O‘ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS MUNOSABATLARINING . 1. Jamiyatning iqtisodiy negizlari 2. Fuqarolik jamiyati institutlari 3. Oila, bolalar va yoshlar 4. Ommaviy axborot vositalari 1. Jamiyatning iqtisodiy negizlari 65-modda. Fuqarolar farovonligini oshirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol raqobat uchun shart-sharoitlar yaratadi, iste’molchilarning huquqlari ustuvorligini hisobga olgan holda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini kafolatlaydi. O‘zbekiston Respublikasida barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi ta’minlanadi. Xususiy mulk daxlsizdir. Mulkdor o‘z mol-mulkidan qonunda nazarda tutilgan hollardan va tartibdan tashqari hamda sudning qaroriga asoslanmagan holda mahrum etilishi mumkin emas. Har bir oila — alohida davlat. Uning o‘z iqtisodiy masalalari va turli yo‘nalishdagi yechimlari bo‘ladi. Iqtisodiy bilimga ega bo‘lgan oila a’zolari turmush farovonligini oshirib, yuqori daromadni ta’minlay oladi. Bu borada savodxonligi yetarli bo‘lmagan kishilar bor daromadni ham yo‘qqa chiqarishi, moddiy resurslarni to‘g‘ri taqsimlay olmasligi, natijada kambag‘allikka uchrashi mumkin. Vaholanki, yurtimizda har bir insonning farovon hayot kechirishi uchun barcha sharoitlar, har sohada bo‘sh ish o‘rinlari yaratish, odamlarning ilm egallashi, kasb- hunar, tadbirkorlikka o‘qitishga ko‘maklashish orqali doimiy daromad manbaiga ega bo‘lishlarini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor vazifasiga aylangan. Birgina 2022 yilning o‘zida kambag‘allikni qisqartirish maqsadida 200 mingga yaqin tadbirkorlik sub’ektlari tashkil etilib, 10 mingta korxona faoliyati kengaytirilgani buning kichik bir misoli. Fuqarolar farovonligini oshirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish, halol raqobat uchun shart-sharoitlar yaratadi, iste’molchining huquqlari ustuvorligini hisobga olgan holda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini kafolatlaydi. O‘zbekiston Respublikasida barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi ta’minlanadi. Xususiy mulk daxlsizdir. Mulkdor o‘z mol-mulkidan qonunda nazarda tutilgan hollardan va tartibdan tashqari hamda sudning qaroriga asoslanmagan holda mahrum etilishi mumkin emas. Konstitutsiyaga taklif etilayotgan ushbu norma mulkiy huquqlarning ishonchli himoyasini yaratishga, xususiy mulk himoyasi kafolatlarini yanada kuchaytirishga xizmat qiladi. Fuqarolarni mol-mulkidan sudning qarorisiz mahrum etmaslik to‘g‘risidagi normaning kiritilishi kelajakda aholining turmush farovonligini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini yanada qo‘llab-quvvatlash, mulkchilik munosabatlarini huquqiy jihatdan kafolatlash, xususiy mulkning daxlsizligini kuchaytirishga katta turtki bo‘ladi. Shuning uchun amalga oshirilayotgan konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida fuqarolarning mulki bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy jihatdan mustahkamlash, aholining uy-joyga bo‘lgan huquqlari daxlsizligini kafolatlash bilan bog‘liq normalarni konstitutsiya darajasida mustahkamlash zarurati tug‘ilmoqda. Xususiy mulk daxlsizligi hamda undan sud qarorisiz mahrum etilishi mumkin emasligi to‘g‘risidagi normalar Fransiya, Germaniya, Daniya, Indoneziya, Gruziya kabi davlatlar konstitutsiyalarida aks ettirilgan. Deyarli barcha rivojlangan davlatlarda xususiy mulk huquqi sud himoyasi ostiga olingan. Bu avvalambor, odil sudlov institutiga bo‘lgan ishonch, uning xolisligi, mustaqilligi va erkinligi bilan bog‘liq. Sud himoyasi mulk huquqining asossiz, qonunga xilof ravishda cheklanishining oldini oladi va xususiy mulkning ishonchli himoyasini ta’minlaydi. Xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash, turli tajovuzlardan himoya qilish, xususiy mulkni saqlash va ko‘paytirish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish, mulkdorlarni qo‘llab-quvvatlash, o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkka mustaqil egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish, bu – huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining eng muhim mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Davlat xususiy mulk daxlsizligi ishonchli ta’minlamas ekan, bozor munosabatlarini rivojlantirish, halol raqobat uchun shart-sharoit yaratish va tadbirkorlikni himoya qilish deyarli imkonsiz bir ish bo‘ladi. Shu bois xususiy mulk huquqi daxlsiz ekanligi, uning ishonchli himoyasini ta’minlash mexanizmlari, mulkdor o‘z mol- mulkidan sud qarorisiz mahrum etilishi mumkin emasligi Konstitutsiya darajasida mustahkamlanmoqda. Konstitutsiyaga kiritilayotgan mazkur o‘zgarish kelajakda davlat tomonidan bozor iqtisodiyotini rivojlanishi uchun iqtisodiy erkinlikni ta’minlash, qulay ishbilarmonlik va investitsiyaviy muhitni yaratish, xususiy mulk dahlsizligini huquqiy jihatdan kafolatlashga shart-sharoit yaratadi. 66-modda. Mulkdor o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkka o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mol-mulkdan foydalanish atrof- muhitga zarar yetkazmasligi, boshqa shaxslarning, jamiyat va davlatning huquqlarini hamda qonuniy manfaatlarini buzmasligi kerak. Dunyo davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining bugungi bosqichida integratsiyalashuv va globallashuv tobora kuchayib boryapti. Bunda har bir mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi, eng avvalo, hududda istiqomat qiladigan aholining iqtisodiy jihatdan ijtimoiylashgani, iqtisodiy tarbiyalangani hamda iqtisodiy yo‘nalganligi darajasi bilan aniqlanadi. Davlatning iqtisodiy ta’lim borasidagi olib borayotgan siyosati, amalga oshirayotgan islohotlari, barcha ilmiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlarining yakuniy ko‘rsatkichi, qisqacha aytganda, iqtisodiy bilimdonligi raqobatbardoshlikning ta’minlanishi bilan xarakterlanadi. Gap, bugungi davr insonlarining iqtisodiy bilim va tushunchalarga ega bo‘lishi, bu borada erkin qarorlar qabul qila olishi, jarayonga to‘g‘ri yondashuvi hamda buning uchun sharoitlar yaratish haqida bormoqda. Buni O‘zbekistonning oxirgi yillardagi islohotlari, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotini erkinlashtirish borasidagi faol harakatlari misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Davlatimiz rahbarining har bir nutqi va asarlarida mulkdorlar sinfi, tadbirkorlar, kichik biznes, dehqon va fermer xo‘jaliklari muammolariga alohida o‘rin berilishi Yangi O‘zbekiston fuqarolari shaxsida sotsial-iqtisodiy tarbiyani mustahkamlash, iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, shaxs tuzilmasida iqtisodiy ong komponentlarining o‘rni qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlaydi. Zero, bozor munosabatlariga o‘tishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan sotsial-iqtisodiy tanazzulning oldini olish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy qoloqlikning o‘rnini sog‘lom g‘oyalar, ilmiy asoslangan bilimlar, tushunchalar va dunyoqarash bilan to‘ldirish ishbilarmon inson shaxsini shakllantirishdagi muhim vazifadir. 