O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MUSTAQIL ISH O‘ZBEKISTONDAGI ENG YIRIK OLTIN QAZIB OLUVCHI KONCHILIK KORXONASI Toshkent 1 Mundarija: I.Kirish…………………………………………………………….………………... 3 II.Asosiy qism: 1. Dunyodagi eng yirik “Muruntov” oltin koni haqida ………………………..4 2. Navoiy kon metallurgiya kambinati ……...………………………………….7 III.Xulosa ……………………………………………………………………………10 Foydalanilgan adabiyotlar: Internet tarmoqlari: 2 Kirish O`zbekiston iqtisodiyotida mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash yetakchi o`rinlardan birini egallamoqda. Hozirgi paytda sanoatning har bir jabhasini foydali qazilmalarsiz tasavvur qilish qiyin. Shu sababdan Respublikamizda foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashga talab kuchaymoqda. Joylarda hududiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, sanoat korxonalarini qurish, ishlab chiqarishga jalb etiladigan kadrlar salohiyatini har tomonlama oshirish borasida olib borilayotgan amaliy ishlar natijasida bugungi kunda ishlab chiqarish quvvatining ortib borayotgani, jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroz sharoitida bo`lishiga qaramasdan o`sish sur`atlarining izchil oshib borayotganligi bilan ham izohlash mumkin. Istiqlolning ilk yillarida O`zbekiston kon-metallurgiya majmuining ustuvor rivojlanishi va foydali qazilmalarni qazib olish hamda qayta ishlash sanoati uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlab berish maqsadida - Navoiy davlat konchilik instituti tashkil qilinishi ham bugungi kunda zarur sohalarni malakali kadrlar bilan ta`minlash imkonini berdi. Konchilik soxasida tayyorlangan yetuk kadrlar jahon fundamental va amaliy tadqiqotlari yutuqlarini o`rganish asosida foydali qazilmalarni qazib olish hamda qayta ishlash sohasida o`z ilmiy va intellektual salohiyatini rivojlantirish, shuningdek, foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash sohasida yangi ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqish va ularni respublikaning muayyan geologik hamda iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda amaliyotga joriy qilish malakalariga ega bo`ladilar. Respublikamizda kon sanoatining jadal sur`atlarda rivojlanib borishi talabalardan bu sohadagi bilimlarini qunt bilan egallash va nazariyani amaliyotda tatbiq etishda jonbozlikni talab etadi. Talabalar respublikamiz konchilik sanoatining rivojlanish istiqbollari va kon korxonalari, foydali qazilmalar va ularni qazib olish to`g’risida umumiy ma`lumotlar, ishlab chiqarish jarayonlari va ushbu jarayonlarda qo`llaniladigan kon-texnika vositalarini ishlash tamoyillari bo`yicha egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini kon korxonalarida amaliyotni yaxshi bajarishga va mutaxassislik fanlarini mukammal egallashida, shuningdek, kelgusida ishlab chiqarishda qo`llash imkoni va malakalariga ega bo`ladilar. Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql-zakovatiga, milliy ta`lim- 3 tarbiya tizimini jahon andozalari asosida takomillashtirish, ta`lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilishga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog’liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo`lgan barkamol tashkilotchi va zukko mutaxassis kadrlarga ega bo`lishi uchun avvalo ta`lim-tarbiya tizimini tubdan o`zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga ko`tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etayapti. