O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING O‘RGANILISHI (O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi, IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining o‘rganilishi)

Yuklangan vaqt

2024-05-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

49,5 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING 
O‘RGANILIShI 
 
 
REJA 
1. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi 
2. IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining 
o‘rganilishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING O‘RGANILIShI REJA 1. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi 2. IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining o‘rganilishi Ilmiybaza.uz 
 
 
Qadimiy  Xitoy tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalari. “Shi Szi” (“Tarixiy 
esdaliklar”) xitoy tarixshunosligining otasi Sima Syanning 130 bobdan iborat asari. 
Miloddan avvalgi 2-1 asrlar. Saroy tarixchisi. Asarning 123 bobida xususan Farg‘ona 
va uning kadimiy xalqlari tarixi, hayoti o‘z aksini topgan. “Shi Szi” 1959 yili Pekinda 
e’lon etilgan. rus tiliga tarjima etilib, sharqshunoslar I.Ya.Bichurin, L.S.Vasilev, 
L.S.Perelomov, Yu.L.Krollar tomonidan tadqiq qilingan. (1972, 1975, 1984, 1986 
yillari chop etilgan).  
 “Syan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) - yirik tarixchi olim Byan 
Gu (milodiy 39-92 yillar) asari. “Syan Xan shu”ning 95-bobida qang‘lilar, 
yuechjilar, Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqlari va hayoti yoritilgan. 
“Syan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12 jildda nashr qilingan. 
 “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) – muallifi tarixchi Fan Xua 
(398-445 yillar) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220) ga xizmat qilgan. Asar 
Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o‘z ichiga olgan katta asar bo‘lib, 
130 bobdan iborat. Unda Uzbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung‘oriyaning 25-221 
yillar orasidagi tarixiga oid ma’lumotlar berilgan. 
 Bey shu “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) - Tan sulolasi (618-907) 
davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan-shou (taxm.595-678) kalamita mansub 100 
bobdan iborat asar. 386-581 yillar tarixi bayon etilgan. Asarda O‘zbekiston, xususan 
Xorazm haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan. “Bey shu” asarining matni 1958 yili 
Shanxayda chop etilgan.  
 Suy shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) - Xitoy tarixchilari jamoasi 
tarafidan yozilgan asar. Asarda Xitoyning Suy sulolasi davri, ya’ni U-U1 asrlardagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Uning 83-bobida Uzbekiston va 
Sharqiy Turkiston haqida ma’lumotlar bor. Kup jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 
jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan. 
Ilmiybaza.uz Qadimiy Xitoy tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalari. “Shi Szi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy tarixshunosligining otasi Sima Syanning 130 bobdan iborat asari. Miloddan avvalgi 2-1 asrlar. Saroy tarixchisi. Asarning 123 bobida xususan Farg‘ona va uning kadimiy xalqlari tarixi, hayoti o‘z aksini topgan. “Shi Szi” 1959 yili Pekinda e’lon etilgan. rus tiliga tarjima etilib, sharqshunoslar I.Ya.Bichurin, L.S.Vasilev, L.S.Perelomov, Yu.L.Krollar tomonidan tadqiq qilingan. (1972, 1975, 1984, 1986 yillari chop etilgan). “Syan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) - yirik tarixchi olim Byan Gu (milodiy 39-92 yillar) asari. “Syan Xan shu”ning 95-bobida qang‘lilar, yuechjilar, Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqlari va hayoti yoritilgan. “Syan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12 jildda nashr qilingan. “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) – muallifi tarixchi Fan Xua (398-445 yillar) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220) ga xizmat qilgan. Asar Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o‘z ichiga olgan katta asar bo‘lib, 130 bobdan iborat. Unda Uzbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung‘oriyaning 25-221 yillar orasidagi tarixiga oid ma’lumotlar berilgan. Bey shu “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) - Tan sulolasi (618-907) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan-shou (taxm.595-678) kalamita mansub 100 bobdan iborat asar. 386-581 yillar tarixi bayon etilgan. Asarda O‘zbekiston, xususan Xorazm haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan. “Bey shu” asarining matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan. Suy shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) - Xitoy tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Asarda Xitoyning Suy sulolasi davri, ya’ni U-U1 asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Uning 83-bobida Uzbekiston va Sharqiy Turkiston haqida ma’lumotlar bor. Kup jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan. Ilmiybaza.uz 
 
 “Szyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) - imperator JenSzun (1023-
1063) ning topshirig‘i bilan 940-945 yillari yozilgan. XVIII asrda tarixchi Shen Bin-
chjen uni davom ettirib, “Sin szyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan 
qo‘shilgan yangi xamda eski tarixi”) deb nomli asar yozgan. Unda Uzbekistan 
janubi, Afroniston, Eron xamda Shar- qiy Turkiston tarixiga oid malumotlar 
uchraydi. 1958 yili kup jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi qilinib, Shanxayda chop 
etilgan.  
Shuningdek, Qadimgi Rim-Yunon tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi 
masalalariga to‘xtalib o‘tilgan. Masalan: Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar 
urtasi - 425 y.) - “Tarix” nomli asarida massagetlar, saklar va ularning turmushi, urf-
odatlari xamda kushni mamlakatlar bilan alokalari haqida qimmatli ma’lumotlarni 
beradi.   
 Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, U “Tarixiy 
kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar yozib koldirgan. Umumiy tarix 
yo‘nalishida yozilgan bu asarda skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, aqida qimmatli 
ma’lumotlar bor 
 Arrian Flaviy (taxminan 95-175) - yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf 
olimi. Asarlari: Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, «Hindiston” va 7 jildlik 
«Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. O‘zbekiston va Eron 
hududlariga istilochilik yurishlari tarixi ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va rasmiy 
xujjatlar asosida yozilgan. 
 IX - XIII asr boshlaridadagi O‘rta Osiyo tarixi turli masalalari yorituvchi 
yozma manbalar tadqiqotchilar tomonidan tomonidan u yoki bu darajada 
o‘rganilgan. Masalaning turli jihatlari muayyan mavzularni qamrab olgan 
monografiyalarda, risolalarda, ilmiy maqolalar va nomzodlik dissertatsiyalarda 
ochib berishga harakat qilingan. Umuman, mavzu biz uni o‘rganishga qo‘yayotgan 
usulda kompleks o‘rganilmagan bo‘lsa-da, uning u yoki bu jihatlari tadqiqotchilar 
tomonidan ko‘rib o‘tilgan. Ishlarning xususiyatidan kelib chiqib, ularni quyidagi uch 
Ilmiybaza.uz “Szyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) - imperator JenSzun (1023- 1063) ning topshirig‘i bilan 940-945 yillari yozilgan. XVIII asrda tarixchi Shen Bin- chjen uni davom ettirib, “Sin szyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan qo‘shilgan yangi xamda eski tarixi”) deb nomli asar yozgan. Unda Uzbekistan janubi, Afroniston, Eron xamda Shar- qiy Turkiston tarixiga oid malumotlar uchraydi. 1958 yili kup jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi qilinib, Shanxayda chop etilgan. Shuningdek, Qadimgi Rim-Yunon tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalariga to‘xtalib o‘tilgan. Masalan: Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar urtasi - 425 y.) - “Tarix” nomli asarida massagetlar, saklar va ularning turmushi, urf- odatlari xamda kushni mamlakatlar bilan alokalari haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar yozib koldirgan. Umumiy tarix yo‘nalishida yozilgan bu asarda skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, aqida qimmatli ma’lumotlar bor Arrian Flaviy (taxminan 95-175) - yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi. Asarlari: Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, «Hindiston” va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. O‘zbekiston va Eron hududlariga istilochilik yurishlari tarixi ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan. IX - XIII asr boshlaridadagi O‘rta Osiyo tarixi turli masalalari yorituvchi yozma manbalar tadqiqotchilar tomonidan tomonidan u yoki bu darajada o‘rganilgan. Masalaning turli jihatlari muayyan mavzularni qamrab olgan monografiyalarda, risolalarda, ilmiy maqolalar va nomzodlik dissertatsiyalarda ochib berishga harakat qilingan. Umuman, mavzu biz uni o‘rganishga qo‘yayotgan usulda kompleks o‘rganilmagan bo‘lsa-da, uning u yoki bu jihatlari tadqiqotchilar tomonidan ko‘rib o‘tilgan. Ishlarning xususiyatidan kelib chiqib, ularni quyidagi uch Ilmiybaza.uz 
 
guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh ishlarga IX — XIII asr boshlariga oid 
manbalarni bevosita o‘zini idrok etishga bag‘ishlangan ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi 
guruh ishlarga esa tarixning turli masalalarini yoritishda manbalar ma’lumotlari 
asos sifatida olingan ishlarni kiritish mumkin. Uchinchi guruh esa bevosita 
arxeologik tadqiqotlarni tashkil etadi va manbalar ma’lumotlar arxeologiya faniga 
oid gipotezalarni asoslashda yordamchi manba vazifasini o‘tagan. 
Birinchi guruhga Uyg‘onish davrida O‘rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlarni kiritish mumkin. Ular qatoridan 
Bartold V.V., Bosvort S.E., Kaen K., Fishel V., Krachkovskaya V.A., Kyunel E., 
Petrushevskiy I.P., Mes A., Yakubovskiy A.Yu., O‘.Mavlonov, R.G. Mukminova, 
G.A.Agzamova1 va boshqa mualliflarning ishlarini misol keltirish mumkin. 
Ayniqsa, XX asr oxiri — XXI asr boshlarida yaratilgan ishlar ko‘proq so‘nggi o‘rta 
asr davridagi O‘rta Osiyo iqtisodiy hayotini, ayrimlari esa o‘rganilayotgan davrda 
O‘rta Osiyoga qo‘shni viloyatlar iqtisodiy-ijtimoiy hayotini o‘rganishga 
bag‘ishlangan bo‘lsa-da, mavzuni tadqiq etishda ular tomonidan qo‘llanilgan 
uslublar, ilgari surilgan fikrlardan asosli tarzda foydalanish mumkin. 
O‘rta Osiyo Uyg‘onish davri tarixi bo‘yicha ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi 
qo‘lyozmalarni chuqur o‘rgangan tadqiqotchilardan biri sifatida V.V. Bartoldni 
alohida e’tirof etish mumkin. U “Turkiston mo‘g‘ul bosqini arafasida” nomli asarida 
IX — XII asr O‘rta Osiyo shaharlari, ularning tuzilishi, aholisi tarkibi va boshqa shu 
                                                           
