O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING O‘RGANILISHI (O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi, IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining o‘rganilishi)

Yuklangan vaqt

2024-05-18

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

49,5 KB


Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING O‘RGANILIShI REJA 1. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi 2. IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining o‘rganilishi Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONDA QADIMGI VA O‘RTA ASRLARI TARIXINING O‘RGANILIShI REJA 1. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixining o‘rganilishi 2. IX - XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda O‘rta Osiyo tarixining o‘rganilishi
Ilmiybaza.uz Qadimiy Xitoy tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalari. “Shi Szi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy tarixshunosligining otasi Sima Syanning 130 bobdan iborat asari. Miloddan avvalgi 2-1 asrlar. Saroy tarixchisi. Asarning 123 bobida xususan Farg‘ona va uning kadimiy xalqlari tarixi, hayoti o‘z aksini topgan. “Shi Szi” 1959 yili Pekinda e’lon etilgan. rus tiliga tarjima etilib, sharqshunoslar I.Ya.Bichurin, L.S.Vasilev, L.S.Perelomov, Yu.L.Krollar tomonidan tadqiq qilingan. (1972, 1975, 1984, 1986 yillari chop etilgan). “Syan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) - yirik tarixchi olim Byan Gu (milodiy 39-92 yillar) asari. “Syan Xan shu”ning 95-bobida qang‘lilar, yuechjilar, Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqlari va hayoti yoritilgan. “Syan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12 jildda nashr qilingan. “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) – muallifi tarixchi Fan Xua (398-445 yillar) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220) ga xizmat qilgan. Asar Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o‘z ichiga olgan katta asar bo‘lib, 130 bobdan iborat. Unda Uzbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung‘oriyaning 25-221 yillar orasidagi tarixiga oid ma’lumotlar berilgan. Bey shu “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) - Tan sulolasi (618-907) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan-shou (taxm.595-678) kalamita mansub 100 bobdan iborat asar. 386-581 yillar tarixi bayon etilgan. Asarda O‘zbekiston, xususan Xorazm haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan. “Bey shu” asarining matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan. Suy shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) - Xitoy tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Asarda Xitoyning Suy sulolasi davri, ya’ni U-U1 asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Uning 83-bobida Uzbekiston va Sharqiy Turkiston haqida ma’lumotlar bor. Kup jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan. Ilmiybaza.uz Qadimiy Xitoy tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalari. “Shi Szi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy tarixshunosligining otasi Sima Syanning 130 bobdan iborat asari. Miloddan avvalgi 2-1 asrlar. Saroy tarixchisi. Asarning 123 bobida xususan Farg‘ona va uning kadimiy xalqlari tarixi, hayoti o‘z aksini topgan. “Shi Szi” 1959 yili Pekinda e’lon etilgan. rus tiliga tarjima etilib, sharqshunoslar I.Ya.Bichurin, L.S.Vasilev, L.S.Perelomov, Yu.L.Krollar tomonidan tadqiq qilingan. (1972, 1975, 1984, 1986 yillari chop etilgan). “Syan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) - yirik tarixchi olim Byan Gu (milodiy 39-92 yillar) asari. “Syan Xan shu”ning 95-bobida qang‘lilar, yuechjilar, Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqlari va hayoti yoritilgan. “Syan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12 jildda nashr qilingan. “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) – muallifi tarixchi Fan Xua (398-445 yillar) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220) ga xizmat qilgan. Asar Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o‘z ichiga olgan katta asar bo‘lib, 130 bobdan iborat. Unda Uzbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung‘oriyaning 25-221 yillar orasidagi tarixiga oid ma’lumotlar berilgan. Bey shu “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) - Tan sulolasi (618-907) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan-shou (taxm.595-678) kalamita mansub 100 bobdan iborat asar. 386-581 yillar tarixi bayon etilgan. Asarda O‘zbekiston, xususan Xorazm haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan. “Bey shu” asarining matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan. Suy shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) - Xitoy tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Asarda Xitoyning Suy sulolasi davri, ya’ni U-U1 asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Uning 83-bobida Uzbekiston va Sharqiy Turkiston haqida ma’lumotlar bor. Kup jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan.
