O‘ZBEKISTONNI TURISTIK RAYONLASHTIRISH XUSUSIYATLARI.
Reja:
1.
Hududiy rekreatsion tizimlari (X.T.M.) rekreatsiya maqsadida rayonlashtirish.
2.
Turistik rayonlashtirishda ijtimoiy, iqtisodiy, geografik va ekologik jihatlarga
e’tibor qaratilishi.
3.
Mintaqaviy turistik rayonlashtirishning tajribasi. O‘zbekistonda turistik
rayonlashtirishda yondashuvlar.
4.
O‘zbekistonning turistik rayonlari – Toshkent turistik rayoni, Farg‘ona turistik
rayoni, Mirzacho‘l tursitik rayoni, Samarqand turistik rayoni, Buxoro-
Qizilqum turistik rayoni Janubiy turistik rayon.
5.
Qo‘yi Amudaryo turistik rayoni.
6.
Turistik rayonlardagi turistik resurslar salohiyati.
1.1 Hududiy rekreatsion tizimlari (X.T.M.) rekreatsiya maqsadida
rayonlashtirish.
Turistik rayonlashtirish sohaviy yoki tarmoq rayonlashtirish turkumiga
kiradi. Bunday rayonlashtirishda hududiy mehnat taqsimoti va hududiy
ixtisoslashuv asos qilib olinadi. Turistik rayonni shakllantiruvchi omillar
sifatida tabiat landshaftlari, ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy – tarixiy obyektlar
va turistik infrastruktura xizmat qiladi (A.S.Soliyev, M.R.Usmonov, Turizm
geografiyasi. 2005).
O’zbekistonda turistik rayonlashtirish mutaxasislar tomonidan keyingi
yillarda amalga oshirilmoqda. Bu borada ham turli qarashlar mavjud.
Masalan, M.R.Usmonov o’zining tadqiqotlarida mamlakatimizda 6ta turistik
rayonni ajratgan (Toshkent, Mirzacho’l, Farg’ona, Zarafshon, Janubiy, Qo’yi
Amudaryo turistik rayonlari). A.N.Norchayev esa o’z tadqiqotlarida 7ta
turistik rayonni ajratgan (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg’ona,
Jizzax - Sirdaryo, Qashqadaryo - Surxondaryo turistik rayonlari). Biz
yuqoridagi medologik asoslarga ko’ra mamlakatimizni quyidagicha
rayonlashtirishni taklif qildik:
1. Toshkent turistik rayoni (Toshkent viloyati);
2. Farg’ona turistik rayoni (Farg’ona, Namangan,Andijon viloyatlari);
3. Mirzacho’l turistik rayoni (Jizzax, Sirdaryo viloyatlari);
4. Samarqand turistik rayoni (Samarqand viloyati);
5. Buxoro – Qizilqum turistik rayoni (Buxoro, Navoiy viloyatlari);
6. Janubiy turistik rayoni (Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari);
7. Quyi Amudaryo (Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi).
12.4 O‘zbekistonning turistik rayonlari – Toshkent turistik rayoni, Farg‘ona
turistik rayoni, Mirzacho‘l tursitik rayoni, Samarqand turistik rayoni,
Buxoro-Qizilqum turistik rayoni Janubiy turistik rayon.
Toshkent turistik rayoni Toshkent shahri va Toshkent viloyatidan iborat
mintaqa hisoblanadi. Toshkent shahri – Markaziy Osiyoning eng yirik shahri
– O’zbekistonning Respublikasi poytaxtidir. Toshkent qadimiy shaharlardan
hisoblanib, u haqidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan oldingi II asrdagi
Xitoy solnomalarida uchraydi.