1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963-
1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы 
по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по 
отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по 
археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского 
халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971.; Bosworth C.E. The 
Ghaznavids. Their empire in Afghanistan and Eastern Iran. 994-1040. — Edinburg, 1963; Cahen C. Zur Geschichte 
der stadtlichen Gesellschaft im islamischen Orient des Mittelaiters. Saeculum, 1958.; Cahen C. Les peoples 
Musulmans dans lhistoire medievale. — Damascus, 1977; Fishel W. The origin of Banking in Medieval Islam. JRAS, 
1933. Крачковская В.А. О средневековых текстильных изделиях Средней Азии. Мат-лы Первой всесоюзной 
науч. конференции востоковедов. — Ташкент, 1958, Kuhnel E., Bellinger L. The textile museum. Catalogue of 
Dated Tiraz fabrics. Umayyad, Abbasid, Fatimid. — Washington, 1952, Петрушевский И.П. Земледелие и 
агарарные отношения в Иране XIII-XIV вв. — М.-Л., 1960, Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966, 
Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. В кн: 
Фердовси, - Л., 1934. Мукминова Р.Г. Социальная дифференциация населения Узбекистана XVII — первая 
половина XVIII вв. — Ташкент, 1985, Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар шаҳарларида ҳунармандчилик ва 
савдо. — Тошкент, 2000, .Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш 
босқичлари. — Тошкент, 2008. 
Ilmiybaza.uz guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh ishlarga IX — XIII asr boshlariga oid manbalarni bevosita o‘zini idrok etishga bag‘ishlangan ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarga esa tarixning turli masalalarini yoritishda manbalar ma’lumotlari asos sifatida olingan ishlarni kiritish mumkin. Uchinchi guruh esa bevosita arxeologik tadqiqotlarni tashkil etadi va manbalar ma’lumotlar arxeologiya faniga oid gipotezalarni asoslashda yordamchi manba vazifasini o‘tagan. Birinchi guruhga Uyg‘onish davrida O‘rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlarni kiritish mumkin. Ular qatoridan Bartold V.V., Bosvort S.E., Kaen K., Fishel V., Krachkovskaya V.A., Kyunel E., Petrushevskiy I.P., Mes A., Yakubovskiy A.Yu., O‘.Mavlonov, R.G. Mukminova, G.A.Agzamova1 va boshqa mualliflarning ishlarini misol keltirish mumkin. Ayniqsa, XX asr oxiri — XXI asr boshlarida yaratilgan ishlar ko‘proq so‘nggi o‘rta asr davridagi O‘rta Osiyo iqtisodiy hayotini, ayrimlari esa o‘rganilayotgan davrda O‘rta Osiyoga qo‘shni viloyatlar iqtisodiy-ijtimoiy hayotini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, mavzuni tadqiq etishda ular tomonidan qo‘llanilgan uslublar, ilgari surilgan fikrlardan asosli tarzda foydalanish mumkin. O‘rta Osiyo Uyg‘onish davri tarixi bo‘yicha ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi qo‘lyozmalarni chuqur o‘rgangan tadqiqotchilardan biri sifatida V.V. Bartoldni alohida e’tirof etish mumkin. U “Turkiston mo‘g‘ul bosqini arafasida” nomli asarida IX — XII asr O‘rta Osiyo shaharlari, ularning tuzilishi, aholisi tarkibi va boshqa shu 1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971.; Bosworth C.E. The Ghaznavids. Their empire in Afghanistan and Eastern Iran. 994-1040. — Edinburg, 1963; Cahen C. Zur Geschichte der stadtlichen Gesellschaft im islamischen Orient des Mittelaiters. Saeculum, 1958.; Cahen C. Les peoples Musulmans dans lhistoire medievale. — Damascus, 1977; Fishel W. The origin of Banking in Medieval Islam. JRAS, 1933. Крачковская В.А. О средневековых текстильных изделиях Средней Азии. Мат-лы Первой всесоюзной науч. конференции востоковедов. — Ташкент, 1958, Kuhnel E., Bellinger L. The textile museum. Catalogue of Dated Tiraz fabrics. Umayyad, Abbasid, Fatimid. — Washington, 1952, Петрушевский И.П. Земледелие и агарарные отношения в Иране XIII-XIV вв. — М.-Л., 1960, Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966, Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. В кн: Фердовси, - Л., 1934. Мукминова Р.Г. Социальная дифференциация населения Узбекистана XVII — первая половина XVIII вв. — Ташкент, 1985, Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. — Тошкент, 2000, .Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. — Тошкент, 2008. Ilmiybaza.uz 
 
kabi ma’lumotlarni u yoki bu darajada keltirib o‘tgan arab mualliflarining asarlari 
o‘rgangan. Asarda mo‘g‘ullargacha bo‘lgan O‘rta Osiyoda kechgan siyosiy 
jarayonlar, iqtisodiy hayot, ma’naviy-madaniy jarayonlar tarixi, qolaversa O‘rta 
Osiyoda urbanizatsion jarayonlarga oid ma’lumotlarni beradi2. Shuningdek, 
olimning boshqa ishlarida ham tadqiq etilayotgan mavzuga doir ma’lumotlar3 
mavjud. V.V. Bartold o‘z ishlarida O‘rta Osiyo shaharlar hayoti, u bilan bog‘liq 
ayrim masalalar yuzasidan xulosalar bergan. Uning yutug‘i shundaki, u 
manbalardagi ma’lumotlarni tadqiqotiga keng jalb etgan va uning O‘rta Osiyo 
islomdan oldinga davr shaharlari va islom dini kirib kelgandan keyingi shaharlardagi 
o‘zgarishlar to‘g‘risidagi fikrlari ahamiyatli. Lekin tadqiqotchi eroniy xalqlarning 
shaharsozlik an’analaridagi o‘rnini haddan ziyod bo‘rttirib yuborgan. Masalan, u 
“tojik” atamasini ham izohlashda, uning turli davrlardagi har xil ma’nolarini o‘zi 
e’tirof eta turib, xulosalar berishda bu atamaning o‘z zamonasidagi ma’nosidan kelib 
chiqqan. Shuningdek, eroniy xalqlar o‘rnini biroz kuchaytirib xulosa berish holatlari 
uchraydi. Bunga misol sifatida uning “O‘rta Osiyo turkiy xalqlari tarixini yoritishni 
biz ularning madaniyatli qo‘shnilari arablar, forslar, xitoylar, arman va Vizantiya 
xalqlari qoldirgan yozma yodgorliklardan o‘rganishimiz mumkin”, degan fikrini 
ko‘rsatish mumkin. Bu yerda go‘yoki, turkiy xalqlar madaniyatsiz, hech narsa 
yozmagan faqatgina ularning “madaniyatli” qo‘shnilari ular haqida yozgandek, 
ammo bizga ma’lumki fors, arab tilidagi ko‘plab mualliflarning kelib chiqishlari 
turli etnik ildizlarga borib taqaladi, ularning ko‘pchiligini hattoki turkiy xalqlar 
vakillari tashkil etganlar, faqatgina ilmiy til sifatida arab va fors tilidan foydalangan 
holda, o‘z asarlarini shu tillarda yozganlar. Fors va arab tilidagi ilmiy meros 
faqatgina fors va arab xalqlariga tegishli bo‘lmay, balki O‘rta Osiyo turkiy 
xalqlarining ham umumiy merosi hisoblanadi, chunki ushbu tillardagi madaniyat 
rivojiga turkiy xalqlarning vakillari ham katta hissa qo‘shganlar.  
                                                           