Ilmiybaza.uz “Szyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) - imperator JenSzun (1023- 1063) ning topshirig‘i bilan 940-945 yillari yozilgan. XVIII asrda tarixchi Shen Bin- chjen uni davom ettirib, “Sin szyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan qo‘shilgan yangi xamda eski tarixi”) deb nomli asar yozgan. Unda Uzbekistan janubi, Afroniston, Eron xamda Shar- qiy Turkiston tarixiga oid malumotlar uchraydi. 1958 yili kup jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi qilinib, Shanxayda chop etilgan. Shuningdek, Qadimgi Rim-Yunon tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalariga to‘xtalib o‘tilgan. Masalan: Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar urtasi - 425 y.) - “Tarix” nomli asarida massagetlar, saklar va ularning turmushi, urf- odatlari xamda kushni mamlakatlar bilan alokalari haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar yozib koldirgan. Umumiy tarix yo‘nalishida yozilgan bu asarda skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, aqida qimmatli ma’lumotlar bor Arrian Flaviy (taxminan 95-175) - yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi. Asarlari: Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, «Hindiston” va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. O‘zbekiston va Eron hududlariga istilochilik yurishlari tarixi ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan. IX - XIII asr boshlaridadagi O‘rta Osiyo tarixi turli masalalari yorituvchi yozma manbalar tadqiqotchilar tomonidan tomonidan u yoki bu darajada o‘rganilgan. Masalaning turli jihatlari muayyan mavzularni qamrab olgan monografiyalarda, risolalarda, ilmiy maqolalar va nomzodlik dissertatsiyalarda ochib berishga harakat qilingan. Umuman, mavzu biz uni o‘rganishga qo‘yayotgan usulda kompleks o‘rganilmagan bo‘lsa-da, uning u yoki bu jihatlari tadqiqotchilar tomonidan ko‘rib o‘tilgan. Ishlarning xususiyatidan kelib chiqib, ularni quyidagi uch Ilmiybaza.uz “Szyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) - imperator JenSzun (1023- 1063) ning topshirig‘i bilan 940-945 yillari yozilgan. XVIII asrda tarixchi Shen Bin- chjen uni davom ettirib, “Sin szyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan qo‘shilgan yangi xamda eski tarixi”) deb nomli asar yozgan. Unda Uzbekistan janubi, Afroniston, Eron xamda Shar- qiy Turkiston tarixiga oid malumotlar uchraydi. 1958 yili kup jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi qilinib, Shanxayda chop etilgan. Shuningdek, Qadimgi Rim-Yunon tarixnavisligida O‘zbekiston tarixi masalalariga to‘xtalib o‘tilgan. Masalan: Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar urtasi - 425 y.) - “Tarix” nomli asarida massagetlar, saklar va ularning turmushi, urf- odatlari xamda kushni mamlakatlar bilan alokalari haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar yozib koldirgan. Umumiy tarix yo‘nalishida yozilgan bu asarda skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, aqida qimmatli ma’lumotlar bor Arrian Flaviy (taxminan 95-175) - yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi. Asarlari: Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, «Hindiston” va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. O‘zbekiston va Eron hududlariga istilochilik yurishlari tarixi ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan. IX - XIII asr boshlaridadagi O‘rta Osiyo tarixi turli masalalari yorituvchi yozma manbalar tadqiqotchilar tomonidan tomonidan u yoki bu darajada o‘rganilgan. Masalaning turli jihatlari muayyan mavzularni qamrab olgan monografiyalarda, risolalarda, ilmiy maqolalar va nomzodlik dissertatsiyalarda ochib berishga harakat qilingan. Umuman, mavzu biz uni o‘rganishga qo‘yayotgan usulda kompleks o‘rganilmagan bo‘lsa-da, uning u yoki bu jihatlari tadqiqotchilar tomonidan ko‘rib o‘tilgan. Ishlarning xususiyatidan kelib chiqib, ularni quyidagi uch
Ilmiybaza.uz guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh ishlarga IX — XIII asr boshlariga oid manbalarni bevosita o‘zini idrok etishga bag‘ishlangan ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarga esa tarixning turli masalalarini yoritishda manbalar ma’lumotlari asos sifatida olingan ishlarni kiritish mumkin. Uchinchi guruh esa bevosita arxeologik tadqiqotlarni tashkil etadi va manbalar ma’lumotlar arxeologiya faniga oid gipotezalarni asoslashda yordamchi manba vazifasini o‘tagan. Birinchi guruhga Uyg‘onish davrida O‘rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlarni kiritish mumkin. Ular qatoridan Bartold V.V., Bosvort S.E., Kaen K., Fishel V., Krachkovskaya V.A., Kyunel E., Petrushevskiy I.P., Mes A., Yakubovskiy A.Yu., O‘.Mavlonov, R.G. Mukminova, G.A.Agzamova1 va boshqa mualliflarning ishlarini misol keltirish