O‘ZBEKISTONDA MO‘YNALI HAYVONLAR TURLARI (O’zbekistonda mo’ynali hayvonlar turlari, O’zbekistonda mo’ynali turlari va ulardan maxsulot olish)

Yuklangan vaqt

2024-05-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

29,0 KB


Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONDA MO‘YNALI HAYVONLAR TURLARI Reja: 1. O’zbekistonda mo’ynali hayvonlar turlari 2 O’zbekistonda mo’ynali turlari va ulardan maxsulot olish Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONDA MO‘YNALI HAYVONLAR TURLARI Reja: 1. O’zbekistonda mo’ynali hayvonlar turlari 2 O’zbekistonda mo’ynali turlari va ulardan maxsulot olish Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar. Qiymatli mo‘yna hayvonlari, , evolyusion taraxiy taraqqiyot, ovchilik, brokonerlik, introduksiya va akklimatizatsiya, tutinlikda urchitish, erkin holda urchitish, nutriya (suv bobri), ondatra, tulki. . Ondatralar O‘zbekistonga dastlab 1944 yilda Balxash promxozdan dastlabki 355 boshi Amurdaryo uzanlariga keltirldi. 1946 yildan boshlab respublikamizda ovlanuvchi hayvonlar qatoridan o‘rni egalladi. Amudaryo o‘zanlariga ham urchitish uchun qo‘yildi. Keyinchalik Sirdaryo orqali bu kemiruvchi jonivor Farg‘ona vodiysiga ham yetib bordi. Ondatra o‘lchami bo‘yicha nutriyadan kichik bo‘lib, gavda uzunligi 36 sm gacha, dumining uzunligi 21-29 sm, dam suvda, dam quruqlikda hayot kechirishga moslashgan, dumi ikki yonidan yassilanib kelgan, orqa oyoqlarida suzgich pardalari bor, mo‘ynasi qalin, namlanmaydigan hayvondir. Rangi jigar rangdan to‘liq qora tusgacha yetadi. Ondatra ko‘llar, daryolar sohillaridagi inlari yoki uyalarida yashaydi bularni ko‘rib qolgan o‘simliklardan va changalzorlar o‘rtasidagi balchiqdan ko‘radi. Shunday inlarning asos tomoni 2 m gacha, balandligi 1-1,5m. gacha bo‘ladi. Qishda o‘z faoliyatini saqlab yashaydi. Muz ostidan teshik yo‘l ochadi. Ondatra suvda va suv bo‘yida o‘sadigan o‘simliklar bilan, asosan qamish bilan oziqlanadi. Onda- sonda baliqni tutib yesada, chavak baliqlarga va uvildirig‘ga (tuxumga) tegmaydi. Ondatra yiliga 2-3 ba’zan 4 marta bolalaydi. Har safar 4-12 (ba’zan undan ko‘p) bola tug‘adi. Bolalarini 21-25 kun sut bilan bokadi. Ondatralar suvdagi muzlar erib tugagach urug‘lanishga tushadi. Juda barvaqt ba’zi yanvar oyining ikkinchi yarmida kuzatilgan. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 25 kun. Janubiy rayonlarda dastlab fevralning oxirlarida bolalagani kuzatiladi, eng oxiri bolalash oktyabirning boshlarida bo‘ladi. Noyabr oyidan boshlab emizikli urg‘ochi ondatra uchrashmaydi. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar. Qiymatli mo‘yna hayvonlari, , evolyusion taraxiy taraqqiyot, ovchilik, brokonerlik, introduksiya va akklimatizatsiya, tutinlikda urchitish, erkin holda urchitish, nutriya (suv bobri), ondatra, tulki. . Ondatralar O‘zbekistonga dastlab 1944 yilda Balxash promxozdan dastlabki 355 boshi Amurdaryo uzanlariga keltirldi. 