2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. — Т. 1. — 760 с. 
3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. Т. 1. — 760 с.; Ўша муаллиф. 
История культурной жизни Туркестана / Соч. — М., 1963. Т. 2. Ч. 1. — С. 169-433; Ўша муаллиф. Мавераннахр 
/ Соч. — М., 1965. Т. 3. — 711с. 
Ilmiybaza.uz kabi ma’lumotlarni u yoki bu darajada keltirib o‘tgan arab mualliflarining asarlari o‘rgangan. Asarda mo‘g‘ullargacha bo‘lgan O‘rta Osiyoda kechgan siyosiy jarayonlar, iqtisodiy hayot, ma’naviy-madaniy jarayonlar tarixi, qolaversa O‘rta Osiyoda urbanizatsion jarayonlarga oid ma’lumotlarni beradi2. Shuningdek, olimning boshqa ishlarida ham tadqiq etilayotgan mavzuga doir ma’lumotlar3 mavjud. V.V. Bartold o‘z ishlarida O‘rta Osiyo shaharlar hayoti, u bilan bog‘liq ayrim masalalar yuzasidan xulosalar bergan. Uning yutug‘i shundaki, u manbalardagi ma’lumotlarni tadqiqotiga keng jalb etgan va uning O‘rta Osiyo islomdan oldinga davr shaharlari va islom dini kirib kelgandan keyingi shaharlardagi o‘zgarishlar to‘g‘risidagi fikrlari ahamiyatli. Lekin tadqiqotchi eroniy xalqlarning shaharsozlik an’analaridagi o‘rnini haddan ziyod bo‘rttirib yuborgan. Masalan, u “tojik” atamasini ham izohlashda, uning turli davrlardagi har xil ma’nolarini o‘zi e’tirof eta turib, xulosalar berishda bu atamaning o‘z zamonasidagi ma’nosidan kelib chiqqan. Shuningdek, eroniy xalqlar o‘rnini biroz kuchaytirib xulosa berish holatlari uchraydi. Bunga misol sifatida uning “O‘rta Osiyo turkiy xalqlari tarixini yoritishni biz ularning madaniyatli qo‘shnilari arablar, forslar, xitoylar, arman va Vizantiya xalqlari qoldirgan yozma yodgorliklardan o‘rganishimiz mumkin”, degan fikrini ko‘rsatish mumkin. Bu yerda go‘yoki, turkiy xalqlar madaniyatsiz, hech narsa yozmagan faqatgina ularning “madaniyatli” qo‘shnilari ular haqida yozgandek, ammo bizga ma’lumki fors, arab tilidagi ko‘plab mualliflarning kelib chiqishlari turli etnik ildizlarga borib taqaladi, ularning ko‘pchiligini hattoki turkiy xalqlar vakillari tashkil etganlar, faqatgina ilmiy til sifatida arab va fors tilidan foydalangan holda, o‘z asarlarini shu tillarda yozganlar. Fors va arab tilidagi ilmiy meros faqatgina fors va arab xalqlariga tegishli bo‘lmay, balki O‘rta Osiyo turkiy xalqlarining ham umumiy merosi hisoblanadi, chunki ushbu tillardagi madaniyat rivojiga turkiy xalqlarning vakillari ham katta hissa qo‘shganlar. 2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. — Т. 1. — 760 с. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. Т. 1. — 760 с.; Ўша муаллиф. История культурной жизни Туркестана / Соч. — М., 1963. Т. 2. Ч. 1. — С. 169-433; Ўша муаллиф. Мавераннахр / Соч. — М., 1965. Т. 3. — 711с. Ilmiybaza.uz 
 
Tadqiq etilayotgan davr arab tilidagi manbalari shuningdek V.A. Belyaev 
tadqiqotlarida ham o‘rganilgan4. U MITT (Materialы po istorii turkmen i Turkmenii) 
da alohida IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning tavsifi keltirilgan 
bo‘limning mualliflaridan biri hisoblanadi. Mualliflar asarlarni Turkmaniston va 
turkmanlar tarixi yoritilishi mezonida o‘rgangan bo‘lsa-da, uning xulosalari O‘rta 
Osiyoning boshqa xalqlari, xususan O‘zbekiston xalqlari tarixi, jumladan 
shaharsozlik an’anasini yoritishda ham katta ahamiyat kasb etadi. 
Shuningdek, I.Yu. Krachkovskiy o‘zining tadqiqotlarida IX — XIII asr 
boshlaridadagi arab tilli asarlarni chuqur o‘rgangan va ularda O‘rta Osiyoga oid turli 
masalalarning yoritilishiga ham e’tiborini qaratgan. U o‘z tadqiqotlarida 
geograflarning asarlarini o‘rganishga katta e’tibor bergan5. Ushbu olim geografik 
asarlarni asosan nazariy jihatdan o‘rgangan bo‘lib, ularni sharhlash jarayonida O‘rta 
Osiyo shaharlariga oid ayrim ma’lumotlarni ham keltirib o‘tgan. 
O. Karaev esa, IX — XIII asr boshlarida tarixiga oid arab tilidagi asarlarda 
qirg‘izlar tarixini yoritilishiga e’tibor qaratgan6. Uning asari ham tadqiq etilayotgan 
mavzuning o‘sha davr tarixshunosligini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lsa-da, muallif 
ko‘proq geografik manbalar ma’lumotlaridan foydalangan va tarixiy manbalardagi 
ma’lumotlar ishga jalb etilmagan. Farg‘ona shaharlari to‘g‘risida xulosalardan 
mavzuni yoritishda qisman foydalanish mumkin. 
Shuningdek, ayrim boshqa yordamchi sohalarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda 
ham O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumotlar keltirilgan. S.P. Tolstov, 
asosan, arxeologik yodgorliklarni tadqiq etgan ishlarida7  IX — XIII asr 
boshlaridada O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, jumladan turli dindagi aholi 
                                                           
4 Беляев В.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. — М.: Наука, 1965. — 280 с.; Ўша 
муаллиф. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX — XIII вв. // Материалы по истории 
туркмен и Туркмении. VII — XV вв. Арабско-персидские источники / Под ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича 
и А.Ю. Якубовского. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. Т. 1. — С. 12-40. 
5 Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. — М.—Л., 1957. Т. 4. — 919 с. 
6 Караев О. Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте ал-Идриси // Арабо-
персидские источники о тюркских народах. — Фрунзе: Илим, 1973. — 122 с.; Ўша муаллиф. Вопросы 
этнической истории киргизского народа. — Фрунзе, 1989. — 140 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники. 
Источниковедение Кыргызстана (с древности до конца XIX в.). — Бишкек: Илим, 2004. 
7 Толстов С.П. Бируни и проблемы древней и раннесредневековой истории Хорезма // Первая Всесоюзная 
конференция Востоковедов. Тезисы докладов и сообщений. — Ташкент: Изд-во АН Уз ССР, 1957. — С. 38-
42; Ўша муаллиф. Новогодний праздник «Каландас» у хорезмийских христиан начала XI века // Советская 
этнография. — М., 1946. — № 2. — С. 87-104. 
Ilmiybaza.uz Tadqiq etilayotgan davr arab tilidagi manbalari shuningdek V.A. Belyaev tadqiqotlarida ham o‘rganilgan4. U MITT (Materialы po istorii turkmen i Turkmenii) da alohida IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning tavsifi keltirilgan bo‘limning mualliflaridan biri hisoblanadi. Mualliflar asarlarni Turkmaniston va turkmanlar tarixi yoritilishi mezonida o‘rgangan bo‘lsa-da, uning xulosalari O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari, xususan O‘zbekiston xalqlari tarixi, jumladan shaharsozlik an’anasini yoritishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, I.Yu. Krachkovskiy o‘zining tadqiqotlarida IX — XIII asr boshlaridadagi arab tilli asarlarni chuqur o‘rgangan va ularda O‘rta Osiyoga oid turli masalalarning yoritilishiga ham e’tiborini qaratgan. U o‘z tadqiqotlarida geograflarning asarlarini o‘rganishga katta e’tibor bergan5. Ushbu olim geografik asarlarni asosan nazariy jihatdan o‘rgangan bo‘lib, ularni sharhlash jarayonida O‘rta Osiyo shaharlariga oid ayrim ma’lumotlarni ham keltirib o‘tgan. O. Karaev esa, IX — XIII asr boshlarida tarixiga oid arab tilidagi asarlarda qirg‘izlar tarixini yoritilishiga e’tibor qaratgan6. Uning asari ham tadqiq etilayotgan mavzuning o‘sha davr tarixshunosligini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lsa-da, muallif ko‘proq geografik manbalar ma’lumotlaridan foydalangan va tarixiy manbalardagi ma’lumotlar ishga jalb etilmagan. Farg‘ona shaharlari to‘g‘risida xulosalardan mavzuni yoritishda qisman foydalanish mumkin. Shuningdek, ayrim boshqa yordamchi sohalarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda ham O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumotlar keltirilgan. S.P. Tolstov, asosan, arxeologik yodgorliklarni tadqiq etgan ishlarida7 IX — XIII asr boshlaridada O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, jumladan turli dindagi aholi 4 Беляев В.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. — М.: Наука, 1965. — 280 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX — XIII вв. // Материалы по истории туркмен и Туркмении. VII — XV вв. Арабско-персидские источники / Под ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича и А.Ю. Якубовского. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. Т. 1. — С. 12-40. 5 Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. — М.—Л., 1957. Т. 4. — 919 с. 6 Караев О. Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте ал-Идриси // Арабо- персидские источники о тюркских народах. — Фрунзе: Илим, 1973. — 122 с.; Ўша муаллиф. Вопросы этнической истории киргизского народа. — Фрунзе, 1989. — 140 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники. Источниковедение Кыргызстана (с древности до конца XIX в.). — Бишкек: Илим, 2004. 7 Толстов С.П. Бируни и проблемы древней и раннесредневековой истории Хорезма // Первая Всесоюзная конференция Востоковедов. Тезисы докладов и сообщений. — Ташкент: Изд-во АН Уз ССР, 1957. — С. 38- 42; Ўша муаллиф. Новогодний праздник «Каландас» у хорезмийских христиан начала XI века // Советская этнография. — М., 1946. — № 2. — С. 87-104. Ilmiybaza.uz 
 
vakillarining bag‘rikeng qo‘shnichiligiga oid qimmatli xulosalarni bergan. U 
Xorazmda yashagan xristian jamoalari haqida ma’lumotlar keltirgan. Lekin muallif 
ularni asosan ruslar va boshqa sharqiy xristianlar bilan bog‘lashga uringan holda 
O‘rta Osiyoda nestorian jamoalari yashaganliklari va ular asosan janubiy hududlar, 
ya’ni Yaqin Sharq xristianlari bilan kuchli aloqada bo‘lganliklariga kam e’tibor 
qaratgan.   
Numizmatik ma’lumotlar asosida Ye.A. Davidovich va B.D. Kochnev8 kabi 
tadqiqotchilar Farg‘ona va boshqa hududlar hukmdorlarining ismlari va unvonlarini 
o‘rganganlar. Ushbu ma’lumotlarni tahlil etish, hamda ularni yozma manbalar 
ma’lumotlari bilan qiyoslash orqali O‘rta Osiyo xalqlari shaharlarining iqtisodiy 
tarixiga oid oid muhim xulosalarga kelish mumkin. 
Ikkinchi guruh ishlarni tadqiq etilayotgan davr ma’naviy-madaniy 
hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlar tashkil etadi. Ular qatoridan yana 
V.V.Bartold, R. Fray, A. Mes, Raxmanaliev, B.Abduxalimov, S.Karimova, R. 
Bahodirov, R.Sheshen, Z.Kitapchi, F. Sumer va boshqa tadqiqotchilar9 o‘zlarining 
ishlarida O‘rta Osiyoning o‘rganilayotgan ma-daniy-ma’naviy hayotining u yoki bu 
jabhalariga tadqiq etganlar. 
O. Bo‘riev va M. Usmonovlarning asarida10 IX — XIII asr boshlarida O‘rta 
Osiyo asosan tarixiy-geografik ma’lumotlarni keltirish bilan cheklanilgan. 
                                                           