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, ushbu tayyorlangan o`quv qo`llanma hozirgi davr talabi darajasidagi zamonaviy bilimlarga ega bo`lgan barkamol tashkilotchi va zukko mutaxassis kadrlar yetkazishda tashlangan muhim qadamlardan biri hisoblanadi. 4 Dunyodagi eng yirik oltin koni Muruntov oltin koni – Markaziy Qizilqumning Muruntov ruda maydoni mintakasidagi kon. Navoiy shahridan 180 km shim.da, Zarafshon shahridan 40 km sharqda, Tomditovning jan. etagida joylashgan. Ruda zaxiralarining koʻlami, rudani qazib olish texnologik sharoitlarining qulayligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining yuqoriligi va boshqa xususiyatlariga koʻra dunyodagi noyob konlar sirasiga kiradi. Markaziy Osiyo, xususan, Markaziy Qizilqum va Nurota togʻlarida, oltin rudalari mavjudligi miloddan avvalgi 6— 5asrlardan maʼlum boʻlgan. Oʻlkada oltin konlarini izlash boʻyicha dastlabki maxsus tadqiqot ishlari I.V.Mushketov, G.D.Romanovskiy, G.D.Obruchev va boshqa tomonidan amalga oshirilgan. Markaziy Qizilqumda oltin konlari boʻlishi mumkinligini geolog olimlar A.Ye.Fersman va D.I.Shcherbakovlar 20asrning 30- yillaridagi geologik tadqiqotlari asosida bashorat qilganlar. 1930-yillarda Tomditovning jan. etaklarida oltin zarralari boʻlgan bir necha kvars va kvarsdala shpati tomirlari aniqlandi, 1934 yilda Besapan qishlogʻi yaqinida oltin mineraliza-siyasi zonasi belgilandi. Shundan ke-yin Besapan, Oltintov, Taxtatov manzillarida, Tomditovning jan. yon bagridagi kremniyli slanetslarda keng koʻlamda oltin qidiruv va razvedka ishlari olib borildi. 1951—53 yillarda Muruntov oltin koni Oʻzbekistonning gʻarbiy hududida oltinni koʻpincha margi-mush bilan uzviy bogʻliq holda uchrashi qonuniyatini aniqladi. Shu asosda 1954— 56 yillarda Oʻzbekistonning gʻarbiy qismida 2 xil oltin konlari borligi: birida oltin margimush kolchedani (arsenopirit minerali) bilan, ikkinchisida juda siyrak xrlda kvars tomirlarida uchrashi maʼlum boʻldi.1958 yil oltinmargimush bogʻliqligi asosida Muruntov yonida margimushga boy boʻlgan anomaliya maydonlari belgilandi. Oʻsha yili margimushning yuqori konsentratsiyasi mavjud boʻlgan anomaliyalardan biri — Muruntov rudali maydonida olib borilgan izlanishlardan keyin bu ruda maydoni oʻta istiqbolli deb baholandi. Mazkur ruda maydonida 1959 —62 yillarda olib borilgan batafsil qidiruv ishlari natijasida konning asosiy hududi belgilandi va oltinga boy uchastkalarining oʻlchamlari juda yirikligi aniqlandi. Muruntov oltin konik.ningochilishigasalmokli 5 hissa qoʻshgan bir guruh geolog olim va mutaxassislar (I. H. Hamroboyev, H.T.Toʻlaganov, P.V.Xromishkin, V.G.Garkovets va boshqalar) mamlakatning oliy mukofotiga sazovor boʻldilar (1966). 1965—69 yillarda Muruntov oltin konik.ning sa-noat oʻzlashtirishi ishlari bajarilib, 1969 yil 21 iyulda dastlabki mahsulot — Muruntov quyma oltini chiqarila boshlandi va bu kon nomi dunyoga mashhur boʻldi. Dunyoda eng yirik karyerlardan biri — "Muruntov" karyerining uz. 3,5 km, eni 2,7 km va chuqurligi 430 m. Karyerdan yiliga 35—37 mln. m3 hajmida togʻ jinslari qazib olinadi, shu bilan bogʻliq boʻlgan Zarafshon shahridagi oltin ishlab chiqarish kompleksi yiliga 24 mln. t rudani (2001 yil) qayta ishlaydi. Bu kompleks jahonda oltin ishlab chiqarish bilan mashhur boʻlgan eng yirik korxonalar qatorida 2-oʻrinda (Indoneziyadagi "Grosberg" korxonasidan keyin) turadi. Muruntov oltin koni Muruntov oltin konik.da 1995 yildan "ZarafshonNyumont" qoʻshma