1946 yildan boshlab respublikamizda ovlanuvchi hayvonlar qatoridan o‘rni egalladi. Amudaryo o‘zanlariga ham urchitish uchun qo‘yildi. Keyinchalik Sirdaryo orqali bu kemiruvchi jonivor Farg‘ona vodiysiga ham yetib bordi. Ondatra o‘lchami bo‘yicha nutriyadan kichik bo‘lib, gavda uzunligi 36 sm gacha, dumining uzunligi 21-29 sm, dam suvda, dam quruqlikda hayot kechirishga moslashgan, dumi ikki yonidan yassilanib kelgan, orqa oyoqlarida suzgich pardalari bor, mo‘ynasi qalin, namlanmaydigan hayvondir. Rangi jigar rangdan to‘liq qora tusgacha yetadi. Ondatra ko‘llar, daryolar sohillaridagi inlari yoki uyalarida yashaydi bularni ko‘rib qolgan o‘simliklardan va changalzorlar o‘rtasidagi balchiqdan ko‘radi. Shunday inlarning asos tomoni 2 m gacha, balandligi 1-1,5m. gacha bo‘ladi. Qishda o‘z faoliyatini saqlab yashaydi. Muz ostidan teshik yo‘l ochadi. Ondatra suvda va suv bo‘yida o‘sadigan o‘simliklar bilan, asosan qamish bilan oziqlanadi. Onda- sonda baliqni tutib yesada, chavak baliqlarga va uvildirig‘ga (tuxumga) tegmaydi. Ondatra yiliga 2-3 ba’zan 4 marta bolalaydi. Har safar 4-12 (ba’zan undan ko‘p) bola tug‘adi. Bolalarini 21-25 kun sut bilan bokadi. Ondatralar suvdagi muzlar erib tugagach urug‘lanishga tushadi. Juda barvaqt ba’zi yanvar oyining ikkinchi yarmida kuzatilgan. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 25 kun. Janubiy rayonlarda dastlab fevralning oxirlarida bolalagani kuzatiladi, eng oxiri bolalash oktyabirning boshlarida bo‘ladi. Noyabr oyidan boshlab emizikli urg‘ochi ondatra uchrashmaydi. Ilmiybaza.uz Tug‘ilgan bolalari nimjon, yalong‘och bo‘lib, tez orada jun bilan qoplanadi, 40-45 kunlikda birlamchi jun qoplami ikkilamchi tuklar to‘lishi boshlaydi. Ba’zi urg‘ochi bolalari 3-4 oylik bo‘lganda, erkaklari 8-11 oydan keyin voyaga yetadi. Ondatra tanasi xayotning ikkinchi yilida o‘zining rosa kattaligiga yetadi. Yil bo‘yi tug‘ilgan bolalarining hammasi to kelgusi yil bahorgacha ota- onalari bilan birga yashaydi. Ondatraning tabiiy sharoitdagi umri 3-4 yiligacha, keyingi paytda 6 yilgacha davom etish kuzatilmokda. Ondatraning terisi pishiq, chiroyli, 1984 yildan boshlab sobiq ittifoq ondatra tayyorlash bo‘yicha jahonda 1 chi o‘rinni egallab kelgan 1956 yilda birgina QoraQkolpog‘istonni o‘zida 1 million donadon ko‘proq teri topshirib, Qoraqolpog‘iston xududidagi qorako‘l qo‘ylaridan ham ko‘proq daromad berdi. Qoraqolpog‘istonda urchitilgan ondatra terisini sifati va terisining kattaligi jihatidan jaxonda birinchi urinlarda turadi. Amudaryo o‘zani o‘zgarib qolgandan keyin bir kancha irmoq kullari sayozlashgan va qo‘rib qolganligi sababli keyingi paytlarda Qoroqolpog‘istonda ondatra tayyorlash 10 baravardan kam ko‘proq kamayib ketdi. Hozir ko‘llardagi suv satxlarini asliga keltirish chora-tadbirlari, ondatra kabi mo‘yna hayvonlarni yashashiga qulay sharoit yaratilmoqda. Tulki sut emizuvchilar sinfiga, yirtqichlar turkumiga, itlar oilasiga to‘liqsimonlar avlodiga qiruvchi mo‘ynabop mashxur hayvondir. Bu turdagi hayvon deyarlik barcha qitalarda alohida farq qiluvchi turlari bilan keng tarqalgan. Yer yuzida 45 ga yaqin turi bo‘lib, O‘zbekistonda ulardan 3 ta turi uchraydi. 1. Turkiston kulrang tulkisi Eron, Turkmaniston, Qoraqumdan ustyurt o‘lkasigacha, Afg‘oniston, Tojikiston janubiy tekisliklardan to O‘zbekis-tonning Surxandaryo va Qashqadare viloyatlarigacha bo‘lgan tekislarda uchraydi. 