8 Давидович Е.А. Владетели Насрабада (по нумизматическим данным) // Краткие сообщения Института 
истории материальной культуры (КСИИМК), — М., 1956. Вып. 61. — С. 107-113; Кочнев Б.Д. Заметки по 
средневековой нумизматике Средней Азии. Ч. 1. // Институт материальной культуры Узбекистана (ИМКУ), 
— Ташкент, 1978. Вып. 14. — С. 121-123; Ўша муаллиф. Тюрки в удельной системе Саманидской Ферганы 
(X в.) // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. — Ташкент: Фан, 1986. — С. 67-75. 
9 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963-
1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы 
по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по 
отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по 
археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского 
халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971; Frye R.N. The heritage of 
Central Asia. — Princetown, 1996, Frye R.N. Islamic Iran and Central Asia (the 7th -12th centuries). — London, 1979; 
Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966; Kitapci Z. Mukaddes cevreler ve Eski hilafet olkelerinde Turk 
hatunlari. - Konya, 1996.; Şeşen R. Eski arablara göre türkler // Türkiyat mecmuası. İstanbul Üniversitesi Türkiyat 
Enstitüsü Tarafından çıkarılır. Kurucu Dr. M. Fuad Köprulu. Cıld XV. — İstanbul: Edebiyat Fakültesı basımevi, 1969. 
— S. 11-36, Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 
2001. — 299 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren eller. — İstanbul, 1997; Рахманалиев Р. Империя 
тюрков. — М.: Прогресс, 2002. 
10 Бўриев О., Усмонов М. Ўзбеклар: этник тарихи ва этномаданий жараёнлар. Қарши Давлат университети 
Насафийлар ва Кешийлар меросини ўрганиш илмий маркази. — Самарқанд, 2008. 
Ilmiybaza.uz vakillarining bag‘rikeng qo‘shnichiligiga oid qimmatli xulosalarni bergan. U Xorazmda yashagan xristian jamoalari haqida ma’lumotlar keltirgan. Lekin muallif ularni asosan ruslar va boshqa sharqiy xristianlar bilan bog‘lashga uringan holda O‘rta Osiyoda nestorian jamoalari yashaganliklari va ular asosan janubiy hududlar, ya’ni Yaqin Sharq xristianlari bilan kuchli aloqada bo‘lganliklariga kam e’tibor qaratgan. Numizmatik ma’lumotlar asosida Ye.A. Davidovich va B.D. Kochnev8 kabi tadqiqotchilar Farg‘ona va boshqa hududlar hukmdorlarining ismlari va unvonlarini o‘rganganlar. Ushbu ma’lumotlarni tahlil etish, hamda ularni yozma manbalar ma’lumotlari bilan qiyoslash orqali O‘rta Osiyo xalqlari shaharlarining iqtisodiy tarixiga oid oid muhim xulosalarga kelish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarni tadqiq etilayotgan davr ma’naviy-madaniy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlar tashkil etadi. Ular qatoridan yana V.V.Bartold, R. Fray, A. Mes, Raxmanaliev, B.Abduxalimov, S.Karimova, R. Bahodirov, R.Sheshen, Z.Kitapchi, F. Sumer va boshqa tadqiqotchilar9 o‘zlarining ishlarida O‘rta Osiyoning o‘rganilayotgan ma-daniy-ma’naviy hayotining u yoki bu jabhalariga tadqiq etganlar. O. Bo‘riev va M. Usmonovlarning asarida10 IX — XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo asosan tarixiy-geografik ma’lumotlarni keltirish bilan cheklanilgan. 8 Давидович Е.А. Владетели Насрабада (по нумизматическим данным) // Краткие сообщения Института истории материальной культуры (КСИИМК), — М., 1956. Вып. 61. — С. 107-113; Кочнев Б.Д. Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии. Ч. 1. // Институт материальной культуры Узбекистана (ИМКУ), — Ташкент, 1978. Вып. 14. — С. 121-123; Ўша муаллиф. Тюрки в удельной системе Саманидской Ферганы (X в.) // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. — Ташкент: Фан, 1986. — С. 67-75. 9 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971; Frye R.N. The heritage of Central Asia. — Princetown, 1996, Frye R.N. Islamic Iran and Central Asia (the 7th -12th centuries). — London, 1979; Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966; Kitapci Z. Mukaddes cevreler ve Eski hilafet olkelerinde Turk hatunlari. - Konya, 1996.; Şeşen R. Eski arablara göre türkler // Türkiyat mecmuası. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Tarafından çıkarılır. Kurucu Dr. M. Fuad Köprulu. Cıld XV. — İstanbul: Edebiyat Fakültesı basımevi, 1969. — S. 11-36, Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001. — 299 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren eller. — İstanbul, 1997; Рахманалиев Р. Империя тюрков. — М.: Прогресс, 2002. 10 Бўриев О., Усмонов М. Ўзбеклар: этник тарихи ва этномаданий жараёнлар. Қарши Давлат университети Насафийлар ва Кешийлар меросини ўрганиш илмий маркази. — Самарқанд, 2008. Ilmiybaza.uz 
 
Sh.S.Kamoliddinning bir qator maqolalari11da Somoniylar sulolasining etnik 
kelib chiqishi, shaharlardagi hayot, O‘rta Osiyoda IX — X asrlardagi ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy manzara borasida mulohazalar bildirilgan. Muallif birlamchi 
manbalarning qimmatli ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo shaharlari tarixining u 
yoki bu jihatlarini ochib bergan.  
Shuningdek, T.V. Raufovning O‘rta Osiyoning X — XIII asrlar 
hunarmandchiligi taraqqiyotini yoritgan tadqiqoti12 va K.K. Shoniyozovning 
Ya’qubiy faoliyatiga bag‘ishlangan ilmiy ishi13 ham mavzuga yaqin ayrim 
ma’lumotlarni bersa-da, ular O‘rta Osiyo shaharlari tarixini kompleks bir tadqiqot 
sifatida o‘rganishni alohida maqsad qilib qo‘ymagan. 
R. Frayning “Sug‘d va sug‘dliklar, arxeologik topilmalarning arab manbalari 
bilan qiyoslash” maqolasi14da Sug‘d va sug‘dliklar haqidagi boshqa manbalardagi 
ma’lumotlar arab manbalaridagi ma’lumotlar bilan qiyoslangan va mintaqa 
shaharlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan.  
V. Minorskining “Xalaj turkiy shevasi” maqolasi15, asosan, xalaj shevasining 
lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Mazkur maqolada Qarluq ittifoqida bo‘lgan 
xalajlar tarixi haqida qisman ma’lumotlar berilgan. Ularda asosan turkiy xalqlarga 
nisbatan arablarda shakllangan ma’lumotlar aytilgan. Shuningdek, U.V. 
                                                           
