Oʻzbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixi Reja: 1. “Avestoʻ va adabiy manbalarda ijtimoiy-pedagogik gʻoyalar. 2. Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy-pedagogik gʻoyalari. 3. XI-XIX asr maʼrifatparvarlarining ijtimoiy-pedagogik qarashlari. 4. XX asr boshlarida ijtimoiy- pedagogik faoliyat. 4.1. “Avestoʻ va adabiy manbalarda ijtimoiy-pedagogik gʻoyalar. Ijtimoiy pedagogika fani bundan 200 ming yil oldin ham mavjud boʻlgan. Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida boʻlgan. Pedagogik sotsiologiya fanning ilk kurtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829-yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan boʻlib emas. Hozirda pedagogik sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya fanining integratsiya tarmogʻi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “oʻsib chiqadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan holda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbai hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm-fan yutuqlariga asoslangan boʻlsa yanada samarali boʻladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq. Amaliy faoliyat – bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir. Ijtimoiy pedagogika oʻquv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. Oʻquv fani –bu umumtaʼlim yoki maxsus taʼlim muassasalalarida oʻrganiladigan predmetdir. Oʻzbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi oʻziga xos xususiyatga ega – fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda oʻquv fani sifatida. Qadim antik davrlardayoq bolani himoya qilish maqsadida oʻz ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar Markaziy Osiyo hududida jahon dinlari orasida eng qadimgi din zardushtiylik dini hukmronlik qildi. Bu din insoniyatga katta taʼsir qildi, yani insonni birinchi oʻringa olib chiqdi. Zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto” (olovga sigʻinish) oʻz erasining oʻziga xos qomusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardushtiy dinda axloqiy meʼyorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto” da inson yaxshi fikrlarga ega boʻlishi, faqat yaxshi soʻzlar va savobli ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor). “Avesto” ning katta qismi boʻlgan “Yasna” larda inson kamolini koʻrsatuvchi axloq – odob mezoni ana shu uchlikda humata (gumata) – yaxshi fikr, hukta (gukta) – yaxshi soz va hvarsha (gvarshta) – yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi soʻz, yaxshi ishga shon-shavkat bahsh etaman. Men yaxshilikdan iborat qonunga shon-shavkat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson firi, soʻzlari va ishlariga ikki qarama -qarshi kuch: Voxu Mana (“Ezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovoʻz fikr”) taʼsir koʻrsatadi deydi. Barcha fikrlar, soʻzlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuzlik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda ilohiy-qonun ruhidagi kishisiga mehribon boʻlish, muhtojlarga koʻmaklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor turish, kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va doʻstlik, totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson oʻz fikri hayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi dargʻazab boʻlmaydi va boshqa jihatlarga berilmaydi. Chunki bunday holatda inson yaxshi niyatni yoʻqotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojoʻya haraktalar qiladi. Zardushtiylik dinida uchlik asosga tayangan holda axloqiy meʼyorlar: yaxshi fikr yaxshi soʻz yaxshi (xulq-atvor) qadimgi davrlardanoq shunday insoniy hislatlar qadrlangan. Inson bilimlarga ega boʻlishi (Yaʼni kasb-hunarga ega boʻlishi), adolatli boʻlishi (yaʼni insoniy boʻlishi), shunday axloqiy xususiyatlarga ega boʻlishi lozim ediki, yaʼni mehribon, kamtarin, jasur, chiroyli nutqga ega, vatanparvar kuchli iroda, bilim sohibi boʻlishi zarur edi. 4.2. Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy- pedagogik gʻoyalari. Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Koʻp ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. Qadimgi zamonlardan buyon olamda insonning oʻrni va roli, shaxsning axloqiy shakllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Sharq uygʻonish davri (9-11asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy (873–1037) shunday ijtimoiy pedagogik gʻoyalarni aytib oʻtganlarki, bolani ayni goʻdaklik chogʻidanoq tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek bolaning tarbiyasiga tabiat atrof — muhitning taʼsiri va boshqa fikrlar kabidir. 15-16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari oʻz ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida eʼtibor bilan qarab, tabiat sirlarini oʻrganishga intilganlar. Bular qatorida Nuriddin Abdurahmon Jomiy (1414-1492), Jaloliddin Davoniy( 1427–1502), Alisher Navoiy (1441–1501), Xusayn Voiz Koshifiy (1440- 1505) oʻz asarlarida inson aqli tafakkuri, uning qobiliyati, insonning alohida axloqiy hislatlari, insoniylik gʻoyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy qadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, oʻzbek tilini asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi, Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik gʻoyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudot deb hisoblagan. Bolani esa oilaga quvonch ham baxt keltiruvchi muqaddas inʼom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson oʻz farzandigina emas, balki kelajak avlod boʻlgan barcha bolalarni sevmogʻi shart deb yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogika oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, marifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, 20 asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar Maxmudhoʻja Behbudiy (1874-1919), Munavvar qori Abdurashidov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abduqodir Shakuriy (1875-1943), X.H.Niyoziy (1839-1929) va boshqalarning asarlarida ham koʻplab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi 20 asr 20-30-yillari alohida oʻrin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov, X.H.Niyoziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxongeliskiy, O.Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam koʻrsatish, yaʼni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar boʻlib, ular tashkil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar. A.Avloniy nomidagi X.G.Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai boʻlib hisoblanadilar. Oʻrta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy pedagogik gʻoyalari. Ijtimoiy pedagogik gʻoyalar va nazariyalarning shakllanishida sharq uygʻonishi davri olimlarining asarlari beqiyos oʻringa ega. Ular faoliyatining mohiyati shuki avval mavjud boʻlgan oʻsha davrni ijtimoiylashtirish usullari ilmiy asoslangan tizimi asosida toʻplanganligidadir. yetuk olimlarning faoliyat xarakteri-ilm bilan mashgʻul boʻlish ijtimoiy pedagogik qarashlarning mazmuniga oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Buyuk olim Al-Xorazmiy (783-850 y)ning asarlari yorqin didaktik xarakterga egadir. U savol-javob metodi orqali bilimlar qo‘lga kiritilishini, bu jarayonda shaxs boshqalar bilan munosabatlarga kiritilishini, jamiyatning faol aʼzosiga aylanishini