Farg’ona turistik rayoni respublikamizning uch viloyatidan iborat
(Farg’ona, Andijon, Namangan), eng so’lim, tabiati go’zal maskandir. Rayon
o’zoq tarixga ega hunarmandchilikning yirik markazi sifatida hozir ham
ahamiyatini yuqotmagan. Qadimiy shaharlardan hisoblangan Qo’qon
shahrida bir qancha arxitektura yodgorliklari mavjud. Masalan, Qo’qonning
oxirgi xoni Xudoyorxon saroyi, Modarixon maqbarasi shular jumlasidandir.
Mirzacho’l turistik rayoni o’zining tabiiy rekreasiya resurslari, o’ziga xos
landshaft zonalari va qadimiy manzilgohlari bilan mashhur. Jizzax
viloyatining Morguzar va Turkiston tog’ tizmalaridagi tabiiy va rekreasiya
maskanlari, Sangzor daryosi havzasining landshaft zonalari ushbu rayonning
turizm imkoniyatlarini oshiradi. Undan tashqari Zomin va Baxmal tog’ va
tog’oldi mintaqalari aziz qadamjolar hamda dam olish maskanlariga boy
hisoblanadi.
Samarqand turistik rayoni mamlakatimizning asosiy turizm markazidir.
Turistik rayon ma’muriy jihatdan Samarqand viloyatidan iborat bo’lib,
respublikamizda tabiiy va iqtisodiy geografik jihatdan qulay mintaqada
joylashgan. Rayon tabiiy shart-sharoiti, yer usti tuzilishi geografik jihatdan
chegaralanishi, ya’ni uning janub va shimol hamda shimoli-sharq tomonlari
tog’ va tog’liklardan iboratligi ham turizm sohasida juda katta mazmun kasb
etadi.
Buxoro - Qizilqum turistik rayoni respublikamizning asosiy turizm
markazlaridan hisoblanadi. Bu rayonga Buxoro va Navoiy viloyatlari kiradi.
Turistik resurslarga eng boy shahar bu Buxoro shahridir. Shahar o’zining 170
tadan ortiq bebaho, takrorlanmas tarixiy arxitektura yodgorliklari bilan
jahonga mashhur. Hozirgi kunda shaharning umumiy maydoni 710 gektardan
ortiq bo’lib borgan sari go’zallashib bormoqda va sayyohlar oqimining
ko’payishiga imkoniyat keng ochilmoqda.
Janubiy turistik rayon ma’muriy jihatdan Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlaridan iborat bo’lib, tarixiy va tabiiy turistik resurslarga ega.
Qashqadaryo viloyati o’zining qadimiy shaharlariga ega. Qadimda yirik
savdo va hunarmandchilik markazi hisoblangan Shahrisabz shahri Amir
Temur qurdirgan Oqsaroy ansambli ko’plab diniy ziyoratgohlarga boydir.
Qo’yi Amudaryo turistik rayoni .O’zbekiston Respublikasining eng
g’arbiy qismida, ma’muriy jihatdan Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston
Respublikasidan iborat. U o’zining madaniy – tarixiy obidalari, arxeologik
yodgorliklari, hunarmandchiligi va san’atining o’ziga xosligi, hamda tabiiy –
rekreasiya resurslari bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Albatta bu
turistik rayonning o’zagini Xorazm vohasi tashkil etadi. Bu voha o’zining
qadimiy madaniyati, ilmu – fan va san’ati bilan mashhurdir.
12.5Turistik rayonlardagi turistik resurslar salohiyati.
O’zbekiston turistik rayonlardagi turistik resurslar salohiyati keng
imkoniyatlarga ega. Turizmni bu sohasini rivojlantirish uchun
rayonlashtirishni amalga oshirish katta ahamiyatga ega. Ekologik turizm
nuqtai nazardan ekoturistik rayonlashtirish – ma’lum bir hududni uning
ekoturistik holati, imkoniyati va kelajak istiqbollariga ko’ra ajratishdir.
