O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO‘LI

Yuklangan vaqt

2024-04-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

36,4 KB


Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO‘LI Reja: 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. 4. Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili. Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO‘LI Reja: 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. 4. Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili.
Ilmiybaza.uz Tayanch so’z va iboralar: taraqqiyot yo’li, bozor iqtisodiyoti, O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari, shart-sharoitlari, taraqqiyotning “O’zbek modeli”, besh tamoyil, iqtisodiy strategiya, iqtisodiyot tarkibini qayta qurish. 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng kun tartibida jahon andozalariga mos keladigan davlat qurish, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohada tub islohotlarni amalga oshirish, ularni qonun bilan mustahkamlaydigan huquqiy tizimni vujudga keltirish vazifasi turar edi. Chunki, sobiq sotsialistik tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar endilikda mamlakatda barpo qilinajak yangi jamiyat manfaatlariga mos kelmas edi. Mulkchilik, mulkka egalik va uni boshqarish, ishlab chiqarish omillari, bozor mexanizmi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini normal izga solish ana shunday jiddiy yangilanishlarni taqozo etardi. Shuni ham aytish kerakki, jahonda hamma mamlakatbop ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning tamoyillari, barcha uchun tavsiya etish lozim bo’lgan tayyor andozalari hech qachon bo’lmaydi. Shu bilan birga rivojlanishning madaniy, ma’rifiy, tarixiy jihatdan asrlar mobaynida shakllangan an’analari mavjud bo’lgan O’zbekistonday qadimiy makonda o’ziga xos yo’l tanlash uchun ancha-muncha izlanish lozim edi. Biroq, vaqtni boy bermay, tezkorlik bilan ish tutish kerak edi. Shuning uchun ham «mustaqil O’zbekiston tug‘ilgan kuniyoq oyoqqa turishga, o’zi yurishga majbur edi». Respublikaning boy imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib chiqib, О‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonidagi eng muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish masalasi dastlabki kunlarning eng muhim vazifasi sifatida belgilandi. Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan bо‘lib, shu asosda iqtisodiy taraqqiyotini belgilab kelmoqda. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, bozor iqtisodiyotiga о‘tish Ilmiybaza.uz Tayanch so’z va iboralar: taraqqiyot yo’li, bozor iqtisodiyoti, O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari, shart-sharoitlari, taraqqiyotning “O’zbek modeli”, besh tamoyil, iqtisodiy strategiya, iqtisodiyot tarkibini qayta qurish. 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng kun tartibida jahon andozalariga mos keladigan davlat qurish, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohada tub islohotlarni amalga oshirish, ularni qonun bilan mustahkamlaydigan huquqiy tizimni vujudga keltirish vazifasi turar edi. Chunki, sobiq sotsialistik tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar endilikda mamlakatda barpo qilinajak yangi jamiyat manfaatlariga mos kelmas edi. Mulkchilik, mulkka egalik va uni boshqarish, ishlab chiqarish omillari, bozor mexanizmi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini normal izga solish ana shunday jiddiy yangilanishlarni taqozo etardi. Shuni ham aytish kerakki, jahonda hamma mamlakatbop ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning tamoyillari, barcha uchun tavsiya etish lozim bo’lgan tayyor andozalari hech qachon bo’lmaydi. Shu bilan birga rivojlanishning madaniy, ma’rifiy, tarixiy jihatdan asrlar mobaynida shakllangan an’analari mavjud bo’lgan O’zbekistonday qadimiy makonda o’ziga xos yo’l tanlash uchun ancha-muncha izlanish lozim edi. Biroq, vaqtni boy bermay, tezkorlik bilan ish tutish kerak edi. Shuning uchun ham «mustaqil O’zbekiston tug‘ilgan kuniyoq oyoqqa turishga, o’zi yurishga majbur edi». Respublikaning boy imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib chiqib, О‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonidagi eng muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish masalasi dastlabki kunlarning eng muhim vazifasi sifatida belgilandi. Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan bо‘lib, shu asosda iqtisodiy taraqqiyotini belgilab kelmoqda. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, bozor iqtisodiyotiga о‘tish