11 Камолиддин Ш. К истории арабских колоний Средней Азии // Центральная Азия: источники, история, 
культура. Тезисы докладов конференции, посвященной 80-летию Е.А. Давидович и Б.А. Литвинского. — М., 
2003. — С. 73-76; Ўша муаллиф. Новые данные к истории тюрко-арабских этнокультурных этнокультурных 
взаимосвязей // International Journal of Central Asian Studies. — Seoul, 2004. — Vol. 9. — P. 299-311; Ўша 
муаллиф. К вопросу об этногенезе узбекского народа // Turkologiya. — Туркистан (Казахстан), 2004. — № 1. 
— С. 34-41; Ўша муаллиф. К вопросу об этнической ситуации в Средней Азии в IX — X вв. // Ўзбекистон 
тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. — Тошкент: Фан, 2005. — С. 231-241; Ўша муаллиф. 
Сомонийларнинг келиб чиқиши масаласига доир // Мозийдан садо. — Тошкент, 2006. — № 4. — Б. 15-17; 
Ўша муаллиф. Этно-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов на Великом Шелковом пути // 
Идентичность и диалог культур в эпоху глобализации. Материалы Международной научно-практической 
конференции (27-29 августа 2007 г.) — Иссык-Куль-Бишкек, 2007. — С. 33-37; Ўша муаллиф. Новые 
источники по исторической этногеографии Средней Азии // Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича 
материаллар (“Тафаккур сарчашмалари” туркумидан). Тошкент: Фан, 2007. — С. 78-84; Камолиддин Ш.С. 
Тюрки в Бухарском оазисе в эпоху раннего средневековья // “Академик Карим Шониёзова ўқишлари” 
туркумидан “Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари” мавзуидаги Республика IV илмий-назарий 
конференцияси материаллари. — Тошкент—Наманган, 2007. С. 67-74.  
12 Рауфов Т.В. Ремесло и торговля в Мавераннахре в X — начала XIII вв.: Дисс. … канд. ист. наук. — Ташкент, 
1990. — 201 л.. 
13 Шаниязов К.К. Ал-Йакуби — как источник арабского халифата: Дисс. … канд. ист. наук.. — Ташкент, 1996. 
— 194 л..  
14 Frye R. Sughd and Sogdians: A Comparison of Archaeological Discoveries with Arabic Sources. Journal of 
American Oriental Society. 1943. — Vol. 63, — No. 1. — P. 14-16. 
15 Minorsky V. The Turkish Dialect of Khalaj // Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London, 
1940. — Vol. 10, — No 2. — P. 417-437. 
Ilmiybaza.uz Sh.S.Kamoliddinning bir qator maqolalari11da Somoniylar sulolasining etnik kelib chiqishi, shaharlardagi hayot, O‘rta Osiyoda IX — X asrlardagi ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy manzara borasida mulohazalar bildirilgan. Muallif birlamchi manbalarning qimmatli ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo shaharlari tarixining u yoki bu jihatlarini ochib bergan. Shuningdek, T.V. Raufovning O‘rta Osiyoning X — XIII asrlar hunarmandchiligi taraqqiyotini yoritgan tadqiqoti12 va K.K. Shoniyozovning Ya’qubiy faoliyatiga bag‘ishlangan ilmiy ishi13 ham mavzuga yaqin ayrim ma’lumotlarni bersa-da, ular O‘rta Osiyo shaharlari tarixini kompleks bir tadqiqot sifatida o‘rganishni alohida maqsad qilib qo‘ymagan. R. Frayning “Sug‘d va sug‘dliklar, arxeologik topilmalarning arab manbalari bilan qiyoslash” maqolasi14da Sug‘d va sug‘dliklar haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar arab manbalaridagi ma’lumotlar bilan qiyoslangan va mintaqa shaharlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. V. Minorskining “Xalaj turkiy shevasi” maqolasi15, asosan, xalaj shevasining lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Mazkur maqolada Qarluq ittifoqida bo‘lgan xalajlar tarixi haqida qisman ma’lumotlar berilgan. Ularda asosan turkiy xalqlarga nisbatan arablarda shakllangan ma’lumotlar aytilgan. Shuningdek, U.V. 11 Камолиддин Ш. К истории арабских колоний Средней Азии // Центральная Азия: источники, история, культура. Тезисы докладов конференции, посвященной 80-летию Е.А. Давидович и Б.А. Литвинского. — М., 2003. — С. 73-76; Ўша муаллиф. Новые данные к истории тюрко-арабских этнокультурных этнокультурных взаимосвязей // International Journal of Central Asian Studies. — Seoul, 2004. — Vol. 9. — P. 299-311; Ўша муаллиф. К вопросу об этногенезе узбекского народа // Turkologiya. — Туркистан (Казахстан), 2004. — № 1. — С. 34-41; Ўша муаллиф. К вопросу об этнической ситуации в Средней Азии в IX — X вв. // Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. — Тошкент: Фан, 2005. — С. 231-241; Ўша муаллиф. Сомонийларнинг келиб чиқиши масаласига доир // Мозийдан садо. — Тошкент, 2006. — № 4. — Б. 15-17; Ўша муаллиф. Этно-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов на Великом Шелковом пути // Идентичность и диалог культур в эпоху глобализации. Материалы Международной научно-практической конференции (27-29 августа 2007 г.) — Иссык-Куль-Бишкек, 2007. — С. 33-37; Ўша муаллиф. Новые источники по исторической этногеографии Средней Азии // Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича материаллар (“Тафаккур сарчашмалари” туркумидан). Тошкент: Фан, 2007. — С. 78-84; Камолиддин Ш.С. Тюрки в Бухарском оазисе в эпоху раннего средневековья // “Академик Карим Шониёзова ўқишлари” туркумидан “Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари” мавзуидаги Республика IV илмий-назарий конференцияси материаллари. — Тошкент—Наманган, 2007. С. 67-74. 12 Рауфов Т.В. Ремесло и торговля в Мавераннахре в X — начала XIII вв.: Дисс. … канд. ист. наук. — Ташкент, 1990. — 201 л.. 13 Шаниязов К.К. Ал-Йакуби — как источник арабского халифата: Дисс. … канд. ист. наук.. — Ташкент, 1996. — 194 л.. 14 Frye R. Sughd and Sogdians: A Comparison of Archaeological Discoveries with Arabic Sources. Journal of American Oriental Society. 1943. — Vol. 63, — No. 1. — P. 14-16. 15 Minorsky V. The Turkish Dialect of Khalaj // Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London, 1940. — Vol. 10, — No 2. — P. 417-437. Ilmiybaza.uz 
 
Xaarmanning “Mafkura va tarix: o‘zlik va o‘zgaruvchanlik. Abbosiylar davridan 
boshlab, zamonaviy Misrdagi turkiylarning qiyofasi” nomli maqolasi16da ham 
yuqoridagi masala bo‘yicha bir qator ma’lumotlar berilgan. X.Y. Klimkeytning 
“Turkiy O‘rta Osiyoda buddizm”17 maqolasida uyg‘urlar haqida ma’lumotlar 
keltiriladi. Uyg‘ur jamiyati IX — XIII asr boshlaridada ham ko‘chmanchi, ham 
o‘troq an’analarga asoslangan. Qoraxoniylar davriga kelib, vaziyat butunlay 
o‘zgargan. Bu davrda uyg‘ur madaniyati asosini o‘troq an’analar tashkil etgan. M. 
Bonnerning “Chegaralarning nomlanishi: Avosim, sug‘ur va arab geograflari” 
maqolasi18da O‘rta Osiyo shahar va hududlari arab manbalarida qanday atalganligi 
haqida ma’lumotlar keltirilgan. D. Skotning “Buddizm va Islom: O‘tmishdan 
hozirgacha o‘zaro to‘qnashuv va aloqalar bo‘yicha tadqiqotlar” maqolasi19da, 
asosan, islom-buddizm madaniy ta’siri haqida so‘z borsa-da, shuningdek O‘rta 
Osiyo shahar hayotiga oid ma’lumotlar ham yo‘q emas. M. Gordon o‘zining “Ilk 
Abbosiy davridagi Xoqoniy oilalar” maqolasi20da Bag‘doddagi turkiy ildizga ega 
Abbosiylar vazirlarining shajaralarini tahlil etib berishga uringan.  
Turkman olimlari O. Gundogdiev, M. Durdiev tadqiqotlari21da o‘g‘uzlarning 
turkman xalqi etnik tarixida tutgan o‘rnini ko‘rsatib berishga harakat qilingan, ammo 
mazkur ishlar manbalardagi ma’lumotlar xulosalariga tayanmagan, ko‘p hollarda, 
sub’ektivlik va o‘g‘uz komponenti rolini ortiqcha bo‘rttirib yuborish ko‘zga 
tashlanadi. 
Turkiyalik olimlar I. Kafesoglu, Z. Kitapchi, F. Syumer, R. Sheshen, R. 
Gench, B. Deniz, hamda ozarbayjonlik tadqiqotchilar N. Axundova va F. Asadov, 
misrlik tadqiqotchi Ehson Zunun as-Somiriylarning22 ishlari boshqa mavzularga 
                                                           