Ekoturistik rayonlashtirishning ilmiy asosi sifatida qo’yidagi geoekologik
tasnifiy belgilar olindi:
- har bir tabiiy geografik kompleks qaytarilmas ekoturistik
imkoniyatlarga, ya’ni regionallik xususiyatlariga ega;
- ekoturistik obyekt chegarasi doimo ham ma’muriy chegara to’g’ri
kelavermaydi, ya’ni tabiiy geografik kompleks ta’sir doirasida turadi va
shuning uchun ham undan kompleks foydalanish imkoniyati ochib
berilishi lozim. Tabiatga uyushtirilgan sayyohlik mohiyatida tabiatni
muhofaza qilish, turistlarning ekologik ongi va madaniyatini ko’tarish,
buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash masalalari turishi lozim;
- ekoturistik rayonlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish va uning
jozibadorligini namoyon etish uchun ekoturstik marshurutlar, tarixiy,
tabiiy, ma’naviy-ma’rifiy, diniy kabi turistik sayohatlar bilan birga olib
borish imkoniyatlarini hisobga olish, ekoturistlarni milliy g’oya ruhida
tarbiyalash imkoniyatini yuzaga chiqarish va h.k.
Yuqorida aytib o’tilgan ilmiy prinsip va asoslarga binoan A.Nig’matov
va N.Shomuratovalar O’zbekiston hududini 14 ta ekoturistik rayonga
ajratgan..
Ustyurt ekoturistik rayoni. Ustyurt - O’zbekistonning shimoliy-g’arbi –
Qoraqalpog’istonda joylashgan plato (yer yuzasi kam parchalangan yassi
tekislik). Uning maydoni juda katta (200 ming km2 ), yo’llari asfaltsiz, o’nqir-
cho’nqir yo’llardan iborat bo’lgani uchun ham ekoturistik marshurutlar “djip
” rusumdagi mashinalar, samolyot yoki vertolyotlarda olib borilgani maqul.
Ustyurtning sayyohlarni o’ziga jalb qiladigan ekoturistik obyektlariga :
- “chink”- dunyoda eng katta va yagona 60-150 metrlik tik qoyali jarlar
bilan o’ralgan plato, doimiy oqar suvlarga ega bo’lmagan, lekin yer osti
suvlariga ega supasimon tekisligi;
- davolash xususiyatiga ega bo’lgan juda katta (1000 km2) tuzli
Borsakelmas sho’rxoki. Unda o’simlik dunyosi deyarli yo’q. Osh tuzi va
balchiqli tuzning qatlami 16-27,5 m gacha boradi. Yangi ochilgan
Qo’ng’irot soda zavodi aynan Borsakelmas tuzlari hisobiga qurilgan ;
- neolit davridan qolgan “ustyurt makoni”. Unda 60 yaqin qadimiy
odamlar yashagan tabiiy obyektlar aniqlangan. Ularning ichida ham
tarixiy ham ekoturistik ahamiyatga moyili “Tempa” makoni bo’lib,
undan arxeolog S.P. Tolstov boshchiligidagi Xorazm ekspedisiyasi 1300
dan ortiq chaqmoqtosh qurollari topilgan.
Orol va Orolbo’yi rayoni ekologik inqirozli ekoturistik hudud bo’lgani
uchun ham unda yuzaga kelgan ekologik inqiroz holati asosiy ekoturistik
obyekt bo’lib hisoblanadi. Ekoturistik marshurutlar bir paytning o’zida ham
Orolning qurilgan, ham uning ta’sirida turgan Orol atrofi hududlarini
qamrab olishi zarur. Ekoturlar nafaqat trekking (piyoda) yoki tuya va
otlarda, balki samolyot va vertalyotlar orqali ham amalga oshirish lozim. Zero
u masofadan turib katta va tekis maydonni yuqoridan turib vizual kuzatish
imkoniyatini beradi. Orol dengizining shimoliy g’arbiy qismida joylashgan va
kundan kunga kattalashib borayotgan Borsakelmas oroli insonlarni atrof
tabiiy muhitga salbiy ta’sirini aks ettiruvchi ekoturistik obyektdir. Unda
Qozog’iston Respublikasi Borsakelmas qo’riqxonasi tashkil qilgan.