2. Turkiston tog‘ tulkisi asosan janubiy Qozog‘iston tog‘lari, g‘arbiy Xitoy O‘rta Osiyo tog‘larida, O‘zbekistonning Chotkol qoyalari, Farg‘ona o‘lkasi atrofidagi tog‘lar, Xisor cho‘qqilari va boshqa Turkiston balandliklarida uchraydi. 3. Karaganka Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning cho‘l va yarim cho‘l xududlarida urchib O‘zbekistonning Ustyurt o‘lkasi, Amudaryo o‘zani, Qizilqum, Mirzacho‘l va Toshkent atrofi kengliklarida ko‘p uchraydi. Tulki tanasining o‘rtacha Ilmiybaza.uz Tug‘ilgan bolalari nimjon, yalong‘och bo‘lib, tez orada jun bilan qoplanadi, 40-45 kunlikda birlamchi jun qoplami ikkilamchi tuklar to‘lishi boshlaydi. Ba’zi urg‘ochi bolalari 3-4 oylik bo‘lganda, erkaklari 8-11 oydan keyin voyaga yetadi. Ondatra tanasi xayotning ikkinchi yilida o‘zining rosa kattaligiga yetadi. Yil bo‘yi tug‘ilgan bolalarining hammasi to kelgusi yil bahorgacha ota- onalari bilan birga yashaydi. Ondatraning tabiiy sharoitdagi umri 3-4 yiligacha, keyingi paytda 6 yilgacha davom etish kuzatilmokda. Ondatraning terisi pishiq, chiroyli, 1984 yildan boshlab sobiq ittifoq ondatra tayyorlash bo‘yicha jahonda 1 chi o‘rinni egallab kelgan 1956 yilda birgina QoraQkolpog‘istonni o‘zida 1 million donadon ko‘proq teri topshirib, Qoraqolpog‘iston xududidagi qorako‘l qo‘ylaridan ham ko‘proq daromad berdi. Qoraqolpog‘istonda urchitilgan ondatra terisini sifati va terisining kattaligi jihatidan jaxonda birinchi urinlarda turadi. Amudaryo o‘zani o‘zgarib qolgandan keyin bir kancha irmoq kullari sayozlashgan va qo‘rib qolganligi sababli keyingi paytlarda Qoroqolpog‘istonda ondatra tayyorlash 10 baravardan kam ko‘proq kamayib ketdi. Hozir ko‘llardagi suv satxlarini asliga keltirish chora-tadbirlari, ondatra kabi mo‘yna hayvonlarni yashashiga qulay sharoit yaratilmoqda. Tulki sut emizuvchilar sinfiga, yirtqichlar turkumiga, itlar oilasiga to‘liqsimonlar avlodiga qiruvchi mo‘ynabop mashxur hayvondir. Bu turdagi hayvon deyarlik barcha qitalarda alohida farq qiluvchi turlari bilan keng tarqalgan. Yer yuzida 45 ga yaqin turi bo‘lib, O‘zbekistonda ulardan 3 ta turi uchraydi. 1. Turkiston kulrang tulkisi Eron, Turkmaniston, Qoraqumdan ustyurt o‘lkasigacha, Afg‘oniston, Tojikiston janubiy tekisliklardan to O‘zbekis-tonning Surxandaryo va Qashqadare viloyatlarigacha bo‘lgan tekislarda uchraydi. 2. Turkiston tog‘ tulkisi asosan janubiy Qozog‘iston tog‘lari, g‘arbiy Xitoy O‘rta Osiyo tog‘larida, O‘zbekistonning Chotkol qoyalari, Farg‘ona o‘lkasi atrofidagi tog‘lar, Xisor cho‘qqilari va boshqa Turkiston balandliklarida uchraydi. 3. Karaganka Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning cho‘l va yarim cho‘l xududlarida urchib O‘zbekistonning Ustyurt o‘lkasi, Amudaryo o‘zani, Qizilqum, Mirzacho‘l va Toshkent atrofi kengliklarida ko‘p uchraydi. Tulki tanasining o‘rtacha Ilmiybaza.uz uzunligi 65-80 sm, dumining uzunligi 40-50 sm. Erkaklari 6-10 kg, urg‘ochilari 5-6 kg bo‘ladi. Tanasining ustki tomoni va ikki yon tomoni sarg‘ishnamo-malla tusda, dumini pastki va uch tomoni oqroq bo‘ladi. O‘zbekistonda tulkilar sarxorlar, tog‘ va tog‘oldi xududlarida