korxonasi faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Mazkur qoʻshma korxona 1995—2001 yillar mobaynida balansdan tashqari boʻlgan va juda katta hajmda yigʻilib qolgan mineralli ; jinslar agʻdarmasining 84 mln. t sini ‘ qayta ishlab 82 t sof oltin ajratib olishga erishdi. Muruntov oltin konik. proterozoy erasining boshlanishida hosil boʻlgan choʻkindi meta- ; morfik togʻ jinslaridan tashkil topgan toshqazigan va besapan svitalari kdtlamlaridan iborat. Ushbu Oltin tarkibli kvarsli-sulfidli metasomatit katlamlarning quyi qismi yuqori darajali metamorfizmga uchragan yashil amfibolli va kvars-slyudali slanetslardan, kvarsit va ohaktoshlardan tuzilgan. Yuqori qismida yashil slanetslar miqdori kamayib, terrigen togʻ jinslarining miqdori ortib boradi. Konda k oltinli rudalar katlamlarning ayni shu qismida alevrolit, qumtosh va fillitsimon slanetslardan tashkil topgan terrigen togʻ jinslarining ordoviksilur davriga mansub besapan svitasi qatlamlarida namoyon boʻlgan. 1 Bevosita oltin rudasini oʻzida mujassam etgan mazkur svita katlamlarini 3 qismga boʻlish mumkin: ruda usti katlami ("yashil" besapan) — qalinligi 1600 m gacha; rudali qatlam ("aralash" besapan) — qalinligi 2000 m gacha; ruda osti katlami ("kulrang" besapan) — qalinligi 2000 m gacha. Oltin rudasi, asosan, svitaning oʻrta qismi — "aralash" besapan qatlamida joylashgan. Oltin zarralari mavjud boʻlgan ayrim kvars tomirlari svitasining ostki 6 "kulrang" besapan va ustki — "yashil" besapan qatlamlarida ham uchraydi. Mazkur besapan svitasidagi oltin mineralizatsiyasini quyidan toshqazigan svitasiga mansub choʻkindi chegaralab turadi. Magmatizm hosilalari tomirsimon struktura (dayka) larda joylashgan leykokrat tartibli togʻ jinslaridan iborat. Daykalar kon hududida turli tomonlarga yoʻnalgan bir necha tasmalar hrsil qilgan, uz. 70 m gacha. Tarkibi esa siyenitdioritgranofirli Muruntov magmatik kompleksiga kiruvchi granitporfir, sferolitporfir va monsonit porfirlardan tuzilgan. Muruntov oltin konik.ning jan.-sharqiy chegarasida Markaziy Osiyoda yagona boʻlgan eng chuqur burgʻi qudugʻi SG-10 yordamida yer qaʼrining 4000 m dan ortiq chuqurligida Muruntov granitoid intruzivi mavjudligi aniqlandi. Bu dalil oltin konining qosil boʻlish jarayonidagi asosiy omillaridan biridir. Mazkur intruziv massivi kaliynatriy qoʻshslyudali leykokrat va biotitli granitlardan tashkil toptan. Konning hozirgi tuzilishini yuzaga kelishida, shuningdek, ruda tarqalishi va joylashishida muhim ahamiyatga ega strukturalar quyidagilardir: 1) oʻq chizigʻi Muruntov oltin konik.dan janubrokda oʻtuvchi Toshqazigan antiklinalining shim. qanotini shakllantiruvchi Muruntov antiklinali va jan. sinklinal; 2) Muruntov "juft" yer yorigʻini tashkil qilgan jan. va strukturali yer yoriqlari, kenglik yoʻnalishida joylashgan, vertikal yoki ancha tik jan. ogʻish xrlatiga ega, ruda tarqalishi va joylashishida asosiy ahamiyatga ega; 3) shim.-gʻarbga 60— 70° burchak ostida ogʻib yotuvchi shimsharqiy yoʻnalishdagi yer yoriqlari. Tik joylashgan rudali zonalar oltinga eng boy boʻlib, oʻzaro parallel joylashgan kvars tomirlaridan va kvarsli, kvarssulfidli, kvars-turmalinli va karbonatli tomirchalardan iborat. Qiya yotuvchi ruda zonalarida oltin miqdori kam. Ruda tarkibi oltin, pirit, arsenopirit.xalkopirit, galenit, sfalerit, molibdenit, sheyelitdan, noruda minerallar esa kvars, dala shpati, biotit, turmalin, akti- nolit, muskovit, kalsit kabilardan tashkil topgan. Oltin yirik va oʻrta donali kvars tomiri va tomirchalarida bir kancha sulfidli minerallar, sof vismut va kumush sulfasollari bilan birgalikda uchraydi. Muruntov oltin konik. rudalarining asosiy qismi (85% gacha) sheyelitoltinkarbonatkaliy shpati-kvars minerallarining paragenetik assotsiatsiyasini tashkil etadi. 