Amudaryo rayoni. Amudaryoning o’zaniga yaqin har ikkala sohillarida
to’qayzorlar mavjud bo’lib, ular ekoturlar uchun juda qiziqarli noyob
landshaft ko’rinishlardan bo’lib hisoblanadi. Quyi Amudaryoning o’ng
sohilida to’qay langshaftidagi qushlar va hayvonlarni muhofaza qilish uchun
Badayto’qay qo’riqxonasi tashkil etilgan. Unga ma’rifiy-ma’naviy maqsadda
tashrif buyurishni uyushtirish mumkin. Ornitafaunani saqlash uchun Xorazm
buyurtmaxonasi tashkil etilgan. Bulardan tashqari Qizilqumning g’arbiy
qismida, Amudaryoning o’ng qirg’og’ida, kembriy va kembriygacha
burmalangan tog’ jinslari ochilmalaridan iborat, balandligi 485 metrlik
Sulton Uvays tog’lariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Amudaryo rayonida
O’zbekistonning ko’hna shaharlaridan biri Xorazm joylashgan. Xorazmdagi
arxitektura yodgorliklari tarixiy turizm markazlaridan biri hisoblanadi.
Ekoturlarni tarixiy turlar bilan kompleks olib borish tavsiya etiladi.
Qizilqum rayoni cheksiz qumliklardan iborat bo’lsada, lekin boy o’simlik
va hayvonot olamiga ega. Bu yerda eolrelef shakllari – qum marzalari, do’ng
qumliklar faqatgina shu yerga xos bo’lgan go’zal tabiat manzaralariga ega. U
“sahro kemasi” — tuyalarda ekuskursiyalar uyushtirish ekzotik turizmni
eslatadi. 1971 yilda tashkil etilgan va 10.3 mingga maydonda joylashgan
Qizilqum davlat qo’riqxonasida to’qay va cho’l landshafiga xos bulgan
o’simlik va xayvonlarni muhofaza etadi. Ekoturistik obyektlardan biri bulgan
qo’riqxonada buxoro bo’g’usi (xongul), tung’iz, qirgovul, echkemar, jayron,
qum charxiloni, turkiston kobrasini va xattoki, Prajivalskiy otlari saqlanadi.
Ko’rkam tabiat o’rtasidagi ovullarda mehmon bo’lib, yulduzli osmon ostida
kechani o’tkazish sayyohlarga zavq bag’ishlaydi. Kizilqumda bahor oylarida
kishilarga estetik zavq berib, xordiq chiqaradigan chiroyli gulli o’simliklar –
lola, chuchmoma, eremurus, lolaqizg’aldoq, boychechak kabilar o’zgacha
go’zallik kasb etadi. Qizilqum rayoni yilning barcha fasllarida ajoyibdir.
Tuyalar karvoni esa unga yanayam ekzotik tus beradi, hamda uni
jozibadorligini ortiradi.
Nurota rayoni o’zining ajoyib tabiat manzaralari, tarixiy arxitektura
yodgorliklari bilan kishilarni maftun etadi. 1975 yilda tashkil etilgan va
maydoni 17,8 ming ga bo’lgan Nurota tog’ yong’oqzor - meva qo’riqxonasi
mavjud. Bu qo’riqxonaga "Ekosan" qoshidagi "Ekosantur" firmasi
tomonidan ko’plab marshrutlar uyushtirilgan. Oqtog’ning janubiy yon
bag’rida joylashgan shamol tasirida tebranib turuvchi bahaybat xarsang
toshli «Samjigumon», «Koriz qoldiqlari» kabi tabiat yodgorligi ekoturizmning
mo’him obyektlaridan bo’lib hisoblanadi.