mumkin. Ayniqsa, XX asr oxiri — XXI asr boshlarida yaratilgan ishlar ko‘proq so‘nggi o‘rta asr davridagi O‘rta Osiyo iqtisodiy hayotini, ayrimlari esa o‘rganilayotgan davrda O‘rta Osiyoga qo‘shni viloyatlar iqtisodiy-ijtimoiy hayotini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, mavzuni tadqiq etishda ular tomonidan qo‘llanilgan uslublar, ilgari surilgan fikrlardan asosli tarzda foydalanish mumkin. O‘rta Osiyo Uyg‘onish davri tarixi bo‘yicha ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi qo‘lyozmalarni chuqur o‘rgangan tadqiqotchilardan biri sifatida V.V. Bartoldni alohida e’tirof etish mumkin. U “Turkiston mo‘g‘ul bosqini arafasida” nomli asarida IX — XII asr O‘rta Osiyo shaharlari, ularning tuzilishi, aholisi tarkibi va boshqa shu 1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971.; Bosworth C.E. The Ghaznavids. Their empire in Afghanistan and Eastern Iran. 994-1040. — Edinburg, 1963; Cahen C. Zur Geschichte der stadtlichen Gesellschaft im islamischen Orient des Mittelaiters. Saeculum, 1958.; Cahen C. Les peoples Musulmans dans lhistoire medievale. — Damascus, 1977; Fishel W. The origin of Banking in Medieval Islam. JRAS, 1933. Крачковская В.А. О средневековых текстильных изделиях Средней Азии. Мат-лы Первой всесоюзной науч. конференции востоковедов. — Ташкент, 1958, Kuhnel E., Bellinger L. The textile museum. Catalogue of Dated Tiraz fabrics. Umayyad, Abbasid, Fatimid. — Washington, 1952, Петрушевский И.П. Земледелие и агарарные отношения в Иране XIII-XIV вв. — М.-Л., 1960, Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966, Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. В кн: Фердовси, - Л., 1934. Мукминова Р.Г. Социальная дифференциация населения Узбекистана XVII — первая половина XVIII вв. — Ташкент, 1985, Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. — Тошкент, 2000, .Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. — Тошкент, 2008. Ilmiybaza.uz guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh ishlarga IX — XIII asr boshlariga oid manbalarni bevosita o‘zini idrok etishga bag‘ishlangan ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarga esa tarixning turli masalalarini yoritishda manbalar ma’lumotlari asos sifatida olingan ishlarni kiritish mumkin. Uchinchi guruh esa bevosita arxeologik tadqiqotlarni tashkil etadi va manbalar ma’lumotlar arxeologiya faniga oid gipotezalarni asoslashda yordamchi manba vazifasini o‘tagan. Birinchi guruhga Uyg‘onish davrida O‘rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlarni kiritish mumkin. Ular qatoridan Bartold V.V., Bosvort S.E., Kaen K., Fishel V., Krachkovskaya V.A., Kyunel E., Petrushevskiy I.P., Mes A., Yakubovskiy A.Yu., O‘.Mavlonov, R.G. Mukminova, G.A.Agzamova1 va boshqa mualliflarning ishlarini misol keltirish mumkin. Ayniqsa, XX asr oxiri — XXI asr boshlarida yaratilgan ishlar ko‘proq so‘nggi o‘rta asr davridagi O‘rta Osiyo iqtisodiy hayotini, ayrimlari esa o‘rganilayotgan davrda O‘rta Osiyoga qo‘shni viloyatlar iqtisodiy-ijtimoiy hayotini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, mavzuni tadqiq etishda ular tomonidan qo‘llanilgan uslublar, ilgari surilgan fikrlardan asosli tarzda foydalanish mumkin. O‘rta Osiyo Uyg‘onish davri tarixi bo‘yicha ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi qo‘lyozmalarni chuqur o‘rgangan tadqiqotchilardan biri sifatida V.V. Bartoldni alohida e’tirof etish mumkin. U “Turkiston mo‘g‘ul bosqini arafasida” nomli asarida IX — XII asr O‘rta Osiyo shaharlari, ularning tuzilishi, aholisi tarkibi va boshqa shu 1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971.; Bosworth C.E. The Ghaznavids. Their empire in Afghanistan and Eastern Iran. 994-1040. — Edinburg, 1963; Cahen C. Zur Geschichte der stadtlichen Gesellschaft im islamischen Orient des Mittelaiters. Saeculum, 1958.; Cahen C. Les peoples Musulmans dans lhistoire medievale. — Damascus, 1977; Fishel W. The origin of Banking in Medieval Islam. JRAS, 1933. Крачковская В.А. О средневековых текстильных изделиях Средней Азии. Мат-лы Первой всесоюзной науч. конференции востоковедов. — Ташкент, 1958, Kuhnel E., Bellinger L. The textile museum. Catalogue of Dated Tiraz fabrics. Umayyad, Abbasid, Fatimid. — Washington, 1952, Петрушевский И.П. Земледелие и агарарные отношения в Иране XIII-XIV вв. — М.-Л., 1960, Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966, Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. В кн: Фердовси, - Л., 1934. Мукминова Р.Г. Социальная дифференциация населения Узбекистана XVII — первая половина XVIII вв. — Ташкент, 1985, Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. — Тошкент, 2000, .Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. — Тошкент, 2008.