taʼkidlagan. Al-Xorazmiy-Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulugʻbek-kabi olimlar oʻz ilmiy va pedagogik faoliyatlarida rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi va taʼlim beruvchi taʼsir kuchlarini oʻsib kelayotgan avlodga qaratish gʻoyasini tushunishgan va buni tadbiq etishgan. Bu avvalambor ular taʼlimning maqsadi hayotga tayyorlash, axloqiy norma va qoidalar, kasbiy malakalar va chuqur bilimlarga ega boʻlishida deb bilganliklarida namoyon boʻlgan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (973-1050 y) taʼlim jarayoniga qoʻllaniladigan ilmiy usullarni ishlab chiqqan. U shuningdek taʼlim tamoyillarini ham tasniflagan. Uning pedagogik qarashlarining ijtimoiy yoʻnaltirilishi u axloqni ijtimoiy xususiyatlar va hissiyotlarning ifodasi sifatida tushunganligida oʻz ifodasini topgan. Olimning tarbiya, shaxsning shakllanishida va jamiyatdagi amaliy hayot uchun ilm va mehnatning ahamiyati haqidagi gʻoyalari hozirgacha muhimligini saqlab qolgan. Buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) oʻz davrining barcha bilim sohalarini qamrab oluvchi katta ilmiy meros qoldirgan. Uning barcha asarlarida pedagogik qarashlar mavjud. Biz uning bilim, iroda va insonning rivojlanish jarayonidagi maqsadga intiluvchanligi, atrof-muhit taʼsiri, axloqiy va mehnat tarbiyasi, muomala sanʼati, bolalarni jamoada oʻqitish haqidagi gʻoyalari muhim hisoblanadi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy taʼlim muammolari boʻyicha bir xil fikrlar bildirgan va insonning jamiyatga sermahsul xizmat qilishi uchun oʻz aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik va mehnat qobiliyatlaridan samarali foydalanish imkonini beruvchi taʼlim vazifasini ajratib koʻrsatganlar. Taʼlimning rivojlatiruvchi vazifasini amalga oshirish maqsadida ular quyidagi didaktik tamoyillardan foydalanishni maslahat berganlar:  asta-sekin tushunchalarning murakkablashuvi;  amaliyotni tajriba bilan bogʻlash;  qabul qila olishlik;  koʻrgazmalilik. Ibn Sinoning fikricha ijtimoiylashtirish koʻnikmalari jamoa boʻlib oʻqitish shaklida yaxshi shakllanadi. Buning uchun u quyidagilarga asoslanishi lozim: 1.Taʼlim oluvchilar, oʻqituvchi va oʻquvchilar orasida tajriba, bilim, maʼnaviy va axloqiy qadriyatlar almashinuvini tashkil qilish. 2.Musobaqalashuv elementidan foydalanish. 3.Oʻquvchining ijtimoiy axloqiy xususiyatlarini-muomala, oʻzaro tushunish, oʻzaro yordam, doʻstlik hissini rivojlantirish. Buyuk olimlarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarining ijtimoiy pedagogik yoʻnaltirilganligi, ularning avvalambor hayotga har tomonlama tayyorlash hisoblangan taʼlim maqsadini sharhlashlarida oʻz ifodasini topgan. Shaxsning jamiyatda oʻz oʻrnini belgilab olishini taʼminlab beruvchi eng muhim xususiyatlar deb, ular mehribonlik, yaqinlarga yordam, gʻurur, vijdon, yaxshi niyatlilik, sabrni bilishgan. Oʻquvchilarning har tomonlama intellektual va mehnat tayyorgarliklariga katta eʼtibor qaratib, Forobiy va Ibn Sino yoshlarning jamiyatga “kirish”larining eng muhim omillari sifatida, faollik, mustaqil tashabbuskorlik, intiluvchanlik, qiziquvchanlik, ijodiy qobiliyatni hisoblashgan. Ijtimoiy tarbiyada oʻqituvchiga yetakchi oʻrin ajratib, Forobiy uning faoliyatini, jamiyatning kelajagi unga bogʻliq boʻlgan hukmdor faoliyatiga qiyoslaydi. Forobiy ham Ibn Sino kabi pedagog oʻquvchilarning bilimlarini hayotga tadbiq etishlariga eʼtibor berish lozimligiga ishora qilgan. Qomusiy olimlar shaxsiy namunaga nihoyatda katta eʼtibor berishgan hamda oʻzlari ham intiluvchanlik, yuqori ijtimoiy mavqeʼga erishganlik namunasi boʻlib xizmat qilishgan. Forobiy nihoyatda mehnatsevar, irodali, kamtar, sodda