67-modda. Davlat qulay investitsiyaviy va ishbilarmonlik muhitini ta’minlaydi. Tadbirkorlar qonunchilikka muvofiq har qanday faoliyatni amalga oshirishga va o‘z faoliyati yo‘nalishlarini mustaqil ravishda tanlashga haqli. O‘zbekiston Respublikasi hududida iqtisodiy makon birligi, tovarlar, xizmatlar, mehnat resurslari va moliyaviy mablag‘larning erkin harakatlanishi kafolatlanadi. Monopol faoliyat qonun bilan tartibga solinadi va cheklanadi. Erkin bozor mexanizmlarini joriy qilish, sog‘lom raqobat va xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash borasidagi islohotlar yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Ilg‘or tajribalar asosida soliq va bojxona ma’murchiligi yengillashtirilyapti. Joriy yilda ham qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 15 foizdan 12 foizga pasaytirildi. Buning hisobiga tadbirkorlar ixtiyorida kamida 14 trillion so‘m mablag‘ qolishi hisob-kitob qilingan. Tabiiyki, bu mablag‘ biznesni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va ishchi-xodimlarning, demakki, aholining turmush farovonligi uchun yo‘naltiriladi. Ya’ni, fuqarolarning ta’lim olishi, munosib sharoitlarda mehnat qilib, daromad topishi uchun sharoit, imkoniyatlar yaratilyapti. Endi hamma gap, shu imkoniyatlardan to‘g‘ri va unumli foydalanishda. Buning uchun esa iqtisodiy bilim va ko‘nikma zarur. Davlat qulay investitsiyaviy va ishbilarmonlik muhitini ta’minlaydi. Tadbirkorlar qonunchilikka muvofiq har qanday faoliyatni amalga oshirishga va o‘z faoliyati yo‘nalishlarini mustaqil ravishda tanlashga haqli. O‘zbekiston Respublikasi hududida iqtisodiy makon birligi, tovarlar, xizmatlar, mehnat resurslari va moliyaviy mablag‘larning erkin harakatlanishi kafolatlanadi. Monopolistik faoliyat qonun bilan tartibga solinadi va cheklanadi. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy jarayonlarni boshqarishga doir konstitutsiyaviy vazifa va funksiyalarini aniq belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarga qaramasdan, tadbirkorlikka aralashish yoki ularning faoliyatiga to‘sqinlik qilish kabi holatlarga xanuzgacha guvoh bo‘lmoqdamiz. Hattoki ushbu harakatlar uchun javobgarlik kiritilganligi ham ularning oldini olishga lozim darajada imkoniyat bermayapti. Shu bilan birga, hammamiz uchun ayrim mulkdorlar tomonidan atrof muhitga zarar yetkazish (daraxtlarni kesish, xavoni ifloslantirish va hoq.) “kun mavzusi”ga aylangan bo‘lib, ko‘p hollarda aholining noroziligiga sabab bo‘lmoqda. Bunday holatlarni oldini olish maqsadida Konstitutsiyaning 67-moddasiga o‘zgartirishlar kiritilmoqda. Xususan, kiritilayotgan o‘zgartirishlar quyidagi holatlarni mustahkamlaydi: • Davlat bozor iqtisodiyotining rivojlanishi va halol raqobat uchun zamin yaratadi. • Davlat tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik va investitsiyaviy muhitni, shart- sharoitlarni ta’minlaydi. • Tadbirkorlar o‘z faoliyatining yo‘nalishini mustaqil ravishda tanlashga haqli. Tadbirkor uchun o‘z faoliyatining yo‘nalishini mustaqil ravishda tanlash qanchalik ahamiyatli? Birinchidan, bu tadbirkorlar uchun iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida faoliyat yuritish imkoniyatini taqdim etadi. Bunda, muayyan faoliyat bilan shug‘ullanishi qonun hujjatlari bilan taqiq qo‘yilmaganligi talab etiladi, xolos. Ikkinchidan, bu tadbirkorlarga o‘z biznes strategiyalarini boshqa shaxslarni, davlat organi va uni mansabdor shaxslarining o‘zboshimchalik bilan aralashuvisiz ishlab chiqish va amalga oshirish imkoniyatini beradi. • O‘zbekiston Respublikasida tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi va moliyaviy mablag‘larning erkin harakatlanishi kafolatlanadi. Sodda qilib aytganda, hokim bo‘ladimi, vazir bo‘ladimi, hech bir amaldor tadbirkor va fermerlar mahsulotlarini bir viloyatdan boshqa viloyatga olib o‘tishiga, sotilishiga to‘sqinlik qilishiga haqqi bo‘lmaydi. • Monopolistik faoliyat qonun bilan tartibga solinadi va cheklanadi. Monopolistik faoliyatni bozor qonuniyatlariga amal qilgan holda tartibga solish nazarda tutilmoqda, chunki iqtisodiyotdagi har qanday monopollashuvdan barcha birdek aziyat chekadi: mijoz ham, tadbirkor ham, davlat ham. Shu bois, davlat tarafidan monopolistik faoliyatga qarshi kurashish kabi muhim vazifani o‘z zimmasiga olishi biznes hamjamiyatning ham, fuqarolarning ham manfaatiga javob beradi. Konstitutsiyaga ushbu normaning kiritilishi tovar va xizmatlar bozorining barcha ishtirokchilari uchun teng iqtisodiy-huquqiy imkoniyatlar yaratish orqali tadbirkorlar o‘rtasida halol raqobatni rivojlantirishga hamda ishlab chiqarishga yangiliklarni tezkor joriy etish orqali samaradorligini ortishiga xizmat qiladi. Konstitutsiyaga kiritilayotgan mazkur o‘zgarishlar kelajakda davlat tomonidan bozor iqtisodiyotini rivojlanishi uchun iqtisodiy erkinlikni ta’minlash, qulay ishbilarmonlik va investitsiyaviy muhitni yaratish, tadbirkorlar o‘zlarini faoliyat yo‘nalishini mustaqil tanlash hamda O‘zbekistonda tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi va moliyaviy mablag‘larni erkin harakatlanishiga shart-sharoit yaratadi. Ushbu qoida kelgusida turli darajadagi mansabdor shaxslar tomonidan tovarlar, xizmatlar, mehnat resurslari va moliyaviy mablag‘larning erkin harakatlanishini cheklovchi qarorlar qabul qilinishini taqiqlaydi. Konstitutsiyaga kiritilayotgan mazkur qo‘shimchalar “qonunda taqiqlanmagan har qanday faoliyatga ruxsat beriladi” tamoyili asosida tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni asosiy mezonlarini konstitutsiyaviy darajada mustahkamlaydi. Ushbu qoidaning kiritilishi tadbirkorlik faoliyatini to‘sqinliksiz amalga oshirish uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek, mamlakatda biznes muhitini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 68-modda. Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Yer qonunda nazarda tutilgan hamda undan oqilona foydalanishni va uni umummilliy boylik sifatida muhofaza qilishni ta’minlovchi shartlar asosida va tartibda xususiy mulk bo‘lishi mumkin. Yer xususiy mulk bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonda 2022 yildan e’tiboran qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish boshlangan. Shu bilan deyarli bir vaqtda, o‘tgan yili e’lon qilingan yangi konstitutsiya loyihasining birlamchi versiyasida qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni xususiylashtirish mumkin emasligiga ishora qilingan edi. Yakuniy talqindan bunday cheklov olib tashlandi va yerni xususiylashtirishga oid norma quyidagicha shaklga keltirildi: Yer qonunda nazarda tutilgan hamda undan oqilona foydalanishni va uni umummilliy boylik sifatida muhofaza qilishni ta’minlovchi shartlar asosida va tartibda xususiy mulk bo‘lishi mumkin. Bosh qomusning o‘tgan yili e’lon qilingan birinchi loyihasida unga quyidagicha jumlani kiritish taklif etilgan edi: “Iqtisodiy faoliyatda insofsiz raqobatga, monopollashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi”. Yakunda bu boradagi normalar quyidagicha ko‘rinish oldi:  Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol raqobat uchun shart- sharoitlar yaratadi.  Monopol faoliyat qonun bilan tartibga solinadi va cheklanadi. Hujjatning birlamchi loyihasida mavjud bo‘lgan: “Xususiylashtirish natijalari qayta ko‘rib chiqilmaydi hamda bekor qilinmaydi” degan normani konstitutsiyaga kiritmaslikka qaror qilindi. Eslatib o‘tamiz, amaldagi qonunchilikda ham bunaqa qoida yo‘q. Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Yer qonunda nazarda tutilgan hamda undan oqilona foydalanishni va uni umummilliy boylik sifatida muhofaza qilishni ta’minlovchi shartlar asosida va tartibda xususiy mulk bo‘lishi mumkin. Uzoq yillar mobaynida O‘zbekistonda yerga nisbatan xususiy mulkning to‘laqonli joriy etilmaganligi haqiqiy mulkdorlar qatlamini yetarlicha shakllanmasligiga, yerni haqiqiy tovar sifatida bozor muomalasiga kiritilmasligiga hamda xorijiy investorlarni milliy iqtisodiyotga nisbatan ishonchini pasayishiga olib keldi. Shu bois, ushbu norma yangi Konstitutsiyadagi haqiqiy inqilobiy o‘zgarishlardan biri sifatida mulkchilik munosabatlari rivojiga xizmat qiladi. Yerni xususiy mulk sifatida e’tirof etilishi bevosita mulkdorga qanday manfaat beradi? Xususiylashtirilgan yer uchastkasi mulkdori yerni sotish, hadya qilish, ayirboshlash, garovga qo‘yish, meros qilib qoldirish kabi huquqlarni qo‘lga kiritadi. Xususiy mulk bo‘lgan yerni davlat faqat mulkdorni roziligi bilan, shartnoma asosida, bozor narxida jamoat ehtiyojlari uchun qayta sotib olishi mumkin. Ya’ni, yer “snos”ga tushib ketmaydi, davlat yerni kelishilgan narxda sotib olsagina, yer begonalashtirilishi mumkin. Yerga nisbatan xususiy mulk tadbirkorlarning kredit layoqatlilik darajasini ortishiga ham xizmat qiladi hamda mol-mulkni oqilona boshqarish orqali daromadlarni ko‘paytirish imkonini beradi. Yerning xususiy mulk sifatida e’tirof etilishi mulkdorlar qatlamini kengayishiga, yer bozorining rivojlanishiga, yer uchastkalaridan foydalanish bo‘yicha iqtisodiy samaradorlikni oshishiga xizmat qiladi. Yerdan foydalanish sohasida bozor mexanizmlarini joriy etish, ushbu sohadagi mulkiy va huquqiy munosabatlarning barqarorligini ta’minlash, yer egalarining mulkiy huquqlarini kafolatlash maqsadida bu norma juda muhim. Ushbu normaning Konstitutsiyaga kiritilishi fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining yerga bo‘lgan mulk huquqini konstitutsiyaviy darajada mustahkamlashga imkon yaratadi. Bu, o‘z navbatida, mulkdorlarning huquqlarini ishonchli himoya qilish va kafolatlashga xizmat qiladi, shuningdek, ularning yerga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyatini mustahkamlaydi. Shu bilan birga qonunda nazarda tutilgan holatlarda yerni xususiy mulk qilib berish mexanizmlari amaliyotga joriy etiladi. Buni xalqimiz anchadan buyon kutayotgan edi. 2. Fuqarolik jamiyati institutlari 69-modda. Fuqarolik jamiyati institutlari, shu jumladan jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ommaviy axborot vositalari fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etadi. Fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyati qonunga muvofiq amalga oshiriladi. Yangi Konstitutsiyamizga ko‘ra, davlat va jamiyat boshqaruvida jamoatchilik va fuqarolik jamiyati ishtiroki yanada ortmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari, huquqshunos olimlar, akademik hamjamiyat, “aql markazlari”ning konstitutsiyaviy islohotlardagi faol ishtirokini e’tirof etish lozim. Konstitutsiyaviy islohotlarda jamoatchilik, xususan, fuqarolik jamiyati institutlari ishtiroki – chinakam xalq Konstitutsiyasi garovi. Negaki, “inson – jamiyat – davlat” konstitutsiyaviy tamoyilini amalga oshirish adolatli va ochiq fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarini mustahkamlash, uning institutlari roli va mavqeini oshirish bilan uzviy bog‘liqdir. 70-modda. O‘zbekiston Respublikasida kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar tashkilotlari, faxriylar, yoshlar va nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar hamda fuqarolarning boshqa birlashmalari jamoat birlashmalari sifatida e’tirof etiladi. Jamoat birlashmalarini tarqatib yuborish, ularning faoliyatini taqiqlab yoki cheklab qo‘yish faqat sud qarori asosidagina amalga oshiriladi. Konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktda qayd etilgan tavsiyalar, YeXHTning, jumladan, Yangi Yevropa uchun Parij xartiyasi, Asosiy huquqlar bo‘yicha Yevropa Ittifoqi xartiyasi va boshqa xalqaro tuzilmalar doirasida jamiyatning barcha qatlamlari vakillarini davlat va jamiyat boshqaruvi jarayonlariga jalb etish bo‘yicha qabul qilingan xalqaro va mintaqaviy huquqiy hujjatlar alohida hisobga olindi. Fuqarolik jamiyati institutlarini tashkil etish va ular faoliyati asoslarini konstitutsiyaviy jihatdan tartibga solishga alohida e’tibor qaratildi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlari roli va ahamiyatini tubdan oshirish bo‘yicha tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar ko‘rildi. Xususan, 200 dan ortiq akt, xususan, O‘zbekiston Respublikasining 2021–2025 yillarda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi amalga oshirilmoqda. Natijada oxirgi besh yil davomida nodavlat notijorat tashkilotlar soni 22 foiz oshdi, jumladan, respublika bo‘yicha 200 ga yaqin yirik nodavlat notijorat tashkilot faoliyat boshladi. Bugungi kunda ushbu fuqarolik jamiyati institutlari inson qadr- qimmati, huquq va erkinliklarini ta’minlash hamda himoya qilish, aholining huquqiy madaniyatini oshirish, jamiyatda bag‘rikenglik va inson huquqlariga doir madaniyatni shakllantirish, barqaror rivojlanishning eng muhim vazifalari ijrosida muhim rol o‘ynamoqda. Xorijiy mamlakatlar tajribasi ko‘rsatadiki, konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida keng jamoatchilik ishtiroki katta ahamiyatga ega. Masalan, 2022 yil 29 sentyabr kuni Toshkentda BMTning O‘zbekistondagi doimiy koordinatori, Yevropa Ittifoqi delegatsiyasi va BMT Bolalar jamg‘armasining mamlakatimizdagi vakolatxonasi ishtirokida o‘tkazilgan “Konstitutsiyaviy islohotlarda jamoatchilik ishtiroki: milliy va xalqaro tajriba” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilari qabul qilgan hujjatda O‘zbekistonda konstitutsiyaviy islohotlar milliy o‘zlikni anglash va siyosiy, ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyot garovi ekani, ushbu jarayonda fuqarolik jamiyati institutlari o‘rni va maqomi e’tirof etildi. “Jamiyat – islohotlar tashabbuskori” tamoyilini konstitutsiyaviy mustahkamlash masalasi ham anjuman ishtirokchilari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Zero, mazkur omil xalqparvar davlatni bunyod etishning eng muhim shartidir. 