16 Haarmann U.W. Ideology and History, Identity and Alterity: The Arab Image of the Turk from the Abbasid to 
Modern Egypt // International Journal of Middle East Studies. 1988. — Vol. 20, — No. 2. — P. 175-196. 
17 Klimkeit H.J. Buddhism in Turkish Central Asia // Numen. 1990. — Vol. 37, Fasc. 1. Jun.— P. 53-69. 
18 Bonner M. The Naming of the Frontiers: Awasim, Thughur, and the Arab Geographers // Bulletin of the School of 
Oriental and African Studies. University of London, 1994. — Vol. 57, — No. 1. — P. 17-24. 
19 Scott D. Buddhism and Islam: Past to Present Encounters and Interfaith Lessons // Numen, 1995. — Vol. 42, — 
No. 2. — P. 141-155. 
20 Gordon M.S. Haqanid Families of the Early Abbasid period // Journal of American Oriental Society, 2001. — Vol. 
121, — No. 2. — P. 236-255. 
21 Дурдыев М. Туркмены. — Ашхабад: Харп, 1991. — 56 с.; Гундогдыев О. Огузы, туркмены и Россия. 
Исторический очерк. — Ашхабад: Рух, 2001. — 170 c. 
22 Kafesoglu İ. Türk milliyetçılığının meselelerı. — Ankara, 1966. — 208 s.; Ўша муаллиф. Harezmşahlar devletinin 
tarihi (485-618 / 1092-1221). — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992. — 317 s.; Kitapçı Z. Mukaddes çevreler 
Ilmiybaza.uz Xaarmanning “Mafkura va tarix: o‘zlik va o‘zgaruvchanlik. Abbosiylar davridan boshlab, zamonaviy Misrdagi turkiylarning qiyofasi” nomli maqolasi16da ham yuqoridagi masala bo‘yicha bir qator ma’lumotlar berilgan. X.Y. Klimkeytning “Turkiy O‘rta Osiyoda buddizm”17 maqolasida uyg‘urlar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Uyg‘ur jamiyati IX — XIII asr boshlaridada ham ko‘chmanchi, ham o‘troq an’analarga asoslangan. Qoraxoniylar davriga kelib, vaziyat butunlay o‘zgargan. Bu davrda uyg‘ur madaniyati asosini o‘troq an’analar tashkil etgan. M. Bonnerning “Chegaralarning nomlanishi: Avosim, sug‘ur va arab geograflari” maqolasi18da O‘rta Osiyo shahar va hududlari arab manbalarida qanday atalganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan. D. Skotning “Buddizm va Islom: O‘tmishdan hozirgacha o‘zaro to‘qnashuv va aloqalar bo‘yicha tadqiqotlar” maqolasi19da, asosan, islom-buddizm madaniy ta’siri haqida so‘z borsa-da, shuningdek O‘rta Osiyo shahar hayotiga oid ma’lumotlar ham yo‘q emas. M. Gordon o‘zining “Ilk Abbosiy davridagi Xoqoniy oilalar” maqolasi20da Bag‘doddagi turkiy ildizga ega Abbosiylar vazirlarining shajaralarini tahlil etib berishga uringan. Turkman olimlari O. Gundogdiev, M. Durdiev tadqiqotlari21da o‘g‘uzlarning turkman xalqi etnik tarixida tutgan o‘rnini ko‘rsatib berishga harakat qilingan, ammo mazkur ishlar manbalardagi ma’lumotlar xulosalariga tayanmagan, ko‘p hollarda, sub’ektivlik va o‘g‘uz komponenti rolini ortiqcha bo‘rttirib yuborish ko‘zga tashlanadi. Turkiyalik olimlar I. Kafesoglu, Z. Kitapchi, F. Syumer, R. Sheshen, R. Gench, B. Deniz, hamda ozarbayjonlik tadqiqotchilar N. Axundova va F. Asadov, misrlik tadqiqotchi Ehson Zunun as-Somiriylarning22 ishlari boshqa mavzularga 16 Haarmann U.W. Ideology and History, Identity and Alterity: The Arab Image of the Turk from the Abbasid to Modern Egypt // International Journal of Middle East Studies. 1988. — Vol. 20, — No. 2. — P. 175-196. 17 Klimkeit H.J. Buddhism in Turkish Central Asia // Numen. 1990. — Vol. 37, Fasc. 1. Jun.— P. 53-69. 18 Bonner M. The Naming of the Frontiers: Awasim, Thughur, and the Arab Geographers // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London, 1994. — Vol. 57, — No. 1. — P. 17-24. 19 Scott D. Buddhism and Islam: Past to Present Encounters and Interfaith Lessons // Numen, 1995. — Vol. 42, — No. 2. — P. 141-155. 20 Gordon M.S. Haqanid Families of the Early Abbasid period // Journal of American Oriental Society, 2001. — Vol. 121, — No. 2. — P. 236-255. 21 Дурдыев М. Туркмены. — Ашхабад: Харп, 1991. — 56 с.; Гундогдыев О. Огузы, туркмены и Россия. Исторический очерк. — Ашхабад: Рух, 2001. — 170 c. 22 Kafesoglu İ. Türk milliyetçılığının meselelerı. — Ankara, 1966. — 208 s.; Ўша муаллиф. Harezmşahlar devletinin tarihi (485-618 / 1092-1221). — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992. — 317 s.; Kitapçı Z. Mukaddes çevreler Ilmiybaza.uz 
 
bag‘ishlangan bo‘lsa-da, ularda O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumot va 
xulosalar ham mavjud.  
Dissertatsiya ishida R. Raxmanalievning asari23dan ayrim ma’lumotlarni 
olingan. U o‘z asarida harbiy sohada turkiy an’analar o‘rnini ko‘rsatib bergan. L. 
Kizlasovning “Kulturnыe vzaimosvyazi tyurkov i iransev v VI — XIII vv.” nomli 
maqolasi24, asosan, turkiy va eroniy xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalarni 
yoritishga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, tadqiq etilayotgan davr O‘rta Osiyo shahar 
hayoti, madaniy jarayonlar haqida ham bir qator ma’lumotlarni beradi.  
G‘arb olimlaridan F. Rozentalning “Musulmon tarixshunosligi tarixi” asari25 
IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning to‘laqonli tahlilini o‘z ichiga oladi 
va bu ilmiy asarning ahamiyati mavzuni o‘rganishda kattadir. B. Spulerning 
“Musulmon olami” asari26, asosan, X asrdagi siyosiy vaziyatga doir ma’lumotlar 
bersa-da, qisman davr shaharlari hayoti bo‘yicha ham xulosalarni bayon etadi. 
Shuningdek, S.E. Bosvortning “Eron, Afg‘oniston va O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar 
tarixi” asari27da ham O‘rta Osiyo tadqiq etilayotgan davr urbanizatsion holat qisman 
aytib o‘tiladi. Shu jumladan, J.S. Meysamining “XII asr oxiriga kelib fors 
tarixshunosligi” asarida28 ham arab tilidagi manbalar tahliliga qisman to‘xtalib 
o‘tilgan. 
2003 yil bir guruh tadqiqotchilar tomonidan Qozonda arab tilida chop etilgan 
“Somoniylar davlati davrida Movarounnahr yerlarida arabiy nazm” to‘plami29da 
                                                           
ve eski hilafet ülkelerinde Türk hatunları. — Konya, 1995. — 256 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren 
eller. — İstanbul, 1997. — 240 s.; Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih 
Kurumu Basımevi, 2001. — 299 s.; Генч Р. Карахандар мамлекетинин бийлик тузулушу. — Бишкек, 2004. — 
240 б.; Deniz B. Kayıp şehir: Cend // Globalization and Turkic civilization. International Symposium on the occasion 
of the 10th anniversary of the establishment of the Kyrgyz-Turkish Manas university. — Bishkek, 2006. — S. 251-
274; Ахундова Н. Тюрки в системе государственного управления арабского халифата. — Баку: Элм, 2004. — 
346 с.; Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. — Баку: Элм. 1993. — 241 c.;  ناسحا
 .ةيناماسلا نمز ةيملعلا ةايحلا .يرماسلا نونذ.عبارلا و ثلاثلا نينرقلا يف رهنلا ءارو ام دلاب و ناسارخل يفاقثلا خيرأتلا-  .توريب2001 .402 .ص 
23 Рахманалиев Р. Империя тюрков. — М.: Прогресс, 2002. — 912 с. 
24 Кызласов Л.Р. Культурные взаимосвязи тюрков и иранцев в VI-XIII вв. (язык, письменность, религия) // 
Этнографическое обозрение. — М., 2004. — № 6. — С. 3-14. 
25 Rosenthal F. A history of Muslim histiography. — Leiden, 1952. — 558 p.; Rosenthal F. A history of Muslim 
histiography. 2nd revised edition. — Leiden: E.J. Brill, 1958. — 656 p.  
26 Spuler B. The Muslim world. A historical survey translated from the German by F.R.C. Bagly. Part 1. The age of 
Сaliphs. — Leiden: E.J. Brill, 1960. — 138 p. 
27 Bosworth C.E. The medieval history of Iran, Afghanistan and Central Asia. — London: Variorum Reprints, 1977. 
— 284 p. 
28 Meisami J.S. Persian historiography to the end of twelfth century. — Edinburg: University Press, 1999. — 319 p. 
29 .2001 .نازاق .ةيناماسلا ةلودلا دهع يف رهنلا ءارو ام دلاب يف يبرعلا رعشلا  
Ilmiybaza.uz bag‘ishlangan bo‘lsa-da, ularda O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumot va xulosalar ham mavjud. Dissertatsiya ishida R. Raxmanalievning asari23dan ayrim ma’lumotlarni olingan. U o‘z asarida harbiy sohada turkiy an’analar o‘rnini ko‘rsatib bergan. L. Kizlasovning “Kulturnыe vzaimosvyazi tyurkov i iransev v VI — XIII vv.” nomli maqolasi24, asosan, turkiy va eroniy xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalarni yoritishga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, tadqiq etilayotgan davr O‘rta Osiyo shahar hayoti, madaniy jarayonlar haqida ham bir qator ma’lumotlarni beradi. G‘arb olimlaridan F. Rozentalning “Musulmon tarixshunosligi tarixi” asari25 IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning to‘laqonli tahlilini o‘z ichiga oladi va bu ilmiy asarning ahamiyati mavzuni o‘rganishda kattadir. B. Spulerning “Musulmon olami” asari26, asosan, X asrdagi siyosiy vaziyatga doir ma’lumotlar bersa-da, qisman davr shaharlari hayoti bo‘yicha ham xulosalarni bayon etadi. Shuningdek, S.E. Bosvortning “Eron, Afg‘oniston va O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar tarixi” asari27da ham O‘rta Osiyo tadqiq etilayotgan davr urbanizatsion holat qisman aytib o‘tiladi. Shu jumladan, J.S. Meysamining “XII asr oxiriga kelib fors tarixshunosligi” asarida28 ham arab tilidagi manbalar tahliliga qisman to‘xtalib o‘tilgan. 2003 yil bir guruh tadqiqotchilar tomonidan Qozonda arab tilida chop etilgan “Somoniylar davlati davrida Movarounnahr yerlarida arabiy nazm” to‘plami29da ve eski hilafet ülkelerinde Türk hatunları. — Konya, 1995. — 256 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren eller. — İstanbul, 1997. — 240 s.; Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001. — 299 s.; Генч Р. Карахандар мамлекетинин бийлик тузулушу. — Бишкек, 2004. — 240 б.; Deniz B. Kayıp şehir: Cend // Globalization and Turkic civilization. International Symposium on the occasion of the 10th anniversary of the establishment of the Kyrgyz-Turkish Manas university. — Bishkek, 2006. — S. 251- 274; Ахундова Н. Тюрки в системе государственного управления арабского халифата. — Баку: Элм, 2004. — 346 с.; Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. — Баку: Элм. 1993. — 241 c.; ناسحا .ةيناماسلا نمز ةيملعلا ةايحلا .يرماسلا نونذ.عبارلا و ثلاثلا نينرقلا يف رهنلا ءارو ام دلاب و ناسارخل يفاقثلا خيرأتلا- .توريب2001 .402 .ص 23 Рахманалиев Р. Империя тюрков. — М.: Прогресс, 2002. — 912 с. 24 Кызласов Л.Р. Культурные взаимосвязи тюрков и иранцев в VI-XIII вв. (язык, письменность, религия) // Этнографическое обозрение. — М., 2004. — № 6. — С. 3-14. 25 Rosenthal F. A history of Muslim histiography. — Leiden, 1952. — 558 p.; Rosenthal F. A history of Muslim histiography. 2nd revised edition. — Leiden: E.J. Brill, 1958. — 656 p. 26 Spuler B. The Muslim world. A historical survey translated from the German by F.R.C. Bagly. Part 1. The age of Сaliphs. — Leiden: E.J. Brill, 1960. — 138 p. 27 Bosworth C.E. The medieval history of Iran, Afghanistan and Central Asia. — London: Variorum Reprints, 1977. — 284 p. 28 Meisami J.S. Persian historiography to the end of twelfth century. — Edinburg: University Press, 1999. — 319 p. 29 .2001 .نازاق .ةيناماسلا ةلودلا دهع يف رهنلا ءارو ام دلاب يف يبرعلا رعشلا Ilmiybaza.uz 
 