Nurota tog’ oldida joylashgan "Chashma bo’log’i" ko’p asrlardan buyon
Nurota shahri va uning atrofidagi qishloqlarni suv bilan taminlash bilan bir
qatorda diniy ziyoratgohdir. Buloq yakinida "Chilistun" masjidi, Madrasa,
Abul Xasan Nuriy maqbarasi va qalasi joylashgan Chashmadagi baliqlar
ilohiy hisoblanadi. Baliqdan taralayotan nur inson nigohini lol qoldiradi.
Qoratog’ tizmasiniig janubiy yon bag’rida «Sarmish darasi»dagi
qoyalarda avlodlarimizning hayoti va madaniyatini aks ettiruvchi lavhalar,
rasmlar ishlangan.
Janubiy Nurota tizmasida uzunligi 110 m, absolyut balandligi 1060 m,
maydoni 163 m2 keladigan "Maydon karst g’ori", Shimoliy Nurota
tizmasidagi uzunligi 130 m, absolyut balandligi 1100 m. maydoni 70 m2
keladigan «Xonaixudo karst g’or»da speleoturizmni rivojlantirish mumnin.
Bulardan tashkari, XI asrda bunyod etilgan va XVIII asr boshlarigacha
turgan "Rabot Malik karvonsaroyi» sayyohlarning tuxtash joyi, shuningdek
savdogarlarning savdo qilish joyi bo’lgan. Rabot Malik yonida ming yillik
tarixga ega bo’lan madaniyat yodgorligi - sardoba uchraydi. Yer ichiga 12 m.
botirilan sardobada butun yoz buyi muzdek va toza suv saqlangan.
Zarafshon rayonida Zarafshon daryolari qayirlarida joylashgan tuqay
landshafti, undagi o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish uchun
tashkillashtrilgan "Zarafshon qo’rikxonasi" mavjud. Buxoro viloyatinint
Shofrikon o’rmon xujaligi x,ududida joylashgan qum cho’l landshafti, u
yerdagi o’simliklar va hayvonlar hamda tarixiy yodgorlik (Vardanza shaxar
xarobalari) davlatning alohida etibori bilan qo’rikdanadi. "Vardanza
qo’riqxonasi", "To’dakul flora va faunasini boyitish buyurtmaxonasi",
Qoravulbozor xo’jaligida joylashgan "Jayron-ekomarkazi", suv va botqoqqa
moslashgan qushlarni kupaytiruvchi "Dengizkul buyurtmaxonasi",
Zarafshon tog’ tizimlaridagi Omonquton va Temurlang karst g’orlari kabilar.
Zarafshon ekoturistik rayonda O’zbekistonning qadimgi shaharlari
Samarqand va Buxoro joylashganligi tufayli ham ekoturlar yakuni tarixiy-
diniy arxitektura yodgorliklariga qilinadigan safarlar bilan olib borilishi
maqsadga muvofikdir.
Aydarko’l rayonidagi ko’llar tizimining paydo bo’lishi bevosita
Mirzacho’lning o’zlashtirilishi bilan bog’likdir. Sizot suvlari hamda zovur-
drenaj suvlarining Aydarko’l botig’i tomon harakatlanishi natijasida
botikdagi Tuzkon ko’lining kengayishi Arnasoy hamda Aydarko’l ko’llarining
paydo bo’lishiga olib keladi. Botiqdagi keyingi dinamik o’zgarishlar Chordara
suv omboridagi (1969) ortikcha suvlarning tashlanishi bilan bog’liq. Bu
suvlarning to’planishi natijasida Arnasoy ko’llari birlashib yagona
Aydarko’llar tizimini va undagi faunani boyitib beruvchi "Arnasoy
buyurtmaxonasi"ni tashkil etilishiga olib keldi.
Sirdaryo rayoni Sirdaryo o’zanidagi tuqayzorlari bilan ajralib turadi.
Sirdaryoning ba’zi joylarida doimiy yoki mavsumiy orolchalar mavjud bo’lib,