boʻlgan va doim yordamga intilgan. Forobiyning oʻquvchilarning individual psixologik va aqliy xususiyatlariga mos tushuvchi taʼlimni usuli, kasb tanlash muhimligi haqidagi fikrlari hozir ham katta ahamiyatga ega. Oʻrta Osiyo olimlari tomonidan tarbiya va taʼlimning ijtimoiy oʻrnini tushunishlari shunda namoyon boʻldiki, ular ijtimoiylashuvining mikroomillar- muhit, oila, oʻquvchilar guruhiga eʼtibor qaratganlar va ota-onalar, pedagog va oʻquvchining harakatlarini mujassamlashtirishni maslahat berganlar. Shunday qilib, oʻrta asr olimlari ijtimoiy pedagogik yoʻnaltirilganlikga ega katta pedagogik meros qoldirganlar. Ularning ilmiy pedagogik asarlari zamonaviy ijtimoiy pedagogika ilmining rivojlantirish uchun muhim manba hisoblanadi. 4.3. XI-XIX asr maʼrifatparvarlarining ijtimoiy-pedagogik qarashlari. Farobiy, Ibn Sinolarning falsafiy va pedagogik konsepsiyalari keyingi davrlarning yetakchi taʼlimotlarini rivojlantirish uchun asos boʻlib xizmat qilgan. XI-XII asr Markaziy Osiyo maʼrifatparvar olimlari turli fanlar, shu jumladan pedagogikaning rivojiga katta hissa qoʻshishdi. Yusuf Xos Xojib, Burxoniddin Zarnujiy va Ahmad Yugnakiylar bolalarning jamiyatda oʻz oʻrnini topib olishi uchun bilimning, ota-onaning, oilasining oʻrniga eʼtibor qaratishgan. Ular tarbiyaning asosiy maqsadi deb yaxshi odam qilib tarbiyalash, unga yetishish vositasi deb esa qattiqqoʻllik, doimiy mehnatga oʻrgatish deb bilishgan. Zarnujiyning Yusuf Xos Xojibning “Qutadgʻu bilig” asari Oʻrta Osiyoda “Taʼlimda oʻquvchiga pandlar” kitobi Markaziy Osiyoda pedagogikadan birinchi kitob hisoblanadi? Tarbiyaning ijtimoiy xarakteri haqidagi gʻoyalar Alisher Navoiyning sheʼriy merosida nihoyatda aniq ifodasini topgan. Shoirning pedagogik qarashlari insonparvar xarakterga ega. Inson egallashi lozim boʻlgan barcha bilim va kasb- hunarlar u tomonidan vatan foydasi uchun qoʻllanilishi kerak. XIX asrning maʼrifatparvar shoirlari Munis Xorazmiy (1778-1829), Muhammad Ogahiy (1809-1874), Ubaydulla Zavqiy (1853-1921) birinchi oʻringa keng ommaning maʼrifatli qilish va taʼlim masalalarini qo‘yishgan. Taʼlimning asosiy vazifasi ular axloqiy mukammallashuvida va mehnatga oʻrgatishda deb bilishgan. Saidahmad Siddiqiyning (1864-1927) qarashlari oʻzoqni koʻra olishlik va zakovati bilan ajralib turgan. Dehqon oilasidan chiqqan pedagog, demokrat shoir oʻz qishlogʻi hovlisida dehqon va xunarmandlar uchun ilk maktabni ochgan, kattalar uchun maktab tuzgan, 1914-yil kitob, darslik va oʻquv qoʻllanmalari bilan savdo qiluvchi doʻkon ochgan. Keyinchalik Siddiqiy yana bir nechta qishloq maktablari ochgan va ularda oʻzbek, tojik, rus bolalariga taʼlim-tarbiya bergan. Tabiatshunoslik va geografiya darslari tabiat qoʻynida oʻtkazilgan. XX asr demokrat shoirlarining ijtimoiy pedagogik qarashlari. Maʼrifatparvarlik va demokratik gʻoyalari XIX asrning oxiri XX asr boshlarida oʻz choʻqqisiga koʻtarildi. Oʻrta asr islom gʻoyalari: soʻfiylik, zohidlik, dogmatizm, sxolastikaga qarshi chiqib oʻzbek demokratlari eski sharoitlarga umuman mos kelmaydigan taʼlim usullari va tamoyillarini ilgari surdilar: har tomonlama (aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat) dunyoviy, oʻgʻil bolalar va qizlar uchun bir xil, insoniylik, demokratiya, vatanparvarlik ruhidagi tarbiyani ilgari surdilar va asoslab berdilar. Oʻzbekistondagi demokratik pedagogik gʻoyaning taraqqiyparvar yoʻnalishining yirik vakillaridan biri Abdulla Avloniydir (1878-1934) sharq tillari va adabiyotini yoshligida chuqur oʻrganib, u mumtoz oʻzbek sheʼriyati taʼsirida sheʼrlar yozgan. Uzoq vaqt mobaynida Toshkent maktablarining birida bolalarga taʼlim bergan. Avloniyning