yashasada, ko‘pincha qishloq va katta-katta shaharlar atrofiga ham moslashgan holda yashaydi. Yozda faqat kechasi hayot kechirsa, qishda kunduzlari ham harakatda bo‘ladi. Ular hayvon ovqatlari bilan oziqlanadi va sichqonlar, qo‘shoyoqlar, yumronqoziqlar, qung‘izlar va chigirtkalar bilan oziqlanadi. Ba’zan kakliklar, turg‘aylar va boshqa kushlarni tutib yeydi. Goxo yosh jayronlarga xujum qiladi. Qishloqlar atrofida tovuqlarni olib ketadi.Bundan tashqari o‘rik, olcha, jiyda to‘kilgan olma, noklar, uzum pista va boshqa mevalari ham yeb kun ko‘radi. Erta bahorda har xil mayin maysa o‘tlarni ham yeydi. Sug‘oriladigan ariqlara suv satxi pasayishi bilan ondatdra, baliqlar suv jihozlarini ham ushlab yeydi. Tulki urchish xususiyati bo‘yicha monogamdir, ya’ni, yiliga bir marta bolalaydi. Juftlanadigan vaqti yanvarning oxiri, fevral boshlarida. Erkaklari urg‘ochisini talashib qattiq olishadi. G‘olib chiqqan urg‘ochisi bilan yashab qo‘riqlab turadi. Erkagi urg‘ochisini g‘amxo‘rlik bilan parvarish qilib, unga ovqat keltirib turadi va burgalarini teradi. Urg‘ochisi ba’zan bir necha bolalaydi. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 50-52 kun. Jinsiy kuyikish (techka) tulkilarda 7-11 kun davom etib, ucharshi xoxishi 2-3 kunni tashkil etib, o‘sha ko‘zlari yumuq va quloq teshiklari berk bo‘ladi. 15-19 chi kunda kuz va kulok uynash uchun chiqib turadi. Tulki inining chuqurligi 2-2,5 m, yo‘laklarining uzunligi 5-6 m, bo‘ladi. bolalari 1,5 oygacha sut emadi. Lekin ota va ona tulkilar bolalarini ko‘zi ochilgan, shu davrda avval baland jog‘ida, 3-4 kundan so‘ng pastki jog‘da tishlari ham chiqqan bo‘ladi, shu dvarda har xil hayvon oziqalarini keltirib ularni yeyishiga o‘rgatadi. Bolalari sentabr-oktabr oylaridan boshlab uyadan ketib mustaqil hayotkechirishga utadi. Noyabr oylaridan boshlab yetuk yeshdagilardan farq qilmaydi. Ba’zan bolalari 9-10 oylik davrida jinsiy yetilgan bo‘lsada, tulki bolalari 2-chi yilning oxirlarida to‘liq yetilgan hisoblanadi. Tulki bir talay kemiruvchilarni yo‘q qilib, qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi. Mo‘ynasi juda qadrlanadi. O‘zbekistonda mo‘yna tayyorlashda tulki terisi Ilmiybaza.uz uzunligi 65-80 sm, dumining uzunligi 40-50 sm. Erkaklari 6-10 kg, urg‘ochilari 5-6 kg bo‘ladi. Tanasining ustki tomoni va ikki yon tomoni sarg‘ishnamo-malla tusda, dumini pastki va uch tomoni oqroq bo‘ladi. O‘zbekistonda tulkilar sarxorlar, tog‘ va tog‘oldi xududlarida yashasada, ko‘pincha qishloq va katta-katta shaharlar atrofiga ham moslashgan holda yashaydi. Yozda faqat kechasi hayot kechirsa, qishda kunduzlari ham harakatda bo‘ladi. Ular hayvon ovqatlari bilan oziqlanadi va sichqonlar, qo‘shoyoqlar, yumronqoziqlar, qung‘izlar va chigirtkalar bilan oziqlanadi. Ba’zan kakliklar, turg‘aylar va boshqa kushlarni tutib yeydi. Goxo yosh jayronlarga xujum qiladi. Qishloqlar atrofida tovuqlarni olib ketadi.Bundan tashqari o‘rik, olcha, jiyda to‘kilgan olma, noklar, uzum pista va boshqa mevalari ham yeb kun ko‘radi. Erta bahorda har xil mayin maysa o‘tlarni ham yeydi. Sug‘oriladigan ariqlara suv satxi pasayishi bilan ondatdra, baliqlar suv jihozlarini ham ushlab yeydi. Tulki urchish xususiyati bo‘yicha monogamdir, ya’ni, yiliga bir marta bolalaydi. Juftlanadigan vaqti yanvarning oxiri, fevral boshlarida. Erkaklari urg‘ochisini talashib qattiq olishadi. G‘olib chiqqan urg‘ochisi bilan yashab qo‘riqlab turadi. Erkagi urg‘ochisini g‘amxo‘rlik bilan parvarish qilib, unga ovqat keltirib turadi va burgalarini teradi. Urg‘ochisi ba’zan bir necha bolalaydi. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 50-52 kun. Jinsiy kuyikish (techka) tulkilarda 7-11 kun davom etib, ucharshi xoxishi 2-3 kunni tashkil etib, o‘sha ko‘zlari yumuq va quloq teshiklari berk bo‘ladi. 15-19 chi kunda kuz va kulok uynash uchun chiqib turadi. Tulki inining chuqurligi 2-2,5 m, yo‘laklarining uzunligi 5-6 m, bo‘ladi. bolalari 1,5 oygacha sut emadi. Lekin ota va ona tulkilar bolalarini ko‘zi ochilgan, shu davrda avval baland jog‘ida, 3-4 kundan so‘ng pastki jog‘da tishlari ham chiqqan bo‘ladi, shu dvarda har xil hayvon oziqalarini keltirib ularni yeyishiga o‘rgatadi. Bolalari sentabr-oktabr oylaridan boshlab uyadan ketib mustaqil hayotkechirishga utadi. Noyabr oylaridan boshlab yetuk yeshdagilardan farq qilmaydi. Ba’zan bolalari 9-10 oylik davrida jinsiy yetilgan bo‘lsada, tulki bolalari 2-chi yilning oxirlarida to‘liq yetilgan hisoblanadi. Tulki bir talay kemiruvchilarni yo‘q qilib, qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi. Mo‘ynasi juda qadrlanadi. O‘zbekistonda mo‘yna tayyorlashda tulki terisi Ilmiybaza.uz ondatradan keyin 2 chi o‘rinda turadi. Tulki O‘zbekistonda ov qilinadigan asosiy ob’ektlardan biridir. Ularni qo‘lda tutqin urchitish ishlari ancha jonlangan. Parrandachilik, ondatratchilik xo‘jaliklariga yaqin joylarda yarimerkin yoxud tutqinli usulida tulkichilikni tashkil etish ahamiyatlidir. Tulkilar 1 yilda 2 marta tulaydi. Bu yashash joyi, iqlim, organizm holatiga bog‘lik. O‘zbekistonda qish iliq bo‘lsa fevral o‘rtalarida, sovuq bo‘lsa fevral oxirlarida tulkilarda tullash holati seziladi. Iyunda tanasi kalta, siyrak, tuklar bilan qoplanadi. Avgust va sentabr oylariga kelib mo‘ynasida junlar o‘sib tekislasha boshlaydi, lekin hali tagida tivitlar o‘smagan bo‘ladi. Noyabr oylaridan tulki terisi tig‘iz mo‘yna bilan qoplanadi. Shu davrdan fevral boshlarigacha mo‘ynasi 1 navga qabul qilinishi mumkin. Ilmiybaza.uz ondatradan keyin 2 chi o‘rinda turadi. Tulki O‘zbekistonda ov qilinadigan asosiy ob’ektlardan biridir. Ularni qo‘lda tutqin urchitish ishlari ancha jonlangan. Parrandachilik, ondatratchilik xo‘jaliklariga yaqin joylarda yarimerkin yoxud tutqinli usulida tulkichilikni tashkil etish ahamiyatlidir. Tulkilar 1 yilda 2 marta tulaydi. Bu yashash joyi, iqlim, organizm holatiga bog‘lik. O‘zbekistonda qish iliq bo‘lsa fevral o‘rtalarida, sovuq bo‘lsa fevral oxirlarida tulkilarda tullash holati seziladi. Iyunda tanasi kalta, siyrak, tuklar bilan qoplanadi. Avgust va sentabr oylariga kelib mo‘ynasida junlar o‘sib tekislasha boshlaydi, lekin hali tagida tivitlar o‘smagan bo‘ladi. Noyabr oylaridan tulki terisi tig‘iz mo‘yna bilan qoplanadi. Shu davrdan fevral boshlarigacha mo‘ynasi 1 navga qabul qilinishi mumkin.