Ilmiybaza.uz kabi ma’lumotlarni u yoki bu darajada keltirib o‘tgan arab mualliflarining asarlari o‘rgangan. Asarda mo‘g‘ullargacha bo‘lgan O‘rta Osiyoda kechgan siyosiy jarayonlar, iqtisodiy hayot, ma’naviy-madaniy jarayonlar tarixi, qolaversa O‘rta Osiyoda urbanizatsion jarayonlarga oid ma’lumotlarni beradi2. Shuningdek, olimning boshqa ishlarida ham tadqiq etilayotgan mavzuga doir ma’lumotlar3 mavjud. V.V. Bartold o‘z ishlarida O‘rta Osiyo shaharlar hayoti, u bilan bog‘liq ayrim masalalar yuzasidan xulosalar bergan. Uning yutug‘i shundaki, u manbalardagi ma’lumotlarni tadqiqotiga keng jalb etgan va uning O‘rta Osiyo islomdan oldinga davr shaharlari va islom dini kirib kelgandan keyingi shaharlardagi o‘zgarishlar to‘g‘risidagi fikrlari ahamiyatli. Lekin tadqiqotchi eroniy xalqlarning shaharsozlik an’analaridagi o‘rnini haddan ziyod bo‘rttirib yuborgan. Masalan, u “tojik” atamasini ham izohlashda, uning turli davrlardagi har xil ma’nolarini o‘zi e’tirof eta turib, xulosalar berishda bu atamaning o‘z zamonasidagi ma’nosidan kelib chiqqan. Shuningdek, eroniy xalqlar o‘rnini biroz kuchaytirib xulosa berish holatlari uchraydi. Bunga misol sifatida uning “O‘rta Osiyo turkiy xalqlari tarixini yoritishni biz ularning madaniyatli qo‘shnilari arablar, forslar, xitoylar, arman va Vizantiya xalqlari qoldirgan yozma yodgorliklardan o‘rganishimiz mumkin”, degan fikrini ko‘rsatish mumkin. Bu yerda go‘yoki, turkiy xalqlar madaniyatsiz, hech narsa yozmagan faqatgina ularning “madaniyatli” qo‘shnilari ular haqida yozgandek, ammo bizga ma’lumki fors, arab tilidagi ko‘plab mualliflarning kelib chiqishlari turli etnik ildizlarga borib taqaladi, ularning ko‘pchiligini hattoki turkiy xalqlar vakillari tashkil etganlar, faqatgina ilmiy til sifatida arab va fors tilidan foydalangan holda, o‘z asarlarini shu tillarda yozganlar. Fors va arab tilidagi ilmiy meros faqatgina fors va arab xalqlariga tegishli bo‘lmay, balki O‘rta Osiyo turkiy xalqlarining ham umumiy merosi hisoblanadi, chunki ushbu tillardagi madaniyat rivojiga turkiy xalqlarning vakillari ham katta hissa qo‘shganlar. 2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. — Т. 1. — 760 с. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. Т. 1. — 760 с.; Ўша муаллиф. История культурной жизни Туркестана / Соч. — М., 1963. Т. 2. Ч. 1. — С. 169-433; Ўша муаллиф. Мавераннахр / Соч. — М., 1965. Т. 3. — 711с. Ilmiybaza.uz kabi ma’lumotlarni u yoki bu darajada keltirib o‘tgan arab mualliflarining asarlari o‘rgangan. Asarda mo‘g‘ullargacha bo‘lgan O‘rta Osiyoda kechgan siyosiy jarayonlar, iqtisodiy hayot, ma’naviy-madaniy jarayonlar tarixi, qolaversa O‘rta Osiyoda urbanizatsion jarayonlarga oid ma’lumotlarni beradi2. Shuningdek, olimning boshqa ishlarida ham tadqiq etilayotgan mavzuga doir ma’lumotlar3 mavjud. V.V. Bartold o‘z ishlarida O‘rta Osiyo shaharlar hayoti, u bilan bog‘liq ayrim masalalar yuzasidan xulosalar bergan. Uning yutug‘i shundaki, u manbalardagi ma’lumotlarni tadqiqotiga keng jalb etgan va uning O‘rta Osiyo islomdan oldinga davr shaharlari va islom dini kirib kelgandan keyingi shaharlardagi o‘zgarishlar to‘g‘risidagi fikrlari ahamiyatli. Lekin tadqiqotchi eroniy xalqlarning shaharsozlik an’analaridagi o‘rnini haddan ziyod bo‘rttirib yuborgan. Masalan, u “tojik” atamasini ham izohlashda, uning turli davrlardagi har xil ma’nolarini o‘zi e’tirof eta turib, xulosalar berishda bu atamaning o‘z zamonasidagi ma’nosidan kelib chiqqan. Shuningdek, eroniy xalqlar o‘rnini biroz kuchaytirib xulosa berish holatlari uchraydi. Bunga misol sifatida uning “O‘rta Osiyo turkiy xalqlari tarixini yoritishni biz ularning madaniyatli qo‘shnilari arablar, forslar, xitoylar, arman va Vizantiya xalqlari qoldirgan yozma yodgorliklardan o‘rganishimiz mumkin”, degan fikrini ko‘rsatish mumkin. Bu yerda go‘yoki, turkiy xalqlar madaniyatsiz, hech narsa yozmagan faqatgina ularning “madaniyatli” qo‘shnilari ular haqida yozgandek, ammo bizga ma’lumki fors, arab tilidagi ko‘plab mualliflarning kelib chiqishlari turli etnik ildizlarga borib taqaladi, ularning ko‘pchiligini hattoki turkiy xalqlar vakillari tashkil etganlar, faqatgina ilmiy til sifatida arab va fors tilidan foydalangan holda, o‘z asarlarini shu tillarda yozganlar. Fors va arab tilidagi ilmiy meros faqatgina fors va arab xalqlariga tegishli bo‘lmay, balki O‘rta Osiyo turkiy xalqlarining ham umumiy merosi hisoblanadi, chunki ushbu tillardagi madaniyat rivojiga turkiy xalqlarning vakillari ham katta hissa qo‘shganlar. 2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. — Т. 1. — 760 с. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. — М., 1963. Т. 1. — 760 с.; Ўша муаллиф. История культурной жизни Туркестана / Соч. — М., 1963. Т. 2. Ч. 1. — С. 169-433; Ўша муаллиф. Мавераннахр / Соч. — М., 1965. Т. 3. — 711с.