7 Assotsiatsiyada boʻlgan oltinning probasi 830 dan 980 gacha oʻzgaradi va bu oltinning tarkibida qoʻshimcha 3,84 — 9,36 % kumush ham uchraydi. Ikkinchi darajali boʻlgan minerallar assotsiatsiyasi (kondagi oltin rudalarining 5 % ini tashkil qiladi) — bu oltin- arsenopirit-kvars minerallari assotsiatsiyasi. Muruntov oltin konik. rudalarining kimyoviy tarkibi turlicha boʻlib, oʻrtacha 1,0 — 29,0 g/t oltin, 0,8 — 7,2 g/t kumush, 0,003 — 0,6% volfram oksidi, 0,07 — 2,19% oltingugurt, 0,03 — 1,73% margimush va boshqa noyob elementlar kam miqdorda bor. Kon rudasidagi 50—60% oltin zarralarining kattaligi 0,01—0,02 mm boʻlib, ularni faqat mikroskopda koʻrish mumkin. Bu oʻta mayda dispersli ruda tarkibidan oltin zarralarini ajratib olishda maxsus faol kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bunday hollarda oltin ajratib olish texnologik jarayonida atrof muhitga zarar yetkazmaslik maqsadida bir qancha maxsus uskunalar va moslamalar qoʻllaniladi va zarur texnologik tadbirlar bajariladi. Soʻnggi yillarda Muruntov oltin konik.ni qoʻshimcha oʻrganish maqsadida 20 dan ortiq ishlab chiqarish tashkilotlari tomonidan i.t. muassasalari bilan xamkorlikda bir necha dasturlar amalga oshirilmoqda. NKMK (Navoiy kon metallurgiya kambinati) 8 Olis 1958 yilda qizigan Qizilqum cho`lida vaqtning yangi hisobi, tarixning yangi sahifasi boshlandi. 50 - yillarning oxirida Markaziy Qizilqumning qoq o`rtasida, planetaning eng katta sahrolaridan birining markazida Navoiy kon-metallurgiya kombinati(NKMK) qurilishi boshlandi. Hozir u dunyodagi yirik uran va oltin ishlab chiqaruvchilar o`nligidan joy olgan. Uni yuqori sifatli mahsuloti dunyoga mashhur va xalqaro mukofot va sovrinlarning ko`piga sazovor bo`lgan. Navoiy kon-metallurgiya kombinatining (NKMK) ko'p yillarga mo'ljallangan ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati mineral-xom ashyo resurslaridan foydalanish samaradorligini yanada oshirish, ishlab chiqarilayotgan yuqori likvidli mahsulot hajmlarini oshirish va ishlab chiqarishning yangi turlarini jadal rivojlantirish yo'li bilan O'zbekiston Respublikasining iqtisodiy potensiali va ijtimoiy barqarorligini ta'minlashga qaratilgan. Oltin va uran NKMK ning sanoat korxonasi sifatida butun faoliyati qurilgan asosni tashkil etadi. Bundan tashqari kombinat tomonidan fosforitlar, osh tuzi, sirt qoplash toshlari (gabbro, granit, marmar), qurilish va quymachilik ishlab chiqarishida ishlatiladigan qum, ohaktosh konlari o'zlashtirilmoqda. Ko'p tarmoqli kon-qayta ishlash korxonasi bo'lishiga qaramasdan, kombinat O'zbekistonning iqtisodiy qudratini mustahkamlashga xizmat qiladigan oltin ishlab chiqarishga alohida e'tibor qaratmoqda. NKMK tarkibiga beshta asosiy kon- metallurgiya korxonalari (ularning negizida Navoiy, Uchquduq, Zarafshon, Nurobod, Zafarobod shaharlari qurilgan), "Navoiy mashinasozlik zavodi" ishlab chiqarish birlashmasi va Zarafshon qurilish boshqarmasi kiradi, ularning ta'sir zonasi respublikaning to'rtta viloyatini qamrab olgan. Barcha sanab o'tilgan shaharlar kombinat balansida bo'lib, bir-birlari bilan temir yo'l va avtomobil