Ilmiybaza.uz zamonaviy davrga xos bо‘lgan umumjahon voqeligidir. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish kishilarning xohish – irodasi emas, balki obyektiv zaruratdir. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yо‘lidir, ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulkchilikning xilma – xilligiga, narx erkinligiga, raqobat kurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, kо‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bо‘lgan talabni qondirish, tejamli xо‘jalik yuritish, tо‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat о‘rnatish mumkin. Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga о‘tishda eng sо‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar о‘tdi. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga о‘tishning bir qancha modellari mavjud bо‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga о‘tishni uch turga yoki modelga bо‘lishimiz mumkin: 1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yо‘li. 2. Mustamlakachilikdan ozod bо‘lib, mustaqil taraqqiyot yо‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yо‘li. 3. Mustaqil Davlatlar hamdо‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yо‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan mamlakatlar yо‘li. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan О‘zbekistonda davlatlashtirilgan, о‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga о‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi: Ilmiybaza.uz zamonaviy davrga xos bо‘lgan umumjahon voqeligidir. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish kishilarning xohish – irodasi emas, balki obyektiv zaruratdir. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yо‘lidir, ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulkchilikning xilma – xilligiga, narx erkinligiga, raqobat kurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, kо‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bо‘lgan talabni qondirish, tejamli xо‘jalik yuritish, tо‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat о‘rnatish mumkin. Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga о‘tishda eng sо‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar о‘tdi. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga о‘tishning bir qancha modellari mavjud bо‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga о‘tishni uch turga yoki modelga bо‘lishimiz mumkin: 1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yо‘li. 2. Mustamlakachilikdan ozod bо‘lib, mustaqil taraqqiyot yо‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yо‘li. 3. Mustaqil Davlatlar hamdо‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yо‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan mamlakatlar yо‘li. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan О‘zbekistonda davlatlashtirilgan, о‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga о‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi:
Ilmiybaza.uz 1. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni о‘rnatishga kо‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat kо‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va xо‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash (xususiylashtirish). 4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qо‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bо‘lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning о‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yо‘li mavjuddir. Bunda uning xо‘jalik tuzilishi va shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – rusumlari, an’ana va milliy xarakteri hamda boshqa omillar sabab bо‘ladi. Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bо‘lgan bir xil taraqqiyot yо‘li, bir xil andoza bо‘lishi mumkin emas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga о‘tishning turli modellari mavjud bо‘lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoiti har xil bо‘lganligi tufayli, unga о‘tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yо‘lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bо‘lmaydi. Natijada о‘ziga xos yо‘lni tanlash muhim hisoblanadi. Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan iqtisodiyot о‘zining hayotiy emasligini, aholining о‘sib boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq kо‘rsatdi. Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqish va bu yо‘lda tub islohotlarni belgilash zarurati yuzaga Ilmiybaza.uz 1. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni о‘rnatishga kо‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat kо‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va xо‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash (xususiylashtirish). 