oʻzbek pedagogikasiga qoʻshgan hissasi shuki, u ilk marta tarbiya oldida ijtimoiy vazifalarini qoʻya olgan. Bu shoir va pedagogning katta jasorati oʻz asarlarida shaxsning rivojlanishida tarbiyaning hal qiluvchi rolining eʼtirof etilishi boʻldi. Uning fikricha, tarbiya ijtimoiy maqsadlarini koʻzlashi kerak. Avloniy “yangi kishi” tushunchasini shaxsiy emas, balki ijtimoiy manfaatlardan kelib chiquvchi jamoat arbobi sifatida taʼriflaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati Avloniy fikricha oila, ota-onalar va pedagoglarning shaxsiy namunaviy roli bilan belgilanadi. Eng muhim ijtimoiy xususiyat deb u mustaqillik, tashabbuskorlik, amaliy tajribani bilgan. Oʻzbek maʼrifatparvarlarning yorqin vakili boʻlgan Avloniy “toʻgʻri” gʻoyalarning kengaytirib va “notoʻgʻri” gʻoyalarni bartaraf qilibgina yovuzlikni yoʻqotish mumkinligiga ishongan. Shuning uchun tarbiya mavzusi maʼrifat gazetasi boʻlmish “Shuhrat” gazetasida keng yoritilgan. Mustamlaka Turkiston sharoitlarida matbuot cheklangan oʻquvchilarga ega boʻlgan, chunki aksariyat aholi savodsiz boʻlishgan. Bu holatda dramaturgiya maʼrifiy gʻoyalarni tatbiq qilishning eng samarali usuli boʻlgan. Teatr Avloniy uchun odamlarni tarbiyalash, birlashtirish vositasi boʻlgan. 1913-yilda Toshkentda Avloniy “Turon” nomli teatr truppasini tashkil qildi. Truppaning maqsad-vazifalari Toshkentdagi “Turon” dramatik sanʼat jamiyatining nizomida aniqlangan: “sahnaga nisbatan muhabbat va jiddiy munosabat tugʻdirish, xalq uchun spektakllar tashkil qilish”. Bu maqsadga erishish uchun jamiyat kechalar, konsertlar, spektakllar va boshqa ommaviy chiqishlarni tashkil etishga oʻz nomiga klub va musiqa kurslari, kutubxona va qiroatxona tashkil qilishga, boshlangʻich maktablar ochishga, taʼlimni oʻrta va oliy oʻquv yurtlarida davom ettirish uchun stipendiyalar taʼsis etish huquqiga ega boʻlgan. Shuningdek, u mavjud hayriya va taʼlim muassasalariga moddiy yordam koʻrsatishi mumkin. Avloniyning maʼrifiy gʻoyalari nafaqat ijodda ilgari surgan. U tomonidan 1908-yilda kambagʻallar uchun maktab ochilgan va u yerda ona tilini oʻqitishning yangi usullari qoʻllanilgan. Pedagogik faoliyat bilan sermahsul shugʻullanishni kanda qilmay u darslik va qoʻllanmalar yoza boshlagan. Oʻz vaqtida uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” darsligi mashhur edi. Avloniydan soʻng maʼrifatning va dunyoviy bilimlarning faol targʻibchisi Miskin edi. Miskinning taʼlim va maʼrifiy qarashlari ijtimoiy-siyosiy mohiyatga ega edi va oʻzbek ilgʻor pedagogik gʻoyalarining rivojiga katta hissa qoʻshgan. Insonni reallikdan ajratib oluvchi va uni shukronalik ruhida tarbiyalovchi hukm surgan musulmon pedagogikasiga qarshi Miskin taʼlim jarayonini yosh avlodni xalqqa xizmat qilish uchun tarbiyalash deb tushungan va oʻz qarashini rivojlantirgan. Miskin va boshqa oʻzbek maʼrifatparvarlarining intilishlari tarbiyaning ijtimoiy jihatini oshirishga, ijtimoiy tarbiyani kengaytirishga, insonning turli ijtimoiy munosabatlarga kirishi, boshqa davlatlar va xalqlar hayotini oʻrganishga qaratilgan edi. Biroq bu ijtimoiy xususiyatlar bilan birga oʻzbek maʼrifatparvarlari XIX asr ikkinchi yarmida oʻz qarashlarining ketma-ket emasligi, ularning feodal-mustamlaka tuzumga qarshi kurashdagi ojizliklarini keltirib chiqaruvchi mustahkam siyosiy dasturning yoʻqligi bilan ajralib turardilar. Biroq ularning dunyoqarashining cheklanganligi va qarama-qarshiligiga qaramay ular Oʻzbekistonda ilgʻor gʻoyaning rivojiga oʻz hissalarini qoʻshishdi. XX asr boshidagi oʻzbek pedagogik gʻoyasida 3 asosiy yoʻnalishni ajratsa boʻladi: 1) koʻproq hukmronlik qiluvchi oʻrta asr feodal klerikal yoʻnalishi;