Ilmiybaza.uz Tadqiq etilayotgan davr arab tilidagi manbalari shuningdek V.A. Belyaev tadqiqotlarida ham o‘rganilgan4. U MITT (Materialы po istorii turkmen i Turkmenii) da alohida IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning tavsifi keltirilgan bo‘limning mualliflaridan biri hisoblanadi. Mualliflar asarlarni Turkmaniston va turkmanlar tarixi yoritilishi mezonida o‘rgangan bo‘lsa-da, uning xulosalari O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari, xususan O‘zbekiston xalqlari tarixi, jumladan shaharsozlik an’anasini yoritishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, I.Yu. Krachkovskiy o‘zining tadqiqotlarida IX — XIII asr boshlaridadagi arab tilli asarlarni chuqur o‘rgangan va ularda O‘rta Osiyoga oid turli masalalarning yoritilishiga ham e’tiborini qaratgan. U o‘z tadqiqotlarida geograflarning asarlarini o‘rganishga katta e’tibor bergan5. Ushbu olim geografik asarlarni asosan nazariy jihatdan o‘rgangan bo‘lib, ularni sharhlash jarayonida O‘rta Osiyo shaharlariga oid ayrim ma’lumotlarni ham keltirib o‘tgan. O. Karaev esa, IX — XIII asr boshlarida tarixiga oid arab tilidagi asarlarda qirg‘izlar tarixini yoritilishiga e’tibor qaratgan6. Uning asari ham tadqiq etilayotgan mavzuning o‘sha davr tarixshunosligini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lsa-da, muallif ko‘proq geografik manbalar ma’lumotlaridan foydalangan va tarixiy manbalardagi ma’lumotlar ishga jalb etilmagan. Farg‘ona shaharlari to‘g‘risida xulosalardan mavzuni yoritishda qisman foydalanish mumkin. Shuningdek, ayrim boshqa yordamchi sohalarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda ham O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumotlar keltirilgan. S.P. Tolstov, asosan, arxeologik yodgorliklarni tadqiq etgan ishlarida7 IX — XIII asr boshlaridada O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, jumladan turli dindagi aholi 4 Беляев В.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. — М.: Наука, 1965. — 280 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX — XIII вв. // Материалы по истории туркмен и Туркмении. VII — XV вв. Арабско-персидские источники / Под ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича и А.Ю. Якубовского. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. Т. 1. — С. 12-40. 5 Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. — М.—Л., 1957. Т. 4. — 919 с. 6 Караев О. Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте ал-Идриси // Арабо- персидские источники о тюркских народах. — Фрунзе: Илим, 1973. — 122 с.; Ўша муаллиф. Вопросы этнической истории киргизского народа. — Фрунзе, 1989. — 140 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники. Источниковедение Кыргызстана (с древности до конца XIX в.). — Бишкек: Илим, 2004. 7 Толстов С.П. Бируни и проблемы древней и раннесредневековой истории Хорезма // Первая Всесоюзная конференция Востоковедов. Тезисы докладов и сообщений. — Ташкент: Изд-во АН Уз ССР, 1957. — С. 38- 42; Ўша муаллиф. Новогодний праздник «Каландас» у хорезмийских христиан начала XI века // Советская этнография. — М., 1946. — № 2. — С. 87-104. Ilmiybaza.uz Tadqiq etilayotgan davr arab tilidagi manbalari shuningdek V.A. Belyaev tadqiqotlarida ham o‘rganilgan4. U MITT (Materialы po istorii turkmen i Turkmenii) da alohida IX — XIII asr boshlarida arab tilidagi asarlarning tavsifi keltirilgan bo‘limning mualliflaridan biri hisoblanadi. Mualliflar asarlarni Turkmaniston va turkmanlar tarixi yoritilishi mezonida o‘rgangan bo‘lsa-da, uning xulosalari O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari, xususan O‘zbekiston xalqlari tarixi, jumladan shaharsozlik an’anasini yoritishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, I.Yu. Krachkovskiy o‘zining tadqiqotlarida IX — XIII asr boshlaridadagi arab tilli asarlarni chuqur o‘rgangan va ularda O‘rta Osiyoga oid turli masalalarning yoritilishiga ham e’tiborini qaratgan. U o‘z tadqiqotlarida geograflarning asarlarini o‘rganishga katta e’tibor bergan5. Ushbu olim geografik asarlarni asosan nazariy jihatdan o‘rgangan bo‘lib, ularni sharhlash jarayonida O‘rta Osiyo shaharlariga oid ayrim ma’lumotlarni ham keltirib o‘tgan. O. Karaev esa, IX — XIII asr boshlarida tarixiga oid arab tilidagi asarlarda qirg‘izlar tarixini yoritilishiga e’tibor qaratgan6. Uning asari ham tadqiq etilayotgan mavzuning o‘sha davr tarixshunosligini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lsa-da, muallif ko‘proq geografik manbalar ma’lumotlaridan foydalangan va tarixiy manbalardagi ma’lumotlar ishga jalb etilmagan. Farg‘ona shaharlari to‘g‘risida xulosalardan mavzuni yoritishda qisman foydalanish mumkin. Shuningdek, ayrim boshqa yordamchi sohalarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda ham O‘rta Osiyo shaharlari tarixiga oid ma’lumotlar keltirilgan. S.P. Tolstov, asosan, arxeologik yodgorliklarni tadqiq etgan ishlarida7 IX — XIII asr boshlaridada O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, jumladan turli dindagi aholi 4 Беляев В.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. — М.: Наука, 1965. — 280 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX — XIII вв. // Материалы по истории туркмен и Туркмении. VII — XV вв. Арабско-персидские источники / Под ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича и А.Ю. Якубовского. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. Т. 1. — С. 12-40. 5 Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. — М.—Л., 1957. Т. 4. — 919 с. 6 Караев О. Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте ал-Идриси // Арабо- персидские источники о тюркских народах. — Фрунзе: Илим, 1973. — 122 с.; Ўша муаллиф. Вопросы этнической истории киргизского народа. — Фрунзе, 1989. — 140 с.; Ўша муаллиф. Арабские источники. Источниковедение Кыргызстана (с древности до конца XIX в.). — Бишкек: Илим, 2004. 7 Толстов С.П. Бируни и проблемы древней и раннесредневековой истории Хорезма // Первая Всесоюзная конференция Востоковедов. Тезисы докладов и сообщений. — Ташкент: Изд-во АН Уз ССР, 1957. — С. 38- 42; Ўша муаллиф. Новогодний праздник «Каландас» у хорезмийских христиан начала XI века // Советская этнография. — М., 1946. — № 2. — С. 87-104.