71-modda. Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi, O‘zbekistonning davlat suverenitetiga, hududiy yaxlitligiga va xavfsizligiga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy hamda diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga, aholining sog‘lig‘iga, ijtimoiy axloqqa tajovuz qiluvchi siyosiy partiyalarning, boshqa nodavlat notijorat tashkilotlarining, shuningdek milliy va diniy belgilariga ko‘ra siyosiy partiyalarning, harbiylashtirilgan birlashmalarning tashkil etilishi va faoliyati taqiqlanadi. Maxfiy jamiyatlar va birlashmalar tashkil etish taqiqlanadi. Demak, yuqorida ko‘rsatilgan holatlarni amalga oshirish Konstitutsiyada qat’iyan man qilinganligi va agarda ushbu holatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoiy ish qo‘zg‘atilishi nazarda tutilgan. 72-modda. Davlat nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta’minlaydi, ularga jamiyat hayotida ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratadi. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ushbu normaga binoan davlat organlari va mansabdor shaxslarning nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligi qan’iy norma sifatida belgilangan bo‘lib, mansabdor shaxslarning NNTlar faoliyatiga noqonuniy aralashuvi jinoiy ish sifatida ko‘rilishi belgilab qo‘yilgan.. 73-modda. Kasaba uyushmalari xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini va manfaatlarini ifoda etadilar va himoya qiladilar. Kasaba uyushmalariga a’zo bo‘lish ixtiyoriydir. Konstitutsiyada O‘zbekiston tarixida ilk marotaba fuqarolik institutlarining bevosita ishtiroki va tashabbusi asosida jamoatchilik, gender, bola huquqlari, inson huquqlari, xususan, nogironligi bor shaxslarning qadr-qimmati, huquq va erkinliklarini himoya qilish, ijtimoiy davlat qurish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va xususiy mulkni himoya qilish kabi qator yo‘nalishlar hamda aksilkorrupsiya va lingvistik jihatlariga alohida e’tibor qaratilgan Fuqarolik jamiyati institutlari takliflari, jumladan, “inson sha’ni va qadrini ulug‘lash”, yangi “inson – jamiyat – davlat” paradigmasini hayotga izchil tatbiq etish, xalqchil, adolatli va ijtimoiy davlat qurish, fuqarolik jamiyati institutlarining o‘rni va maqomini konstitutsiyaviy mustahkamlash, bolalar, xotin-qizlar va nogironligi bor shaxslar erkinliklari, huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ekologik muammolarni hal etish kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga qamrab olgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida islohotlarning turli jabhalariga bag‘ishlangan 6 ta respublika va 10 dan ortiq xalqaro forumda jamoatchilik ekspertizasi materiallari o‘z aksini topgan. Bu boradagi barcha tadbirlar natijasida fuqarolik jamiyati institutlari vakillari tomonidan konstitutsiyaviy qonun loyihasi yuzasidan 200 dan ortiq taklif ishlab chiqilib, o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritishga doir takliflarni shakllantirish uchun Konstitutsiyaviy komissiyaga kiritilgan. Jamoatchilik ekspertizasi jamiyat va davlat taraqqiyotining “Inson – jamiyat – davlat”, “Inson sha’ni va qadr-qimmati yo‘lida” degan yangi paradigmasi, tamoyillari prizmasi orqali amalga oshirilgan. 74-modda. Siyosiy partiyalar turli ijtimoiy tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Siyosiy partiyalar o‘z faoliyatining moliyalashtirilishi manbalari haqida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga yoki u vakolat bergan organga belgilangan tartibda oshkora hisobotlar taqdim etadilar. Siyosiy partiyalarga a’zolik yakka tartibda qayd etilib, quyidagilar siyosiy partiyalarga a’zo bo‘la olmaydilar: sudyalar, prokurorlar va prokuratura tergovchilari, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati xodimlari, harbiy xizmatchilar, xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar. “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi Qonunning 5-moddasiga ko‘ra , davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o‘z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning va ular mansabdor shaxslarining siyosiy partiyalar ichki ishlariga aralashishlari yohud, agar faoliyat qonunga hamda o‘z ustavlariga muvofiq amalga oshirilayotgan bo‘lsa, ular faoliyatiga u yoki bu tarzda to‘sqinlik qilishlari man etiladi. Siyosiy partiyalarning saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish belgilangan tartibda faqat ana shu maqsadlar uchun ajratiladigan davlat mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyalarni saylovda boshqa mablag‘lar hisobidan moliyalashtirish va moddiy jihatdan o‘zgacha tarzda qo‘llab-quvvatlash taqiqlanadi. Siyosiy partiyalarning saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag‘larining bir nomzod hisobiga to‘g‘ri keladigan miqdori O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadi. Siyosiy partiyaning saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag‘lari shu partiyadan ko‘rsatilgan nomzodlar ro‘yxatga olinganidan keyin ro‘yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hajmda siyosiy partiyaning hisob-kitob varag‘iga belgilangan tartibda o‘tkaziladi. Saylovda siyosiy partiyalarning ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan mablag‘lar siyosiy partiya tomonidan:  tashviqot olib borishga;  nomzodlarning ishonchli vakillari va tashviqot o‘tkazish uchun jalb qilinadigan boshqa faollar ishini tashkil etishga;  saylov kampaniyasini o‘tkazishga doir umumpartiyaviy tadbirlarga sarflanishi kerak. Agar Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo‘yicha siyosiy partiya fraksiya tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o‘rinlarini ololmagan bo‘lsa, siyosiy partiyaning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag‘lari mazkur partiyaning boshqa manbalardan olgan mablag‘lari hisobidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga qaytarilishi kerak. 