Somoniylar davri O‘rta Osiyo adabiy hayoti namoyandalari va O‘rta Osiyo hududi 
haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Shaharlarning madaniy markaz sifatidagi 
o‘rnini ko‘rsatib berishi mumkin bo‘lgan bir qator katta ahamiyatga ega firklar 
uchraydi. 
Uchinchi guruh adabiyotlariga Ageeva Ye.A., Adыkov K.A., Albaum L.I., 
Alxamova Z.A., Amindjanova M., Axrarov I.E., Baypakov K.M., Bernshtam A.N., 
Bolshakov O.G., Grigorev G.V., Gulomov Ya, Davidovich Ye.A., Dyakonov M.M., 
Zimin L., Kыzlasov L.R., Lavrov V.A., Masson M.E., Nerazik Ye.E., Pugachenkova 
G.A. va boshqa olimlar30ning ishlarini misol keltirish mumkin. Shuningdek, 
o‘zbekistonlik olimlardan A.Asqarov, A.Anorboev, Yu.F. Buryakov, M.Filanovich 
va boshqalar31 O‘rta Osiyo shaharlari tarixini arxeologik yodgorliklar asosida 
o‘rganishga harakat qilganlar arxeologik topilmalar bo‘yicha o‘z fikrlarini 
                                                           
30 Агеева Е.И. Из истории развития городской культуры Казахстана. (По материалам раскопок на городище 
Баба-Ата). ИАН КазССР, сер. ист., археол. И этногр., в. 2. — Алма-Ата; Адыков К.А. Главные станции на 
средневековом торговом пути из Серахса в Мерв. СА. 1959, № 4.; Албаум Л.И. О гончарном производстве на 
Афрасиабе в Х и XI вв. В кн: Афрасиаб. В. 1. — Ташкент, 1969; Тот же автор. Балалык-Тепе. — Ташкент, 
1960; Альхамова З.А. Клад медных посеребренных самаркандских дирхемов 633 г. х. Тр. САГУ, в. XI, - 
Ташкент, 1950; Аминджанова М. Два сосуда египетского стекла в собрании Самаркандского музея. НРС, кн. 
1. — Ташкент, 1961; Ахраров И.Е. Средневековые стекляные бокалы из Кувы. ИАН УзССР. — Ташкент, 1960. 
№ 4.; Тот же автор. Археологические исследования городища Ахсыкет в 1960 г. ОНУз., 1962, № 8.; Тот же 
автор. К истории появления керамического производства на городище Афрасиаб. В кн: Афрасиаб. В. 1. — 
Ташкент, 1969; Байпаков К.М. Средневековые города и поселения Семиречья. (VII — XII вв.) Алма-ата, 1966. 
Большаков О.Г. Средневековый город Ближнего Востока. — М., 1984, Беленецкий А.М., Бентович И.Б., 
Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. — Ленинград, 1973; Григорьев Г.В. Поселение древнего 
Согда. КСИИМК, VI, - М.-Л., 1940.; Тот же автор. Келесская степь в археологическом отношении. ИАН Каз 
ССР, № 46, сер. археол., вып. 1. Алма-Ата, 1948; Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших 
времён до наших дней. — Ташкент, 1957; Гулямов Я.Г. Из истории водоснабжения древнего Пайкенда. 
ИМКУЗ, в. 6. — Ташкент, 1966; Гулямов Я.Г., Буряков Ю.Ф. Об археологических исследованиях на городище 
Афрасиаб в 1967-1968 гг. В кн: Афрасиаб. В. 1. — Ташкент, 1969; Давидович Е.А. К датировке мечети ходжа 
Зейниддина в Бухаре. Матер. по ист. и теории аритектуры Узбекистана. В. 1. — М.: 1950, Тот автор. Об 
отношении золото и серебра в Бухаре в XII вв. ПВ. 1956, № 4. Тот же автор. Денежное обращение в 
Мавераннахре при Саманидах. В кн.: Нумизматика и эпиграфика. — М., 1960; Тот же автор. О двух 
караханидских каганатах. В кн.: Народы Азии и Африки. I. — М.-Л., 1968; Дьяконов М.М. Бронзовая гиря с 
именем Исмаила Самани. ТОВЭ, т. II. — Л., 1940, Дьяконов М.М. Керамика Пайкенда. КСИИМК, XXVIII, - 
М., 1949; Зимин Л. Отчет о летних раскопках в развалинах старого Пайкенда. ПТКЛА, XIX, в. 2. — Ташкент, 
1915. Кызласов Л.Р. Раскопки Древнего Баласогуна. Вести. МГУ, СОН, № 11., Лавров В.А. Градостроительная 
культура Средней Азии. М., 1950; Массон М.Е. К истории горного дела на территории Узбекистана. — 
Ташкент, 1953, Неразик Е.Е. Керамика Хорезма афригидского периода. ТХЭ, т. 4. — М., 1959; Пугаченкова 
Г.А. Архитектурные памятники Нисы. Труды ЮТАКЭ, т. 1. — Ашхабад, 1949; Смирнова О.И. Вопросы 
историографической топографии и топонимики верхнего Зарафшана. МИА, № 15., - М-Л., 1950. Nicolle D. 
Saracen strongholds AD 630-1050. Middle East and Central Asia. Osprey, 2000. 
31 Асқаров А. Энг қадимий шаҳар. — Тошкент, 2001; Анарбаев А. Благоустройство средневекового города 
Средней Азии (V - начало XIII вв.). — Ташкент; Буряков Ю.Ф. (отв. ред.) Древний и средневековый город 
Восточного Мавераннахра. Ташкент: Фан, 1990; Филанович М.И. Ташкент. Зарождение и развитие города и 
городской культуры. Ташкент, 1983.; Усманова З.И. Филанович М. И. Алтари огня древнего Мерва // ИМКУз 
. - Вып. 33 . — 2002; Филанович М. И. Согдийские и хорезмийские параллели в градостроительстве Чача // 
Средняя Азия: Археология. История. Культура . - М . — 2000; Филанович М. И. Чач и Фергана: (опыт 
сравнительной характеристики) // Древний Ош в среднеазиатском контексте . - Ош . - 1998 .  
Ilmiybaza.uz Somoniylar davri O‘rta Osiyo adabiy hayoti namoyandalari va O‘rta Osiyo hududi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Shaharlarning madaniy markaz sifatidagi o‘rnini ko‘rsatib berishi mumkin bo‘lgan bir qator katta ahamiyatga ega firklar uchraydi. Uchinchi guruh adabiyotlariga Ageeva Ye.A., Adыkov K.A., Albaum L.I., Alxamova Z.A., Amindjanova M., Axrarov I.E., Baypakov K.M., Bernshtam A.N., Bolshakov O.G., Grigorev G.V., Gulomov Ya, Davidovich Ye.A., Dyakonov M.M., Zimin L., Kыzlasov L.R., Lavrov V.A., Masson M.E., Nerazik Ye.E., Pugachenkova G.A. va boshqa olimlar30ning ishlarini misol keltirish mumkin. Shuningdek, o‘zbekistonlik olimlardan A.Asqarov, A.Anorboev, Yu.F. Buryakov, M.Filanovich va boshqalar31 O‘rta Osiyo shaharlari tarixini arxeologik yodgorliklar asosida o‘rganishga harakat qilganlar arxeologik topilmalar bo‘yicha o‘z fikrlarini 30 Агеева Е.И. Из истории развития городской культуры Казахстана. (По материалам раскопок на городище Баба-Ата). ИАН КазССР, сер. ист., археол. И этногр., в. 2. — Алма-Ата; Адыков К.А. Главные станции на средневековом торговом пути из Серахса в Мерв. СА. 1959, № 4.; Албаум Л.И. О гончарном производстве на Афрасиабе в Х и XI вв. В кн: Афрасиаб. В. 1. — Ташкент, 1969; Тот же автор. Балалык-Тепе. — Ташкент, 1960; Альхамова З.А. Клад медных посеребренных самаркандских дирхемов 633 г. х. Тр. САГУ, в. XI, - Ташкент, 1950; Аминджанова М. Два сосуда египетского стекла в собрании Самаркандского музея. НРС, кн. 1. — Ташкент, 1961; Ахраров И.Е. Средневековые стекляные бокалы из Кувы. ИАН УзССР. — Ташкент, 1960. № 4.; Тот же автор. Археологические исследования городища Ахсыкет в 1960 г. ОНУз., 1962, № 8.; Тот же автор. К истории появления керамического производства на городище Афрасиаб. В кн: Афрасиаб. В. 1. — Ташкент, 1969; Байпаков К.М. Средневековые города и поселения Семиречья. (VII — XII вв.) Алма-ата, 1966. Большаков О.Г. Средневековый город Ближнего Востока. — М., 1984, Беленецкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. — Ленинград, 1973; Григорьев Г.В. Поселение древнего Согда. КСИИМК, VI, - М.-Л., 1940.; Тот же автор. Келесская степь в археологическом отношении. ИАН Каз ССР, № 46, сер. археол., вып. 1. Алма-Ата, 1948; Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времён до наших дней. — Ташкент, 1957; Гулямов Я.Г. Из истории водоснабжения древнего Пайкенда. ИМКУЗ, в. 6. — Ташкент, 1966; Гулямов Я.Г., Буряков Ю.Ф. Об археологических исследованиях на городище Афрасиаб в 1967-1968 гг. В кн: Афрасиаб. В. 1. — Ташкент, 1969; Давидович Е.А. К датировке мечети ходжа Зейниддина в Бухаре. Матер. по ист. и теории аритектуры Узбекистана. В. 1. — М.: 1950, Тот автор. Об отношении золото и серебра в Бухаре в XII вв. ПВ. 1956, № 4. Тот же автор. Денежное обращение в Мавераннахре при Саманидах. В кн.: Нумизматика и эпиграфика. — М., 1960; Тот же автор. О двух караханидских каганатах. В кн.: Народы Азии и Африки. I. — М.-Л., 1968; Дьяконов М.М. Бронзовая гиря с именем Исмаила Самани. ТОВЭ, т. II. — Л., 1940, Дьяконов М.М. Керамика Пайкенда. КСИИМК, XXVIII, - М., 1949; Зимин Л. Отчет о летних раскопках в развалинах старого Пайкенда. ПТКЛА, XIX, в. 2. — Ташкент, 1915. Кызласов Л.Р. Раскопки Древнего Баласогуна. Вести. МГУ, СОН, № 11., Лавров В.А. Градостроительная культура Средней Азии. М., 1950; Массон М.Е. К истории горного дела на территории Узбекистана. — Ташкент, 1953, Неразик Е.Е. Керамика Хорезма афригидского периода. ТХЭ, т. 4. — М., 1959; Пугаченкова Г.А. Архитектурные памятники Нисы. Труды ЮТАКЭ, т. 1. — Ашхабад, 1949; Смирнова О.И. Вопросы историографической топографии и топонимики верхнего Зарафшана. МИА, № 15., - М-Л., 1950. Nicolle D. Saracen strongholds AD 630-1050. Middle East and Central Asia. Osprey, 2000. 31 Асқаров А. Энг қадимий шаҳар. — Тошкент, 2001; Анарбаев А. Благоустройство средневекового города Средней Азии (V - начало XIII вв.). — Ташкент; Буряков Ю.Ф. (отв. ред.) Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра. Ташкент: Фан, 1990; Филанович М.И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской культуры. Ташкент, 1983.; Усманова З.И. Филанович М. И. Алтари огня древнего Мерва // ИМКУз . - Вып. 33 . — 2002; Филанович М. И. Согдийские и хорезмийские параллели в градостроительстве Чача // Средняя Азия: Археология. История. Культура . - М . — 2000; Филанович М. И. Чач и Фергана: (опыт сравнительной характеристики) // Древний Ош в среднеазиатском контексте . - Ош . - 1998 . Ilmiybaza.uz 
 