yo'llari, respublikaning yagona energotizimiga ulangan elektr uzatish liniyalari bilan bog'langan bo'lib, markazlashtirilgan issiqlik va suv ta'minotini o'z ichiga oladigan avtonom tizimlar, ijtimoiy ob'ektlarga ega. Kombinat xo'jalik aloqalarini saqlab qoldi va MDH mamlakatlari va jahon hamjamiyatining ishbilarmon doiralari e'tirofiga sazovor bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi Hukumatining va shaxsan Prezident I.A.Karimovning faol qo'llab-quvvatlashi va g'amho'rligi tufayli kombinat mustaqillik yillarida nafaqat oltin 9 va uran ishlab chiqarish bo'yicha jahonning yetakchi kompaniyalarining birinchi o'nligida saqlanib qoldi, balki o'zining sanoat giganti, betakror davlat korxonasi mavqeini yanada mustahkamladi. Egallab turgan maydoni, faoliyati ko'lami, davlat uchun daromadligigi darajasi, ishlab chiqarish quvvatlarining katttaligi, chiqarilayotgan mahsulot assortimentining kengligi, band bo'lgan xodimlar soni, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish hajmi bo'yicha kombinat respublikada eng yirik korxona hisoblanib, mintaqaviy rivojlanish va O'zbekistonning ijtimoiy barqarorligiga katta hissa qo'shib kelmoqda. Bugungi kunga kelib, NKMKda 59 mingga yaqin ishchi- xizmatchilar ishlamoqda, ulardan 60 foizi sanoat mahsuloti ishlab chiqarish bilan band. Kombinat kuchli ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaga ega bo'lib, uning maydoni yuzlab kvadrat kilometrlarni egallaydi. Bu yerda turmushi u yoki bu darajada kombinat bilan bog'liq 350 mingga yaqin kishi yashab, mehnat qilmoqda. Kombinat faoliyati butun Qizilqum mintaqasining, respublikaning to'rtta viloyati hayotiga ijobiy ta'sir etadi. Odamlarga g'amho'rlik - ijtimoiy siyosat sohasida bizning birinchi navbatdagi vazifamiz. Ishlash va yashash uchun munosib va qulay sharoitlarni ta'minlamasdan turib, porloq kelajak to'g'risidagi har qanday gap mazmunsiz bo'lib qoladi. 10 Xulosa O`zbekiston iqtisodiyotida mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash yetakchi o`rinlardan birini egallamoqda. Hozirgi paytda sanoatning har bir jabhasini foydali qazilmalarsiz tasavvur qilish qiyin. Bizning ham iqtisodiyotimiz va sanoatimizni eng katta suyanchi bo’lgan , dunyoda eng katta kon deya tan olingan Muruntov karyeri haqidagi ma’lumotlarni o’rganishim natijasida bu oltin konining hozirgi vaqtda jadal ravishda qazish ishlari bilan shug’ullanayotganligi haqidagi ma’lumotlarga ega bo’ldim. Muruntov oltin konida 1995 yildan "Zarafshon-Nyumont" qoʻshma korxonasi faoliyat koʻrsatib kelayotganligi mazkur qoʻshma korxona 1995—2001 yillar mobaynida balansdan tashqari boʻlgan va juda katta hajmda yigʻilib qolgan mineralli jinslar agʻdarmasining 84 mln. t sini qayta ishlab 82 t sof oltin ajratib olishga erishilganligi ham hozirgi vaqtda muruntov oltin koni jadallik bilan ishlatilayotganligiga misol bo’la oladi deya ayta olaman. Xulosa qilib men shuni ayta olamankiy kon sanoati inson hayotida yetarlicha ahamiyatga esa sanoat sifatida saqlanib qoladi. 11 Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Dalimov T.N. i dr., Geologiya i poleznie iskopayemie Respubliki Oʻzbekiston, T., 1998; 2. Zolotorudnoye mestorojdeniye Muruntau, T., 1998; Kuche reki y N. I., Zoloto Kizilkumov, T., 1998. Muhammadjon Mansurov, Abdurahim Abduvahobov 3. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000yilInterner saytlari: Internet tarmoqlari: 1.http://WWW.librati.ru 2.WWW.ziyo. net