4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qо‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bо‘lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning о‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yо‘li mavjuddir. Bunda uning xо‘jalik tuzilishi va shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – rusumlari, an’ana va milliy xarakteri hamda boshqa omillar sabab bо‘ladi. Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bо‘lgan bir xil taraqqiyot yо‘li, bir xil andoza bо‘lishi mumkin emas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga о‘tishning turli modellari mavjud bо‘lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoiti har xil bо‘lganligi tufayli, unga о‘tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yо‘lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bо‘lmaydi. Natijada о‘ziga xos yо‘lni tanlash muhim hisoblanadi. Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan iqtisodiyot о‘zining hayotiy emasligini, aholining о‘sib boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq kо‘rsatdi. Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqish va bu yо‘lda tub islohotlarni belgilash zarurati yuzaga
Ilmiybaza.uz keldi. О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini ishlab chiqishga Prezidentimiz I.A. Karimov boshchilik qildi. Islom Karimov о‘n ikkinchi chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida sо‘zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida nashr etilgan «О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li» asarida О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini har tomonlama puxta belgilab berdi. О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan tо‘ldirilib, aniqlashtirilib borildi. О‘zbekistonda ijtimoiy yо‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga о‘tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh tamoyilini о‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr etilgan «О‘zbekiston — bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘li» nomli asarida asoslab berildi. Bu yо‘l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning «о‘zbek modeli» deb qabul qilindi.О‘zbek modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xо‘jalik imkoniyatlari, shart – sharoitlari, eski tuzumdan meros bо‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Shunday qilib, О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta о‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan о‘tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yо‘nalish bilan tо‘ldirildi: 1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 3. Kadrlar masalasi. Ilmiybaza.uz keldi. О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini ishlab chiqishga Prezidentimiz I.A. Karimov boshchilik qildi. Islom Karimov о‘n ikkinchi chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida sо‘zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida nashr etilgan «О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li» asarida О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini har tomonlama puxta belgilab berdi. О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan tо‘ldirilib, aniqlashtirilib borildi. О‘zbekistonda ijtimoiy yо‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga о‘tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh tamoyilini о‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr etilgan «О‘zbekiston — bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘li» nomli asarida asoslab berildi. Bu yо‘l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning «о‘zbek modeli» deb qabul qilindi.О‘zbek modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xо‘jalik imkoniyatlari, shart – sharoitlari, eski tuzumdan meros bо‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Shunday qilib, О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta о‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan о‘tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yо‘nalish bilan tо‘ldirildi: 1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 3. Kadrlar masalasi.