Ilmiybaza.uz vakillarining bag‘rikeng qo‘shnichiligiga oid qimmatli xulosalarni bergan. U Xorazmda yashagan xristian jamoalari haqida ma’lumotlar keltirgan. Lekin muallif ularni asosan ruslar va boshqa sharqiy xristianlar bilan bog‘lashga uringan holda O‘rta Osiyoda nestorian jamoalari yashaganliklari va ular asosan janubiy hududlar, ya’ni Yaqin Sharq xristianlari bilan kuchli aloqada bo‘lganliklariga kam e’tibor qaratgan. Numizmatik ma’lumotlar asosida Ye.A. Davidovich va B.D. Kochnev8 kabi tadqiqotchilar Farg‘ona va boshqa hududlar hukmdorlarining ismlari va unvonlarini o‘rganganlar. Ushbu ma’lumotlarni tahlil etish, hamda ularni yozma manbalar ma’lumotlari bilan qiyoslash orqali O‘rta Osiyo xalqlari shaharlarining iqtisodiy tarixiga oid oid muhim xulosalarga kelish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarni tadqiq etilayotgan davr ma’naviy-madaniy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlar tashkil etadi. Ular qatoridan yana V.V.Bartold, R. Fray, A. Mes, Raxmanaliev, B.Abduxalimov, S.Karimova, R. Bahodirov, R.Sheshen, Z.Kitapchi, F. Sumer va boshqa tadqiqotchilar9 o‘zlarining ishlarida O‘rta Osiyoning o‘rganilayotgan ma-daniy-ma’naviy hayotining u yoki bu jabhalariga tadqiq etganlar. O. Bo‘riev va M. Usmonovlarning asarida10 IX — XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo asosan tarixiy-geografik ma’lumotlarni keltirish bilan cheklanilgan. 8 Давидович Е.А. Владетели Насрабада (по нумизматическим данным) // Краткие сообщения Института истории материальной культуры (КСИИМК), — М., 1956. Вып. 61. — С. 107-113; Кочнев Б.Д. Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии. Ч. 1. // Институт материальной культуры Узбекистана (ИМКУ), — Ташкент, 1978. Вып. 14. — С. 121-123; Ўша муаллиф. Тюрки в удельной системе Саманидской Ферганы (X в.) // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. — Ташкент: Фан, 1986. — С. 67-75. 9 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971; Frye R.N. The heritage of Central Asia. — Princetown, 1996, Frye R.N. Islamic Iran and Central Asia (the 7th -12th centuries). — London, 1979; Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966; Kitapci Z. Mukaddes cevreler ve Eski hilafet olkelerinde Turk hatunlari. - Konya, 1996.; Şeşen R. Eski arablara göre türkler // Türkiyat mecmuası. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Tarafından çıkarılır. Kurucu Dr. M. Fuad Köprulu. Cıld XV. — İstanbul: Edebiyat Fakültesı basımevi, 1969. — S. 11-36, Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001. — 299 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren eller. — İstanbul, 1997; Рахманалиев Р. Империя тюрков. — М.: Прогресс, 2002. 10 Бўриев О., Усмонов М. Ўзбеклар: этник тарихи ва этномаданий жараёнлар. Қарши Давлат университети Насафийлар ва Кешийлар меросини ўрганиш илмий маркази. — Самарқанд, 2008. Ilmiybaza.uz vakillarining bag‘rikeng qo‘shnichiligiga oid qimmatli xulosalarni bergan. U Xorazmda yashagan xristian jamoalari haqida ma’lumotlar keltirgan. Lekin muallif ularni asosan ruslar va boshqa sharqiy xristianlar bilan bog‘lashga uringan holda O‘rta Osiyoda nestorian jamoalari yashaganliklari va ular asosan janubiy hududlar, ya’ni Yaqin Sharq xristianlari bilan kuchli aloqada bo‘lganliklariga kam e’tibor qaratgan. Numizmatik ma’lumotlar asosida Ye.A. Davidovich va B.D. Kochnev8 kabi tadqiqotchilar Farg‘ona va boshqa hududlar hukmdorlarining ismlari va unvonlarini o‘rganganlar. Ushbu ma’lumotlarni tahlil etish, hamda ularni yozma manbalar ma’lumotlari bilan qiyoslash orqali O‘rta Osiyo xalqlari shaharlarining iqtisodiy tarixiga oid oid muhim xulosalarga kelish mumkin. Ikkinchi guruh ishlarni tadqiq etilayotgan davr ma’naviy-madaniy hayotining u yoki bu jihatlarini o‘rgangan ishlar tashkil etadi. Ular qatoridan yana V.V.Bartold, R. Fray, A. Mes, Raxmanaliev, B.Abduxalimov, S.Karimova, R. Bahodirov, R.Sheshen, Z.Kitapchi, F. Sumer va boshqa tadqiqotchilar9 o‘zlarining ishlarida O‘rta Osiyoning o‘rganilayotgan ma-daniy-ma’naviy hayotining u yoki bu jabhalariga tadqiq etganlar. O. Bo‘riev va M. Usmonovlarning asarida10 IX — XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo asosan tarixiy-geografik ma’lumotlarni keltirish bilan cheklanilgan. 8 Давидович Е.А. Владетели Насрабада (по нумизматическим данным) // Краткие сообщения Института истории материальной культуры (КСИИМК), — М., 1956. Вып. 61. — С. 107-113; Кочнев Б.Д. Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии. Ч. 1. // Институт материальной культуры Узбекистана (ИМКУ), — Ташкент, 1978. Вып. 14. — С. 121-123; Ўша муаллиф. Тюрки в удельной системе Саманидской Ферганы (X в.) // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. — Ташкент: Фан, 1986. — С. 67-75. 9 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1. Тексты, - СПб., 1848. Ўша муаллиф. 1963- 1971. [I-VII]. Сочинения. — М., т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. 1963; т. II.ч. 1., общие работы по истории Средней Азии, работы по истории Кавказа и Восточной Европы, 1963; т. II, ч. 2, работы по отдельным проблемам Средней Азии, 1964; т. III, Работы по исторической географии, 1965; т. IV. Работы по археологии, нумизматики, эпиграфике и этнографии, 1966; т. VI. Работы по истории ислама и арабского халифата. 1966; т. VII. Работы по исторической географии и истории Ирана. 1971; Frye R.N. The heritage of Central Asia. — Princetown, 1996, Frye R.N. Islamic Iran and Central Asia (the 7th -12th centuries). — London, 1979; Мец А. Мусульманский ренессанс. — М., 1966; Kitapci Z. Mukaddes cevreler ve Eski hilafet olkelerinde Turk hatunlari. - Konya, 1996.; Şeşen R. Eski arablara göre türkler // Türkiyat mecmuası. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Tarafından çıkarılır. Kurucu Dr. M. Fuad Köprulu. Cıld XV. — İstanbul: Edebiyat Fakültesı basımevi, 1969. — S. 11-36, Şeşen R. İslam coğrafyacılarına göre türkler ve türk ülkeleri. — Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001. — 299 s.; Sümer F. Türk cümhüriyetlerini meydana getiren eller. — İstanbul, 1997; Рахманалиев Р. Империя тюрков. — М.: Прогресс, 2002. 10 Бўриев О., Усмонов М. Ўзбеклар: этник тарихи ва этномаданий жараёнлар. Қарши Давлат университети Насафийлар ва Кешийлар меросини ўрганиш илмий маркази. — Самарқанд, 2008.
Ilmiybaza.uz Sh.S.Kamoliddinning bir qator maqolalari11da Somoniylar sulolasining etnik kelib chiqishi, shaharlardagi hayot, O‘rta Osiyoda IX — X asrlardagi ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy manzara borasida mulohazalar bildirilgan. Muallif birlamchi manbalarning qimmatli ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo shaharlari tarixining u yoki bu jihatlarini ochib bergan. Shuningdek, T.V. Raufovning O‘rta Osiyoning X — XIII asrlar hunarmandchiligi taraqqiyotini yoritgan tadqiqoti12 va K.K. Shoniyozovning Ya’qubiy faoliyatiga bag‘ishlangan ilmiy ishi13 ham mavzuga yaqin ayrim ma’lumotlarni bersa-da, ular O‘rta Osiyo shaharlari tarixini kompleks bir tadqiqot sifatida o‘rganishni alohida maqsad qilib qo‘ymagan. R. Frayning “Sug‘d va sug‘dliklar, arxeologik topilmalarning arab manbalari bilan qiyoslash” maqolasi14da Sug‘d va sug‘dliklar haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar arab manbalaridagi ma’lumotlar bilan qiyoslangan va mintaqa shaharlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. V. Minorskining “Xalaj turkiy shevasi” maqolasi15, asosan, xalaj shevasining lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Mazkur maqolada Qarluq ittifoqida bo‘lgan xalajlar tarixi haqida qisman ma’lumotlar berilgan. Ularda asosan turkiy xalqlarga nisbatan arablarda shakllangan ma’lumotlar aytilgan. Shuningdek, U.V. 11 Камолиддин Ш. К истории арабских колоний Средней Азии // Центральная Азия: источники, история, культура. Тезисы докладов конференции, посвященной 80-летию Е.А. Давидович и Б.А. Литвинского. — М., 2003. — С. 73-76; Ўша муаллиф. Новые данные к истории тюрко-арабских этнокультурных этнокультурных взаимосвязей // International Journal of Central Asian Studies. — Seoul, 2004. — Vol. 9. — P. 299-311; Ўша муаллиф. К вопросу об этногенезе узбекского народа // Turkologiya. — Туркистан (Казахстан), 2004. — № 1. — С. 34-41; Ўша муаллиф. К вопросу об этнической ситуации в Средней Азии в IX — X вв. // Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. — Тошкент: Фан, 2005. — С. 231-241; Ўша муаллиф. Сомонийларнинг келиб чиқиши масаласига доир // Мозийдан садо. — Тошкент, 2006. — № 4. — Б. 15-17; Ўша муаллиф. Этно-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов на Великом Шелковом пути // Идентичность и диалог культур в эпоху глобализации. Материалы Международной научно-практической конференции (27-29 августа 2007 г.) — Иссык-Куль-Бишкек, 2007. — С. 33-37; Ўша муаллиф. Новые источники по исторической этногеографии Средней Азии // Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича материаллар (“Тафаккур сарчашмалари” туркумидан). Тошкент: Фан, 2007. — С. 78-84; Камолиддин Ш.