75-modda. Diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy tashkilotlarning faoliyatiga aralashmaydi. Davlat qonunda belgilangan tartibda faoliyat ko‘rsatayotgan diniy tashkilotlar faoliyatining erkinligini kafolatlaydi. O‘zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan. Hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Davlat turli dinlarga e’tiqod qiluvchi va ularga e’tiqod qilmaydigan fuqarolar, har xil e’tiqodlarga mansub diniy tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro murosa va hurmat o‘rnatilishiga ko‘maklashadi, diniy va o‘zga mutaassiblikka hamda ekstremizmga, munosabatlarni qarama-qarshi qo‘yish va keskinlashtirishga, turli konfessiyalar o‘rtasida adovatni avj oldirishga qaratilgan xatti-harakatlarga yo‘l qo‘ymaydi. Davlat diniy konfessiyalar o‘rtasidagi tinchlik va totuvlikni qo‘llab- quvvatlaydi. Bir diniy konfessiyadagi dindorlarni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar (prozelitizm), shuningdek boshqa har qanday missionerlik faoliyati man etiladi. Ushbu qoidaning buzilishiga aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka tortiladilar. Davlat diniy tashkilotlar zimmasiga o‘zining hech qanday vazifasini bajarishni yuklamaydi, ularning qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan faoliyatiga aralashmaydi. Diniy tashkilotlar davlat vazifalarini bajarmaydi. Davlat diniy tashkilotlarning faoliyatini hamda dahriylik targ‘ibotiga oid faoliyatini mablag‘ bilan ta’minlamaydi. O‘zbekiston Respublikasida diniy mohiyatdagi siyosiy partiya va jamoat harakati, shuningdek respublikadan tashqarida tuzilgan diniy partiyalarning filiallari va bo‘limlarini tuzishga va ularning faoliyat yuritishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Diniy tashkilotlar amaldagi qonun hujjatlari talablariga rioya etishlari shart. Dindan davlatga va konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, dushmanlik, nafrat, millatlararo adovat uyg‘otish, axloqiy negizlarni va fuqaroviy totuvlikni buzishda, bo‘hton, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalarni tarqatishda, aholi o‘rtasida vahima chiqarishda hamda davlatga, jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa xatti-harakatlarda foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka ko‘maklashadigan, shuningdek boshqa g‘arazli maqsadlarni ko‘zlovchi diniy tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalarning faoliyati man etiladi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga, mansabdor shaxslarga tazyiq o‘tkazishga qaratilgan har qanday urinish, shuningdek yashirin diniy faoliyat qonun bilan taqiqlanadi. 3. Oila, bolalar va yoshlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIV bobi “Oila, bolalar va yoshlar” deb ataladi. 2023 yilning 30 aprelda o’tkazilgan referendumdan keyin amalda bo’lgan yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ushbu bob o’z ichiga 76-80-moddalar, ya’ni 5 moddani o’z ichiga oladi. Oldingi Konstitutsiyada bu bob 63-moddadan 66-moddagacha bo’lgan 4 moddani qamrab olar edi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 76-moddasida ”Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda u jamiyat va davlat muhofazasidadir. Nikoh O‘zbekiston xalqining an’anaviy oilaviy qadriyatlariga, nikohlanuvchilarning ixtiyoriy roziligiga va teng huquqliligiga asoslanadi. Davlat oilaning to‘laqonli rivojlanishi uchun ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va boshqa shart-sharoitlar yaratadi”,-deyilgan. 1998 yil 1 sentyabrda kuchga kirgan O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksining 13- va 14-moddalarida nikoh tuzishning tartibi va ixtiyoriyligi belgilab berilgan. Ularga ko’ra nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh huquqiy ahamiyatga ega emas. Nikoh tuzish ixtiyoriydir. Nikoh tuzish uchun bo‘lajak er- xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish esa ta’qiqlanadi. O’zbekistonda nikoh yoshi erkaklar va ayollar uchun ham bir xil 18 yosh etib belgilangan. Oila erkak va ayolning nikohdan o‘tib, bir yostiqqa bosh qo‘ygan kunidan boshlanadi. Uning eng muhim vazifasi naslni davom ettirish, shuningdek, ota- bobolarining eng yaxshi an’ana va udumlarini davom ettirish, turmushni mustahkamlashdan iboratdir. Oila jamiyatning boshlang'ich hujayrasini tashkil etib, unda aholini ko‘payishi va yosh avlodni tarbiyalash vazifalari bajariladi. Uning muhim ijtimoiy vazifalari quyidagilardan iborat: birinchidan, u jamiyatning demokratik hujayrasini tashkil etib, odamlar shu muqaddas koshonada tug‘ilib o‘sib, jamiyat tarkibini tashkil etadi. Ikkinchidan, oila - muhim bo‘g ‘in bo‘lib. unda biz mehnat jarayonida sarf qilgan kuchlarimizni tiklaymiz. Uchinchidan, oila - muhim tarbiya o‘chog‘I va oxiri to‘rtinchidan, oila - nodir ruhiy muhitdir. Olimlarning fikricha, odamlar hayotining birdan-bir to‘g ‘ri yoli oilaviy hayot ekan. Yolg'iz bo‘lib yashash har xil falokatlarga va fojealarga olib kelar ekan. Boy ilmiy-madaniy merosimiz, qadimiy urf-odat hamda anʼanalarimizdan ayonki, har qanday zamon va makonda ham oila biz uchun muqaddas qadriyat sanalgan. Binobarin, tarbiyaviy, maʼnaviy-maʼrifiy, ruhiy-axloqiy, iqtisodiy- huquqiy munosabatlarga asoslangan ijtimoiy birlik hisoblanmish oila qanchalik mustahkam boʻlsa, jamiyat ham shunchalik barqaror taraqqiy etishini ajdodlarimiz juda yaxshi anglashgan. Shu bois ota-bobolarimiz oilaga juda katta eʼtibor bilan qarashgan. Buyuk allomalarimiz Mahmud Koshgʻariy, Ahmad Yugnakiy, Kaykovusdan tortib Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulugʻbek va boshqalargacha oʻz asarlarida oilaviy masalalar, xususan, oila aʼzolari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar, bola tarbiyasida ota-ona, bobo-buvining oʻrni, komil va vatanparvar shaxsni yetishtirishda bu muhim ijtimoiy institutning roliga alohida yondashib, ibratli hikoyatlar, rivoyatlar, farzandlarga maktublar, hikmatli soʻzlar, sheʼriy satrlar orqali pand-nasihatlar, hayotiy xulosalar yozib qoldirganlar. Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi maʼrifatparvarlarimiz ham odob-axloqi goʻzal, jismonan va maʼnan yetuk avlodni tarbiyalashning yagona yoʻli — barqaror oila qurish ekanini, oilani mustahkamlamasdan davlat va jamiyat taraqqiyotiga erishib boʻlmasligini taʼkidlashgan. Bugungi shiddat bilan oʻzgarib borayotgan globallashuv davriga kelib ham Oʻzbekiston oʻz istiqboli va kelajagini oilani rivojlantirish, uni eʼzozlashda, deb bilayotgani yuqoridagi anʼanaviy qadriyatlarimizni yanada boyitgan holda zamonaviy, namunali va farovon oilani barpo etish davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishlaridan biriga aylanganida ham yaqqol namoyon boʻlmoqda. Oxirgi yillarda davlatimiz tomonidan oila institutiga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2018 yilning 29 iyunida chiqarilgan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash Konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” qarori, Prezidentimizning 2018 yil 2 fevraldagi “Xotin-qizlarni qoʻllab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Farmoni bilan milliy hamda maʼnaviy qadriyatlarimiz asosida ushbu sohada yillar davomida toʻplanib qolgan, eʼtibordan chetda qolib kelgan muammolar yechimi yuzasidan tegishli davlat organlari hamda jamoat tashkilotlari oldiga eng muhim va dolzarb vazifalar qoʻyildi. Mazkur Farmonga binoan, Vazirlar Mahkamasi huzurida “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi oila instituti sohasida yagona davlat siyosatini yurituvchi tizim sifatida tashkil etildi. Markazning asosiy vazifasi davlat va jamoat tashkilotlari, parlament, siyosiy partiyalar, ommaviy axborot vositalari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini Oʻzbekiston oilalarini mustahkamlash gʻoyasi atrofida birlashtirish, bu boradagi ishlarni muvofiqlashtirib borish, mamlakatda faqat sogʻlom oila — sogʻlom jamiyat ustuni boʻla olishini aholi ongiga singdirish, ilmiy-innovatsion tadqiqotlarni amalga oshirish orqali oila institutini mustahkamlash etib belgilangani mamlakatimizda bu borada mutlaqo yangi bosqichdagi saʼy-harakatlar boshlanganidan dalolat beradi. “Oila kichik vatan, oila tinch bo‘lsa, baxtli bo‘lsa, vatan tinch bo‘ladi. O‘sha baxtli kunlarni, vatanimizning, yoshlarimizning kamolini hozir niyat qilayotganimiz kabi ko‘rish hammamizga nasib etsin!”, — deya ta’kidlagan edi O‘zbekiston Prezidenti1. Konstitutsiyaning 77-moddasida: “Ota-onalar va ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar o‘z farzandlarini voyaga yetguniga qadar boqishi, ularning tarbiyasi, ta’lim olishi, sog‘lom, to‘laqonli va har tomonlama kamol topishi xususida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim bolalarni hamda ota-onasining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqishni, tarbiyalashni, ularning ta’lim olishini, sog‘lom, to‘laqonli va har tomonlama kamol topishini ta’minlaydi, shu maqsadda xayriya faoliyatini rag‘batlantiradi”,-deyilgan. Bu modda mazmuni oldingi asosiy qonunimizdagi 64-moddaning mazmuniga ko’ra birmuncha kengaytirilgan. Davlat va jamiyatning yetim va ota-ona vasiyligidan mahrum bo’lgan bolalarning sog’lig’i, to‘laqonli va har tomonlama kamol topishini ta’minlashligi ta’kidlangan. Oldingi Konstitutsiyaning 65-moddasining mazmuni yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 78- va 79-moddalarida aks etgan va kengaytirilgan. Jumladan, yangi tahrirdagi Konstitutsiya 78-moddasida “Farzandlar ota-onasining nasl-nasabi va fuqarolik holatidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda himoya qilish, uning jismoniy, aqliy va madaniy jihatdan to‘laqonli rivojlanishi uchun eng yaxshi shart- sharoitlarni yaratish davlatning majburiyatidir. Onalik, otalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Davlat va jamiyat bolalarda hamda yoshlarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni, mamlakatidan hamda xalqning boy madaniy merosidan faxrlanishni, vatanparvarlik va Vatanga bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi”,-deyilgan. Ushbu moddada bolalarning qonun oldida tengligi tamoyili o’z aksini topgan va shu bilan birga bolalarning qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan muhofazasi xususiyatlari aniq berilgan hamda bolalarda milliy va 1 Prezident: «Oila kichik vatan, oila tinch bo‘lsa, baxtli bo‘lsa, vatan tinch bo‘ladi». https://www.xabar.uz/uz/siyosat/prezident-oila-kichik-vatan umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni, mamlakatidan hamda xalqning boy madaniy merosidan faxrlanishni, vatanparvarlik va Vatanga bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi to’g’risidagi jumlalar bilan boyitilgan. 79-moddada “Davlat yoshlarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ekologik huquqlari himoya qilinishini ta’minlaydi, ularning jamiyat va davlat hayotida faol ishtirok etishini rag‘batlantiradi. Davlat yoshlarning intellektual, ijodiy, jismoniy va axloqiy jihatdan shakllanishi hamda rivojlanishi uchun, ularning ta’lim olishga, sog‘lig‘ini saqlashga, uy-joyga, ishga joylashishga, bandlik va dam olishga bo‘lgan huquqlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratadi”,-deyilgan. Ushbu modda o’z mazmuniga ko’ra tamomila yangi bo’lib, davlatimizni jamiyatimizning qariyb 64 foizini tashkil etuvchi qatlami bolgan yoshlarga nisbatan siyosatini aks ettiradi. 2021 yil 19 yanvarda kuchga kirgan “O’zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatini 2025 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” Vazirlar Mahkamasining qarori2 davlatimizning yoshlarni kelajagimiz davomchilari sifatida qarab, ularga alohida e’tiborini ifodalaydi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 80-moddasi oldingi Konstitutsiyaning 66- moddasi bilan bir xil mazmunga ega bo’lib, o’zgarishsiz qoldirilgan va u quyidagi mazmunga ega: “80-modda. Voyaga yetgan mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota- onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar”. Ushbu moddada voyaga yetgan farzandlarning o’z ota-onalari oldidagi majburiyati aks etgan. Farzandlar qarigan va kuchdan qolgan ota-onalarini yolg’iz qoldirmasdan, ularning sog’lig’ini tiklashi hamda to’laqonli hayot kechirishi uchun tegishli moddiy va ma’naviy shart- sharoitlarni yaratishlari lozim. Bu moddada xalqimizning azaliy urf-odat va qadriyatlari ko’zga tashlanmoqda. “Qarisi bor uyning parisi bor”, “Katta kelsa oshga, yosh kelsa ishga”, “Kattalar hurmatda, kichiklar izzatda” kabi xalq 2 O’R Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatini 2025 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” 2021 yil 19 yanvar qarori. https://lex.uz/docs/-5234746 maqollarida o’z ifodasini topgan ming yillik udumlar asosiy qonunimizda o’z o’rniga ega. Shunday qilib, xulosa o’rnida aytish mumkinki, yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIV bobi yoshlarga oid bitta moddaga ko’paygan va mavjud moddalar mazmuni boyitilgan. Davlatning oila va bolalar oldidagi majburiyatlari mazmuni kengaygan va aniqlashtirilgan. 