izohlashda, ilmiy xulosalarga kelishda yozma manbalar ma’lumotlaridan keng 
foydalanganlar. Jumladan, Ibn Xudodbeh, Istaxriy, Ibn Xavqal, al-Muqaddasiy va 
boshqa arab geograflari, Tabariy, Utbiy, Bayhaqiy kabi mualliflarning tarixga 
bag‘ishlangan asarlaridagi ma’lumotlar yuqoridagi mualliflar uchun yordamchi 
manba vazifasini o‘taganlar ular tomonidan ilgari surilgan ilmiy xulosalar mavzuni 
o‘rganishni ancha yengillashtiradi va metodologik asos vazifasini o‘taydi.  
Uchinchi guruh adabiyotlar O‘rta Osiyo tarixini arxeologik manbalar asosida 
o‘rganganlar. Ular ko‘p jihatdan moddiy namunalar asosida shaharlar tarixidan 
fragmentar ma’lumotlar beradi.  
Xorij tadqiqotchilari tomonidan O‘rta Osiyo shahar tarixini o‘rganishda turli 
hududlarda turlicha yo‘nalishlarni ko‘rish mumkin. Yevropa olimlari ko‘pincha 
O‘rta Osiyo o‘troq aholisi etnik tarixini o‘rganishga katta e’tibor bergan bo‘lsalar, 
Turkiya, Ozarboyjon va Rossiyaning hozirgi davrdagi tadqiqotchilari, asosan, O‘rta 
Osiyoda turkiylar shaharchilik an’analarini, yani ko‘chmanchi aholi tarixini 
o‘rganishga e’tibor qaratmoqdalar. Ko‘p hollarda yevropalik olimlar tadqiqotlarida 
O‘rta Osiyo xalqlari etnik tarixiga oid xulosalar berishda eroniy xalqlar o‘rnini 
kuchaytirish, butun shahar hayoti asosini eroniy xalqlarga tegishli qilib tasvirlash, 
xalq, millat tushunchalarini bugungi kun mezoni bilan talqin etish kabi holatlar 
uchrab tursa-da, ular tomonidan birlamchi manbalar materiallaridan ko‘p 
foydalanilganligi diqqatga sazovordir. Shunday bo‘lsa-da, yevropalik olimlar 
tomonidan O‘rta Osiyoning IX — XIII asr boshlaridagi shaharlari tarixi yaxlit 
kompleks tarzda tadqiq etilmagan.  
Shu bilan birga, Ozarboyjon va ayrim rossiyalik olimlar tadqiqotlarida esa, 
aksincha ko‘chmanchi turkiy elementlar o‘rnini kuchaytirib xulosa berish hollari 
uchraydi, ushbu tadqiqotlarning kamchiligi shundaki, ularda birlamchi manbaviy 
ma’lumotlar yetarli darajada tadqiqotlarga jalb etilmaganligi, deya ko‘rsatish 
mumkin.  
 
 
Ilmiybaza.uz izohlashda, ilmiy xulosalarga kelishda yozma manbalar ma’lumotlaridan keng foydalanganlar. Jumladan, Ibn Xudodbeh, Istaxriy, Ibn Xavqal, al-Muqaddasiy va boshqa arab geograflari, Tabariy, Utbiy, Bayhaqiy kabi mualliflarning tarixga bag‘ishlangan asarlaridagi ma’lumotlar yuqoridagi mualliflar uchun yordamchi manba vazifasini o‘taganlar ular tomonidan ilgari surilgan ilmiy xulosalar mavzuni o‘rganishni ancha yengillashtiradi va metodologik asos vazifasini o‘taydi. Uchinchi guruh adabiyotlar O‘rta Osiyo tarixini arxeologik manbalar asosida o‘rganganlar. Ular ko‘p jihatdan moddiy namunalar asosida shaharlar tarixidan fragmentar ma’lumotlar beradi. Xorij tadqiqotchilari tomonidan O‘rta Osiyo shahar tarixini o‘rganishda turli hududlarda turlicha yo‘nalishlarni ko‘rish mumkin. Yevropa olimlari ko‘pincha O‘rta Osiyo o‘troq aholisi etnik tarixini o‘rganishga katta e’tibor bergan bo‘lsalar, Turkiya, Ozarboyjon va Rossiyaning hozirgi davrdagi tadqiqotchilari, asosan, O‘rta Osiyoda turkiylar shaharchilik an’analarini, yani ko‘chmanchi aholi tarixini o‘rganishga e’tibor qaratmoqdalar. Ko‘p hollarda yevropalik olimlar tadqiqotlarida O‘rta Osiyo xalqlari etnik tarixiga oid xulosalar berishda eroniy xalqlar o‘rnini kuchaytirish, butun shahar hayoti asosini eroniy xalqlarga tegishli qilib tasvirlash, xalq, millat tushunchalarini bugungi kun mezoni bilan talqin etish kabi holatlar uchrab tursa-da, ular tomonidan birlamchi manbalar materiallaridan ko‘p foydalanilganligi diqqatga sazovordir. Shunday bo‘lsa-da, yevropalik olimlar tomonidan O‘rta Osiyoning IX — XIII asr boshlaridagi shaharlari tarixi yaxlit kompleks tarzda tadqiq etilmagan. Shu bilan birga, Ozarboyjon va ayrim rossiyalik olimlar tadqiqotlarida esa, aksincha ko‘chmanchi turkiy elementlar o‘rnini kuchaytirib xulosa berish hollari uchraydi, ushbu tadqiqotlarning kamchiligi shundaki, ularda birlamchi manbaviy ma’lumotlar yetarli darajada tadqiqotlarga jalb etilmaganligi, deya ko‘rsatish mumkin.