherkov ta'siri doirasidagi davlatlar, dunyoviy yoki diniy munosabatlarda betaraflik yoʻlini tutuvchi davlatlar; • rasmiy dinga ega boʻlmagan davlatlar; din davlatdan ajratilgan davlatlar; • katolik cherkovi bilan kelishuvga ega davlatlar; huquqiy e'tirof etilgan diniy guruhlarni muhofaza qiluvchi davlatlar, diniyjamoaviy tizimli davlatlar.Hozirgi davrda jahondagi bir qator davlatlar dinning davlatdan ajratilganini yoki davlatning diniy tashkilotga nisbatan betarafligini Konstitutsiya yoki qonun darajasi- da belgilab qoʻygan. Yuridik tan olingani yoki olinmaganidan qat'i nazar, barcha davlatlar din va e'tiqod erkinligiga humat bilan qarashlarini e'lon qilganlar. Hozirgi davrda davlat va din oʻrtasidagi muno- sabatlar bir qator xususiyatlari bilan ajralib turishini ta'kidlash zarur. «Sovuq urush» davri tugaganidan keyin dinga qarshi hujumkorlik hamda diniy faoliyat ustidan nazorat qilish siyosati yengillashdi. Bu, bir tomondan, diniy erkinlikning ta'minlanishiga xizmat qilgan boʻlsa, ikkinchi tomondan, diniy sektalarning koʻpayishi, yan- gilarining paydo boʻlishiga olib Mazkur jarayonOʻzbekistonda oʻz mohiyati, mazmuni va huquqiy asoslariga ko'ra din davlatdan ajratilgan hamda vijdon erkinligi, konfessional bagʻrikenglik tamoyili mustahkamlangan. Mamlakatimiz Konstitutsiyasida diniy tash- kilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilganligi hamda qonun oldida tengligi qayd etiladi. Shu bilan birga davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmasligi belgilab berilgan. Mazkur masala Oʻzbekiston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'gʻrisida»gi Qonuni mazmunini tashkil etadi. Bu esa mamlakatimizda davlatning diniy ishlarga, dinning esa davlat ishlariga (gonun hujjatlarida koʻrsatilgan holatlar bundan mus- tasno) aralashmasligini anglatadi. Shu bilan birga Asosiy Qonunimizda davlat o'z hududida istiqomat qiluv- chi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari an'analari hurmat qilinishini ta'minlaydi, ularning rivoj- lanishinishi uchun sharoit yaratadi deb,takidlaydi. O'zbekiston Respublikasi demokratik prinsiplar- ga sodiqligining ifodasi sifatida davlatning din va diniy tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarida quyidagi prinsiplarga amal qilishini e'lon qildi: dindorlarning diniy tuygʻularini humat qilish; • diniy e'tiqodlarni fuqarolaming yoki ular uyush diniy qarashlarga amal qiluvchi fuqarolarning ham, ularga amal qilmaydigan fuqarolarning ham huquqlarini teng kafolatlash hamda ularni ta'qib qilishga yo'l qoʻymaslik; • ma'naviy tiklanish, umuminsoniy axloqiy qad- riyatlarni qaror toptirish ishida turli diniy uyush- malarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan muloqot qilish yoʻllarini izlash; • dindan buzgʻunchilik maqsadlarida foydalanishga yo'l qoʻyib boʻlImasligini e'tirof etish. Respublikamiz hududida davlat va din munosabatlarini tartibga solish, diniy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlash- tirish bilan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama- si huzuridagi Din ishlari boʻyicha qoʻmita shugʻullanadi. Qo'mita oʻz faoliyatini 1992-yilda boshlagan. O'tgan davr mobaynida yangi sharoitlaming yuzaga kelishi, davlatimiz taraqqiyotning yangi bosqichiga o'tishi munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-ap- reldagi farmoniga binoan qo'mita faoliyati isloh qilindi. Jumladan, xodimlar soni ko'payib, ularning oylik maoshla- ri oshirildi. Xulosa Din va dunyoviylik - qarashlari bu ikki tushunchani bir biridan farqlay bilish kerak. Hozirgi rivojlanayotgan davrda dinni niqob qilib dinni qoralayotgan insonlar juda ko’p .Din va dinyoviy yashash hayot tarzimiz bir-biriga chanbarchas bog’liq, odamlar buni har xil tushinishadi. Dinimizni o’rganish uni hayotda tog’ri qo’llay bilishimiz bu bizning ongimizga bog’liq.Bejizga “Ma’naviyatsiz ilm – ko’r , ilmsiz ma’naviyat esa cho’loqdir”,deyilmagan . Inson yashar ekan nima uchun bu dunyoga kelganini qay tarzda yashashi kerakligini bu dunyodagi qanchalik buyuk ne’mat bu inson ekanligini anglashi uchun ham dinni anglamog’i lozim. O‘zbekistonda ko‘plab mutafakkirlar, allomalar, muhaddisu murshidlar, faqihlar va mutasavvuflar kamol topgan. Ota-bobolarimiz Buxorodagi Mirzo Ulug‘bek madrasasi peshtoqiga “Ilm egallash har bir muslim va muslima uchun farzdir” yoki Navoiy viloyatida joylashgan Shohimardon me’moriy majmuasi devoriga “Beshikdan qabrgacha ilm izla”, degan hadislarni bitgan davrlardayoq yurtimizda ilm-fan va ma’rifat ravnaq topgan. Buyuk faylasuf Abu Nasr Forobiy “Agar inson ezgulikka intilib yashasa, uning umri quvonchli va go‘zal kechadi, go‘zal hayot esa xalq nazarida ham, Alloh taolo nazdida ham yuksakdir”, deya ta’lim bergan bo‘lsa, kalom ilmining yetuk namoyandasi Abu Muin Nasafiy “Ilm insonni hech vaqt gunohga undamaydi”, degan g‘oyani targ‘ib qilgan.Ma’naviyat va ma’rifat, dinu diyonat va ilmu urfon o‘chog‘i bo‘lgan diyorimizda istiqlol sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta tiklandi, xalqimiz o‘zligini tanidi. Islom dinining insonlarni ezgulik, ma’rifat va poklikka yo‘llovchi asl mohiyatini tadqiq va targ‘ib qilish, ulug‘ ajdodlarimizning boy va benazir ma’naviy merosini o‘rganish, yosh avlodga o‘rgatish uchun keng yo‘l ochildi. Dunyoviylik tamoyili mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonuni bilan huquqiy kafolatlangan. O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘li – dunyoviy demokratik yo‘l. Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga ega vazifani bajaradi.Ming yillar davomida islom dini tamoyillariga sodiq holda yashab kelayotgan xalqimiz go‘zal fazilatlarni to‘laligicha hayoti, urf-odat va an'analariga singdirib olgan. Xalqimizning urf-odat va asriy an'analarini o‘zida aks ettirgan respublikamiz qonunchiligida kimning qanday e'tiqodga ega bo‘lish-bo‘lmasligi uning vijdoniga havola etiladi.Lekin havola etilayotgan e'tiqod qonunga xilof bo‘lmasligi shart. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Imom Al- Buxoriy “Al-jome’ as-sahih “ 2. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asaridan 3. Qur’oni karimdagi Baqara surasi 201-oyat 4. Abu Nasir Farobiy “Fozil odamlar shahri “ 5. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. Toshkent: O'zbekiston. 1997. 6. Mustaqqillik va ijtimoiy taraqqiyot. Toshkent: O'zbekiston, 1998.