С. Тюрки в Бухарском оазисе в эпоху раннего средневековья // “Академик Карим Шониёзова ўқишлари” туркумидан “Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари” мавзуидаги Республика IV илмий-назарий конференцияси материаллари. — Тошкент—Наманган, 2007. С. 67-74. 12 Рауфов Т.В. Ремесло и торговля в Мавераннахре в X — начала XIII вв.: Дисс. … канд. ист. наук. — Ташкент, 1990. — 201 л.. 13 Шаниязов К.К. Ал-Йакуби — как источник арабского халифата: Дисс. … канд. ист. наук.. — Ташкент, 1996. — 194 л.. 14 Frye R. Sughd and Sogdians: A Comparison of Archaeological Discoveries with Arabic Sources. Journal of American Oriental Society. 1943. — Vol. 63, — No. 1. — P. 14-16. 15 Minorsky V. The Turkish Dialect of Khalaj // Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London, 1940. — Vol. 10, — No 2. — P. 417-437. Ilmiybaza.uz Sh.S.Kamoliddinning bir qator maqolalari11da Somoniylar sulolasining etnik kelib chiqishi, shaharlardagi hayot, O‘rta Osiyoda IX — X asrlardagi ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy manzara borasida mulohazalar bildirilgan. Muallif birlamchi manbalarning qimmatli ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo shaharlari tarixining u yoki bu jihatlarini ochib bergan. Shuningdek, T.V. Raufovning O‘rta Osiyoning X — XIII asrlar hunarmandchiligi taraqqiyotini yoritgan tadqiqoti12 va K.K. Shoniyozovning Ya’qubiy faoliyatiga bag‘ishlangan ilmiy ishi13 ham mavzuga yaqin ayrim ma’lumotlarni bersa-da, ular O‘rta Osiyo shaharlari tarixini kompleks bir tadqiqot sifatida o‘rganishni alohida maqsad qilib qo‘ymagan. R. Frayning “Sug‘d va sug‘dliklar, arxeologik topilmalarning arab manbalari bilan qiyoslash” maqolasi14da Sug‘d va sug‘dliklar haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar arab manbalaridagi ma’lumotlar bilan qiyoslangan va mintaqa shaharlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. V. Minorskining “Xalaj turkiy shevasi” maqolasi15, asosan, xalaj shevasining lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Mazkur maqolada Qarluq ittifoqida bo‘lgan xalajlar tarixi haqida qisman ma’lumotlar berilgan. Ularda asosan turkiy xalqlarga nisbatan arablarda shakllangan ma’lumotlar aytilgan. Shuningdek, U.V. 11 Камолиддин Ш. К истории арабских колоний Средней Азии // Центральная Азия: источники, история, культура. Тезисы докладов конференции, посвященной 80-летию Е.А. Давидович и Б.А. Литвинского. — М., 2003. — С. 73-76; Ўша муаллиф. Новые данные к истории тюрко-арабских этнокультурных этнокультурных взаимосвязей // International Journal of Central Asian Studies. — Seoul, 2004. — Vol. 9. — P. 299-311; Ўша муаллиф. К вопросу об этногенезе узбекского народа // Turkologiya. — Туркистан (Казахстан), 2004. — № 1. — С. 34-41; Ўша муаллиф. К вопросу об этнической ситуации в Средней Азии в IX — X вв. // Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. — Тошкент: Фан, 2005. — С. 231-241; Ўша муаллиф. Сомонийларнинг келиб чиқиши масаласига доир // Мозийдан садо. — Тошкент, 2006. — № 4. — Б. 15-17; Ўша муаллиф. Этно-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов на Великом Шелковом пути // Идентичность и диалог культур в эпоху глобализации. Материалы Международной научно-практической конференции (27-29 августа 2007 г.) — Иссык-Куль-Бишкек, 2007. — С. 33-37; Ўша муаллиф. Новые источники по исторической этногеографии Средней Азии // Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича материаллар (“Тафаккур сарчашмалари” туркумидан). Тошкент: Фан, 2007. — С. 78-84; Камолиддин Ш.С. Тюрки в Бухарском оазисе в эпоху раннего средневековья // “Академик Карим Шониёзова ўқишлари” туркумидан “Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари” мавзуидаги Республика IV илмий-назарий конференцияси материаллари. — Тошкент—Наманган, 2007. С. 67-74. 12 Рауфов Т.В. Ремесло и торговля в Мавераннахре в X — начала XIII вв.: Дисс. … канд. ист. наук. — Ташкент, 1990. — 201 л.. 13 Шаниязов К.К. Ал-Йакуби — как источник арабского халифата: Дисс. … канд. ист. наук.. — Ташкент, 1996. — 194 л.. 14 Frye R. Sughd and Sogdians: A Comparison of Archaeological Discoveries with Arabic Sources. Journal of American Oriental Society. 1943. — Vol. 63, — No. 1. — P. 14-16. 15 Minorsky V. The Turkish Dialect of Khalaj // Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London, 1940. — Vol. 10, — No 2. — P. 417-437.