4. Ommaviy axborot vositalari Fuqarolarning axborot sohasida erkinlik va huquqlarini ta'minlash, axborot va o'z g'oyalarini olish, tarqatish erkinligi va huquqlarini amalga oshirish kabi tarkibiy qismlarni o'z ichiga olgan demokratik jamiyat qurish asoslarining tamal toshi hisoblanadi. So‘nggi yillarda eng ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bergan sohalardan biri axborot sohasidir. Ommaviy axborot vositalari, blogerlar rivojlanib, ochiqlik va so‘z erkinligini ta’minlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Bu nimaga o'xshaydi? O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari soni 2016-yilga nisbatan qariyb 30 foizga oshib, 2167 taga yetdi. – So‘nggi 6 yil ichida internet-nashrlar soni qariyb ikki baravar ko‘payib, 756 taga yetdi. – Ommaviy axborot vositalari davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab- quvvatlanmoqda – 2022-yil 27-iyundagi PK-294-sonli mazkur qarori munosabati bilan ommaviy axborot vositalariga soliq imtiyozlari va boshqa qator imkoniyatlar berildi. Ammo bu sohada o‘z yechimini kutayotgan muammolar bor. Ayrim ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar kasbiy faoliyatida hamon turli to‘siqlarga duch kelishmoqda. Ko‘pgina davlat organlari va mansabdor shaxslar hamon ochiqlik siyosatiga o‘rganmagan. Oxirgi yillarda ommaviy axborot vositalari xodimlariga ular tayyorlagan materiallarni tortib olish yoki ularni tarqatmaslikka majburlash maqsadida bir necha marta hujumlar sodir etilgan. Shu bois davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash, jurnalistlar faoliyatiga to‘sqinlik qilganlik yoki aralashish uchun qonuniy javobgarlikni kuchaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ya’ni, O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, davlat organlari faoliyatining axborot ochiqligini oshirishga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda, bu esa mamlakatimiz siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlar mantiqiga to‘la mos keladi. Shu munosabat bilan bugungi kunda mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun barcha zarur shart-sharoitlarni, jumladan, demokratik huquqiy asoslarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Konstitutsiyaning yangi tahriri O‘zbekistonda xalqaro standartlarga javob beradigan ommaviy axborot vositalarini yanada rivojlantirishning garovidir. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilingan normalari fuqarolik jamiyatining asosiy institutlaridan biri sifatida ommaviy axborot vositalari faoliyati samaradorligini yanada oshirish, jamiyatda ochiqlik va oshkoralik muhitini yaratish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. O‘zbekiston Konstitutsiyasining yangi tahririda XV bob ommaviy axborot vositalariga bag‘ishlangan.3 U 81 va 82-moddalardan iborat. Jumladan, 81-moddada: “Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq harakat qiladi. Davlat ommaviy axborot vositalarining faoliyati erkinligini, ularning axborotni izlash, olish, undan foydalanish va tarqatish huquqlarini amalga oshirishni kafolatlaydi. 3 O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - 01.05.2023. https://lex.uz/docs/6445145 Ommaviy axborot vositalari o‘zlari taqdim etayotgan ma’lumotlarning to‘g‘riligi uchun javobgardir”. Va 82-modda: “Tsenzuraga yo'l qo'yilmaydi. Ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki uning faoliyatiga aralashish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi”. Ochiqlik siyosati qaytarib bo‘lmaydigan jarayon ekanini Shavkat Mirziyoyev bir necha bor ta’kidlagan. Binobarin, ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlik asosi sifatida Konstitutsiyada qat’iy belgilangan. Mamlakatimiz asosiy qonunining yangi tahririda yaqin o‘tmishda hatto orzu qilish ham qiyin bo‘lgan barcha ommaviy axborot vositalarining faoliyati uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Bir paytlar bugungi kunda ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda yoritilgan narsalarning kichik bir qismini nashr etgani uchun mualliflar qattiq jazolangan, ba'zan esa professional faoliyatga so'zsiz taqiqlangan. Bu cheklovlar mamlakatimiz imidjiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ma’lumki, jahon axborot makonida u yerda sodir bo‘layotgan va xalqaro auditoriya uchun muhim bo‘lgan voqealar bilan bog‘liq holda muayyan davlatga e’tibor qaratiladi. Avvalo, ijobiy jarayonlar, siyosiy yoki ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, ular nafaqat muayyan davlat aholisi taqdiriga ta'sir qilishi, balki uning chegaralaridan tashqariga chiqadigan miqyosga ham ega bo'lishi mumkin. Albatta, favqulodda, salbiy xarakterdagi voqealar ham diqqatni tortadi. Mamlakatning dunyoga tan olinishi, uning ichki va tashqi qiyofasini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining o‘rni shubhasizdir. Masalan, 2000- yillar boshida O‘zbekiston haqida jahon ommaviy axborot vositalarida deyarli hech narsa yozilmagan, mahalliy matbuotning mamlakatdagi real vaziyatni aks ettirmagan materiallari xorijda kam odamni o‘ziga tortgan. O‘tgan olti-etti yil ichida vaziyat tubdan o‘zgardi. Bugun O‘zbekiston jahon media makonida tobora ko‘proq tanilib bormoqda va bu, birinchi navbatda, ijobiy tomonga o‘zgarib borayotgani quvonarlidir. Nyusmeyker, birinchi navbatda, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi keng ko‘lamli islohotlar tashabbuskori bo‘lgan, yirik xalqaro maydonlarda salmoqli tashabbuslarni ilgari surayotgan mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevdir. O‘zbekiston rahbariyati ochiqlik siyosatini tanlab, eng avvalo mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarida samimiy qiziqish uyg‘otadigan yangiliklar manbaiga aylanmoqda. Mamlakat istebbasioni vakillari – parlament a’zolari, vazirlar, diplomatlar, turli darajadagi amaldorlar, ishbilarmon doiralar vakillari oshkora bo‘lishadi. Davlat hokimiyatining barcha tuzilmalarida samarali axborot xizmatlari instituti yaratilgan bo‘lib, u ommaviy axborot vositalari bilan muntazam hamkorlikni yo‘lga qo‘ymoqda. Ommaviy axborot vositalarining tanqidiy chiqishlari e’tibordan chetda qolmaydi, tezkorlik bilan ko‘rib chiqiladi va yuqori darajada o‘z yechimini topadi. Oldingi qoliplardan chekinish, demokratik tamoyillarga asoslangan amaliy islohotlar, hokimiyatning ochiqligi va fuqarolik jamiyatiga tayanish mamlakat qiyofasini o‘zgartirib, uni nafaqat fuqarolar, balki tashqi dunyo uchun ham jozibador qildi. Toshkentning yangi tashqi siyosat yo‘nalishlari butun Markaziy Osiyoning integratsiyalashuvi va mintaqaning geosiyosiy manzarasining o‘zgarishiga turtki bo‘ldi, bu esa o‘z navbatida global jarayonlarga ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston tobora xalqaro miqyosdagi muammolar ko‘rib chiqiladigan yirik forumlar, turli darajadagi sammitlar maydoniga aylanib bormoqda. Bunday sharoitda O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari xalqaro media makonida o‘z ishtirokini kengaytirish, yagona global media maydonining bir qismiga aylanish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan voqealarni media resurslarning barcha imkoniyatlaridan foydalangan holda tezkor va ayni paytda xolis yoritish, o‘z navbatida, mamlakatimizning yangi demokratik qiyofasini yuksaltirish, dunyoda yanada kengroq e’tirof etilishiga xizmat qiladi. Bunga nafaqat OAV vakillari, balki u yoki bu yangilik bilan bo‘lishmoqchi bo‘lgan har qanday shaxs uchun cheksiz imkoniyatlarni ochib bergan zamonaviy axborot texnologiyalari yordam bermoqda. Har qanday voqea bir zumda tarmoqqa kirib, Yerning istalgan burchagida mavjud bo'lganda, dunyo onlayn rejimga o'tdi. Natijada, hatto professional ommaviy axborot vositalari ham e'tiborni jalb qilish va o'z o'quvchisini topish qiyin bo'lgan boy ma'lumot bazasi shakllantirildi. Yangi sharoitda ijod erkinligi bilan bir qatorda kasbiy mahoratni, eng qiziqarli voqealarni topibgina qolmay, ularni zamon talablari asosida tomoshabinlarga taqdim etish qobiliyatini ham oshirish zarur. Sensatsiya va samaradorlikka erishish uchun taqdim etilgan ma'lumotlarning ishonchliligini unutmaslik kerak. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda ommaviy axborot vositalarining roli ortib borayotgani ham alohida mas’uliyat yuklaydi. Ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish vositasi emas, balki jamiyat va hukumat o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘taydi, degan tushuncha kasbiy etika va majburiyatlarga asoslanishi kerak. Keyingi yillarda mamlakatimizda ommaviy axborot vositalarining huquq va vakolatlarini, faoliyati kafolatlarini ta’minlovchi qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqildi. Masalan, ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada erkinlashtirish va jurnalistlar huquqlarini ta’minlash doirasida 2018-yil 18-aprelda “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi 4 va "Jurnalistning kasbiy faoliyatini himoya qilish to'g'risida" gi 5qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 2-fevraldagi “Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 6 PF-5653-son Farmoni bilan Prezident Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi Oʻzbekiston Matbuot va axborot agentligi negizida Oʻzbekiston Respublikasi (OIM) tashkil etildi. 2019-yil 14-sentabr kuni axborot sohasidagi dolzarb masalalar yuzasidan jamoatchilik fikrini shakllantirishda jamoat tashkilotlarining ahamiyatini oshirish 4 O'zbekiston Respublikasi qonuni “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritish haqida. https://lex.uz/uz/docs/1106870?ONDATE=19.04.2018 5 O'zbekiston Respublikasining qonuni «Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida». https://lex.uz/ru/docs/- 9540?ONDATE=21.04.2021 6 O'zbekiston Respublikasi Presidentining Farmoni «Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida». https://lex.uz/docs/-4188795 maqsadida mamlakatimiz parlamenti huzurida Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni rivojlantirish bo‘yicha Jamoatchilik kengashi tuzildi. Uning tarkibiga ommaviy axborot vositalari, jamoat tashkilotlari, fan va madaniyat vakillari, shuningdek, deputatlar, mustaqil ekspertlar va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari mutaxassislari kiritilgan. 2022-yil 27-iyun kuni Qaror qabul qilindi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti PQ-294-son. «Ommaviy axborot vositalarini qo‘llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida».7 Amalga oshirilayotgan siyosat tufayli O‘zbekiston axborot makonining jadal kengayishi kuzatilmoqda. Jumladan, mamlakatimizda ommaviy axborot vositalari soni 2016 yilga nisbatan qariyb 30 foizga oshib, 1962 tani tashkil etmoqda. Shu bilan birga, o‘zini blogger deb tanishtirgan va ommaviy axborot vositalari faoliyatida faol ishtirok etayotgan foydalanuvchilar soni 1,3 ming nafardan oshdi. Bugun O‘zbekistonda axborot erkinligini ta’minlamay turib, ommaviy axborot vositalarini odamlar o‘z fikr va g‘oyalarini, sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z pozitsiyasi va munosabatini erkin ifoda eta oladigan maydonga aylantirmasdan turib, demokratiyani chuqurlashtirish, davlatning siyosiy faolligini oshirish haqida gapirib bo‘lmasligini chuqur anglab yetgan. aholi, uning mamlakat siyosiy va ijtimoiy hayotidagi real ishtiroki haqida. O‘zbekistonning zamonaviy kun tartibiga so‘z erkinligini yanada ta’minlash va ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish bo‘yicha faol chora-tadbirlar kiritilgan, shuningdek, bu borada xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan samarali va konstruktiv hamkorlik uchun ochiq. Bugun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, yangi O‘zbekistonning ochiqlik siyosatida ommaviy axborot vositalari faoliyati va so‘z erkinligi mustahkam o‘rin tutadi. Taklif etilayotgan konstitutsiyaviy oʻzgartirishlar esa intellektual erkinlikni taʼminlaydigan erkin, hech qanday aralashuvlarsiz axborot faoliyatining umumiy huquqiy shartlari va chegaralarini shakllantiradi. Taklif 7 O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori. «Ommaviy axborot vositalarini qo‘llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida». https://lex.uz/docs/-6083381?ONDATE=28.06.2022%2000 etilayotgan o'zgartirishlar, jumladan, boshqalarning huquqlarini hurmat qilishni, davlat xavfsizligini va jamoat tartibini himoya qilishni ta'minlash uchun zarurdir. Konstitutsiyaga kiritilgan normalar quyidagi ijobiy natijalarga erishishga xizmat qiladi: birinchidan, ommaviy axborot vositalari huquqlarini amalga oshirishning davlat kafolati, ommaviy axborot vositalarining axborotni izlash, olish, undan foydalanish va tarqatish huquqini kafolatlash jamiyatning ishonchli axborotga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirishga xizmat qiladi; ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonunda belgilangan javobgarlikka asos bo‘lishi belgilanishi jurnalistlarning turli ma’muriy tazyiqlardan qo‘rqmasdan faoliyati erkinligini ta’minlaydi. Nazorat savollari 1. Yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi XIV bobi oldingi Konstitutsiyada qanday nomlangan edi? 2. Yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi XIV bobi oldingi konstitutsiyada nechta moddadan va amaldagi Konstitutsiyada nechta moddadan iborat? 3. Nima uchun jamiyatning iqtisodiy negizlari bo‘lishi shart? 4. Fuqarolik jamiyati institutlariga nimalar kiradi? 5. Fuqarolik jamiyati institutlar deganda nima tushuniladi? 6. O’zbekiston Respublikasida nikoh yoshi necha yosh etib belgilangan? 7. Nikohning ixtiyoriyligi va nikohlanuvchilarning teng huquqligi deganda nimani tushunasiz? 8. Ommaviy axborot vositalari nima? 9. O‘zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi qonuni nimadan iborat? 10. O‘zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi qonuni qaysi sohalarni qamrab oladi?