Ilmiybaza.uz 4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror о‘sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish. 5. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni ta’minlash. 6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki paytda mamlakat ichkarisida bo’lgani kabi uning tashqarisida ham unga ishonmaydigan, shubha bilan qaraydiganlar bor edi. Hatto, sobiq markazdagi ayrim karomatgo’ylar O’zbekiston- ga nisbatan «O’zlaringni mustaqil boshqarishga, mustaqil davlat qurishga qodir emassizlar», «Sizlar mute, qaram millatsizlar», deb kamsitishsa, mamlakat ichkarisidagi ayrim toifalar o’rtasida «Endi O’zbekiston qanday yo’ldan boradi? Qanday jamiyat quradi? Markazsiz yashay oladimi? Respublikada barqarorlik ta’minlanadimi?— qabilidagi savollar vujudga kelgan edi. Unga har kim o’zicha javob qidirar edi. Ziddiyatli va murakkab bir paytda O’zbekiston uchun o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash, yangi jamiyat barpo qilish uchun o’z andozasini ishlab chiqish g‘oyat dolzarb va ahamiyatli edi. O’z navbatida bunday vazifani uddalash O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o’rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan, diniy e’tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor me’yorlari shuni taqozo etardi. Ayni chog‘da, O’zbekistonning o’z ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish andozasini ishlab chiqishda rivojlangan mamlakatlarning ko’p asrlik tajribasini o’rganish, ularning foydali qismini o’zlashtirish bilan birga O’zbekiston xalqining turmush tarzi va an’analariga ham tayanish lozim edi. Shuning uchun tub yangilanishlar yo’nalishlarini belgilar ekan, Prezident I.Karimov O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunidanoq, «jahon va o’zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda o’z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo’limizni tanlab olish respublikaning qat’iy pozitsiyasidir» — degan edi. Albatta, mamlakat uchun hayot-mamot bosqichi bo’lgan bir paytda uning yangi jamiyatga o’tishi bilan bog‘liq vazifalarni bajarish davlat rahbaridan yangi Ilmiybaza.uz 4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror о‘sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish. 5. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni ta’minlash. 6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki paytda mamlakat ichkarisida bo’lgani kabi uning tashqarisida ham unga ishonmaydigan, shubha bilan qaraydiganlar bor edi. Hatto, sobiq markazdagi ayrim karomatgo’ylar O’zbekiston- ga nisbatan «O’zlaringni mustaqil boshqarishga, mustaqil davlat qurishga qodir emassizlar», «Sizlar mute, qaram millatsizlar», deb kamsitishsa, mamlakat ichkarisidagi ayrim toifalar o’rtasida «Endi O’zbekiston qanday yo’ldan boradi? Qanday jamiyat quradi? Markazsiz yashay oladimi? Respublikada barqarorlik ta’minlanadimi?— qabilidagi savollar vujudga kelgan edi. Unga har kim o’zicha javob qidirar edi. Ziddiyatli va murakkab bir paytda O’zbekiston uchun o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash, yangi jamiyat barpo qilish uchun o’z andozasini ishlab chiqish g‘oyat dolzarb va ahamiyatli edi. O’z navbatida bunday vazifani uddalash O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o’rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan, diniy e’tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor me’yorlari shuni taqozo etardi. Ayni chog‘da, O’zbekistonning o’z ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish andozasini ishlab chiqishda rivojlangan mamlakatlarning ko’p asrlik tajribasini o’rganish, ularning foydali qismini o’zlashtirish bilan birga O’zbekiston xalqining turmush tarzi va an’analariga ham tayanish lozim edi. Shuning uchun tub yangilanishlar yo’nalishlarini belgilar ekan, Prezident I.Karimov O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunidanoq, «jahon va o’zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda o’z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo’limizni tanlab olish respublikaning qat’iy pozitsiyasidir» — degan edi. Albatta, mamlakat uchun hayot-mamot bosqichi bo’lgan bir paytda uning yangi jamiyatga o’tishi bilan bog‘liq vazifalarni bajarish davlat rahbaridan yangi
Ilmiybaza.uz sharoitga mos boshqaruv tizimini ishlab chiqishni, jamiyatning iqtisodiy asosini vujudga keltirishni taqozo qilardi. Aholining barcha toifalarini yagona maqsad atrofida birlashtiruvchi g‘oyalar tizimini yaratishni talab etardi. O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li ana shu tarzda tanlandi. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. Prezident I.A.Karimov O’zbekistonning mustaqil taraqqiyot yo’lini ishlab chiqar ekan, o’tmishdan, sobiq sovet tuzumidan meros bo’lib qolgan tajribadan saboq chiqardi. U O’zbekistonning chinakam mustaqilligini ta’minlash yo’llarini ishlab chiqishda avvalo respublikani rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini hisobga oldi. Bu xususiyatlar va shart-sharoitlar nimalardan iborat? Birinchidan, o’zbek xalqi azaldan jamoa bo’lib, uyushib yashashga odatlangan, to’yda ham, azada ham yonma-yon turib, oddiy kunlarda bir-biriga ko’maklashgan. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g‘risida g‘amxo’rlik ko’rsatish, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrixohlik, o’zgalarga yordam tuyg‘usi o’zbek xalqiga tarixan xosdir. Ikkinchidan, O’zbekiston aholisi va mehnat resurslari yildan-yilga o’sib boruvchi mintaqa hisoblanadi. 1991 yilda mamlakat aholisining 60 foizidan ko’prog‘i qishloq joylarida istiqomat qilgan va ularning asosiy qismi dehqonchilik sohasida ishlagan. Uchinchidan, O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lini ishlab chiqishda uning qulay geografik-siyosiy imkoniyati hisobga olindi. Demakki, mintaqalararo aloqalar, dunyoviy integratsiyani yo’lga qo’yishga kirishildi. To’rtinchidan, O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishida ijtimoiy ong, ijtimoiy psixologiya masalasini hisobga olish lozimligini ham ko’rsatib berildi. Sho’rolar davrida kishilar ongida ijtimoiy tenglik tushunchasi, ya’ni yaxshi ishlasam ham, yomon ishlasam ham davlat baribir boqadi, degan fikr shakllanib, boqimandalik kayfiyatiga tushib qolgan, mulkka egalik tuyg‘usidan uzoqlashgan edi. Ilmiybaza.uz sharoitga mos boshqaruv tizimini ishlab chiqishni, jamiyatning iqtisodiy asosini vujudga keltirishni taqozo qilardi. Aholining barcha toifalarini yagona maqsad atrofida birlashtiruvchi g‘oyalar tizimini yaratishni talab etardi. O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li ana shu tarzda tanlandi. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. Prezident I.A.Karimov O’zbekistonning mustaqil taraqqiyot yo’lini ishlab chiqar ekan, o’tmishdan, sobiq sovet tuzumidan meros bo’lib qolgan tajribadan saboq chiqardi. U O’zbekistonning chinakam mustaqilligini ta’minlash yo’llarini ishlab chiqishda avvalo respublikani rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini hisobga oldi. Bu xususiyatlar va shart-sharoitlar nimalardan iborat? Birinchidan, o’zbek xalqi azaldan jamoa bo’lib, uyushib yashashga odatlangan, to’yda ham, azada ham yonma-yon turib, oddiy kunlarda bir-biriga ko’maklashgan. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g‘risida g‘amxo’rlik ko’rsatish, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrixohlik, o’zgalarga yordam tuyg‘usi o’zbek xalqiga tarixan xosdir. Ikkinchidan, O’zbekiston aholisi va mehnat resurslari yildan-yilga o’sib boruvchi mintaqa hisoblanadi. 1991 yilda mamlakat aholisining 60 foizidan ko’prog‘i qishloq joylarida istiqomat qilgan va ularning asosiy qismi dehqonchilik sohasida ishlagan. Uchinchidan, O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lini ishlab chiqishda uning qulay geografik-siyosiy imkoniyati hisobga olindi. Demakki, mintaqalararo aloqalar, dunyoviy integratsiyani yo’lga qo’yishga kirishildi. To’rtinchidan, O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishida ijtimoiy ong, ijtimoiy psixologiya masalasini hisobga olish lozimligini ham ko’rsatib berildi. Sho’rolar davrida kishilar ongida ijtimoiy tenglik tushunchasi, ya’ni yaxshi ishlasam ham, yomon ishlasam ham davlat baribir boqadi, degan fikr shakllanib, boqimandalik kayfiyatiga tushib qolgan, mulkka egalik tuyg‘usidan uzoqlashgan edi.
Ilmiybaza.uz Beshinchidan, mustaqil O’zbekiston siyosatini belgilashda islom diniga munosabatni tubdan o’zgartirish lozim edi. Oltinchidan, O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini himoya qilish va ta’minlash imkonini beradigan boy moddiy-ma’naviy hamda ishlab chiqarish potensialiga va kadrlar qudratiga ega mamlakat ekanligidir. Endi hamma gap ana shu imkoniyatlardan unumli foydalanishda edi. Ushbu xulosalar I.Karimov tomonidan muntazam to’ldirilib, qadam-baqadam yangi qoida va yo’1-yo’riqlar bilan boyitib borildi. O’zbekiston mustaqilligining bir yilligi arafasida xalqimizga tuhfa etilgan Prezidentning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» nomli asarida O’zbekiston istiqlolining ham nazariy, ham amaliy muammolari ilmiy jihatdan o’rganilib, jamiyat siyosiy rivojining, iqtisodiy taraqqiyotining, ma’naviy poklanishining asosiy yo’l-yo’riqlari yangicha mushohada va yondashuv bilan ko’rsatib berildi. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. O’zbekiston o’z taraqqiyotining eng maqbul yo’lini ishlab chiqar ekan, avvalo, mamlakatda yaratilajak jamiyat qanday mazmun kasb etishiga e’tibor berdi va uning fikricha, O’zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm»lardan va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo’lmog‘i lozim edi. Shuning uchun ham, respublika ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalish- lari pirovard natijada chinakam mustaqil O’zbekistonda yangi, adolatli jamiyat barpo etishga qaratildi. «Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil, adolatli jamiyatni bunyod etish — bosh vazifadir”, deb uqtirdi O’zbekiston birinchi Prezidenti. Bu boradagi fikrini davom ettirib I.Karimov «O’zbekiston — kelajagi buyuk davlat. Bu — mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu— insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir. Xalq davlat hokimiyatining manbaidir», degan qoidani ilgari surdi. Bu mustaqillikning bir yilligi arafasidayoq qat’iy qilib o’rtaga tashlangan davlat siyosati edi. Ilmiybaza.uz Beshinchidan, mustaqil O’zbekiston siyosatini belgilashda islom diniga munosabatni tubdan o’zgartirish lozim edi. Oltinchidan, O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini himoya qilish va ta’minlash imkonini beradigan boy moddiy-ma’naviy hamda ishlab chiqarish potensialiga va kadrlar qudratiga ega mamlakat ekanligidir. Endi hamma gap ana shu imkoniyatlardan unumli foydalanishda edi. Ushbu xulosalar I.Karimov tomonidan muntazam to’ldirilib, qadam-baqadam yangi qoida va yo’1-yo’riqlar bilan boyitib borildi. O’zbekiston mustaqilligining bir yilligi arafasida xalqimizga tuhfa etilgan Prezidentning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» nomli asarida O’zbekiston istiqlolining ham nazariy, ham amaliy muammolari ilmiy jihatdan o’rganilib, jamiyat siyosiy rivojining, iqtisodiy taraqqiyotining, ma’naviy poklanishining asosiy yo’l-yo’riqlari yangicha mushohada va yondashuv bilan ko’rsatib berildi. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. O’zbekiston o’z taraqqiyotining eng maqbul yo’lini ishlab chiqar ekan, avvalo, mamlakatda yaratilajak jamiyat qanday mazmun kasb etishiga e’tibor berdi va uning fikricha, O’zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm»lardan va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo’lmog‘i lozim edi. Shuning uchun ham, respublika ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalish- lari pirovard natijada chinakam mustaqil O’zbekistonda yangi, adolatli jamiyat barpo etishga qaratildi. «Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil, adolatli jamiyatni bunyod etish — bosh vazifadir”, deb uqtirdi O’zbekiston birinchi Prezidenti. Bu boradagi fikrini davom ettirib I.Karimov «O’zbekiston — kelajagi buyuk davlat. Bu — mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu— insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir. Xalq davlat hokimiyatining manbaidir», degan qoidani ilgari surdi. Bu mustaqillikning bir yilligi arafasidayoq qat’iy qilib o’rtaga tashlangan davlat siyosati edi.
Ilmiybaza.uz Mamlakat prezidenti l.Karimov o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida yangilangan jamiyatda yashovchi kishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy turmush tarzini kafolatlovchi yo’llarni ko’rsatib berdi. Bu yo’llar siyosiy sohada — bu: - xalq ham bevosita, ham o’z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda to’liq ishtirok etishi lozimligini; - hokimiyat bo’linishining jahon tan olgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linish tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish hamda milliy davlatchilikni barpo qilishni; - jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yangi- lashni; - barcha fuqarolaming qonun oldidagi huquqiy tengligini va qonunning ustun- ligini ta’minlashni; - bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakka hokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni; demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko’ppartiyaviylikni shakllantirishni; - O’zbekistonda tug‘ilib, uning zaminida yashayotgan, mehnat qilayotgan har bir kishi, milliy mansubligi va e’tiqodidan qat’iy nazar respublikaning teng huquqli fuqarosi bo’lishga erishishni bildiradi. Iqtisodiy sohada — bu: - milliy boylikning ko’payishini ta’minlaydigan barqaror, rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etishni; - ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirishni; - mulk egalari huquqlarining davlat yo’li bilan himoya qilishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakllarining huquqiy tengligini qaror toptirishni; - iqtisodiyotni o’ta markazlashtirmasdan korxonalar va tashkilotlarning mus- taqilligini kengaytirishni, davlatning xo’jalik faoliyatiga bevosita aralashuvi- dan voz kechishni bildiradi. Ijtimoiy va ma’naviy sohada — bu: Ilmiybaza.uz Mamlakat prezidenti l.Karimov o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida yangilangan jamiyatda yashovchi kishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy turmush tarzini kafolatlovchi yo’llarni ko’rsatib berdi. Bu yo’llar siyosiy sohada — bu: - xalq ham bevosita, ham o’z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda to’liq ishtirok etishi lozimligini; - hokimiyat bo’linishining jahon tan olgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linish tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish hamda milliy davlatchilikni barpo qilishni; - jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yangi- lashni; - barcha fuqarolaming qonun oldidagi huquqiy tengligini va qonunning ustun- ligini ta’minlashni; - bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakka hokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni; demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko’ppartiyaviylikni shakllantirishni; - O’zbekistonda tug‘ilib, uning zaminida yashayotgan, mehnat qilayotgan har bir kishi, milliy mansubligi va e’tiqodidan qat’iy nazar respublikaning teng huquqli fuqarosi bo’lishga erishishni bildiradi. Iqtisodiy sohada — bu: - milliy boylikning ko’payishini ta’minlaydigan barqaror, rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etishni; - ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirishni; - mulk egalari huquqlarining davlat yo’li bilan himoya qilishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakllarining huquqiy tengligini qaror toptirishni; - iqtisodiyotni o’ta markazlashtirmasdan korxonalar va tashkilotlarning mus- taqilligini kengaytirishni, davlatning xo’jalik faoliyatiga bevosita aralashuvi- dan voz kechishni bildiradi. Ijtimoiy va ma’naviy sohada — bu:
Ilmiybaza.uz - insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning hayoti va shaxsiy daxlsiz- ligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi saqlanib qolishi- ni; - ma’naviyatni qayta tiklashni; - o’zbek tilini rivojlantirishni; - hurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror topdirishni; - ijtimoiy adolat qoidalarini ro’yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlam- lari — keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko’p bolali oilalar, o’quvchi- yoshlarning davlat tomonidan iqtisodiy muhofazaga bo’lgan kafolatli huquqlarini ta’minlashni; - odamlarning iste’dod qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratish, ma’naviy mulkni himoya qilishni bildiradi. Prezident I.Karimovning O’zbekistonni huquqiy demokratik davlat sifatida qaror toptirishning yuqoridagidek dasturiy qoidalari, mamlakatning bozor muno- sabatlariga o’tishi, ichki va tashqi siyosatni shakllantirish tamoyillari, iqtisodiy islo- hotlarni amalga oshirishning asosiy ustuvorliklari va yo’nalishlari jahon tajribasini yanada rivojlantirdi va ularni yangi qoidalar bilan boyitdi. 4.Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili. Prezident yangilanayotgan jamiyat mazmun-mohiyatini ko’rsatish bilan birga dolzarb vazifa qilib, eng avvalo bozor iqtisodiga o’tish masalasini qo’yadi. Chunki, faqat iqtisodiy baquvvat davlatgina kuchli bo’ladi va u har qanday islohotlarga qodir bo’lishini chuqur tushunar edi. Shuning uchun ham I.Karimov «O’zbekiston — bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li» risolasida (1993) “O’zbekiston o’zi uchun tanlab olgan yol ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan, respublikaning manfaatlariga, shart-sharoitlari va xususiyatlariga eng ko’p darajada mos keladigan bozor iqtisodiyotini shakllan- tirishga qaratilgandir. Ayni mana shunday yo’l O’zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinliklarini kafolatlashi, milliy an’analari va madaniyatining qayta Ilmiybaza.uz - insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning hayoti va shaxsiy daxlsiz- ligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi saqlanib qolishi- ni; - ma’naviyatni qayta tiklashni; - o’zbek tilini rivojlantirishni; - hurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror topdirishni; - ijtimoiy adolat qoidalarini ro’yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlam- lari — keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko’p bolali oilalar, o’quvchi- yoshlarning davlat tomonidan iqtisodiy muhofazaga bo’lgan kafolatli huquqlarini ta’minlashni; - odamlarning iste’dod qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratish, ma’naviy mulkni himoya qilishni bildiradi. Prezident I.Karimovning O’zbekistonni huquqiy demokratik davlat sifatida qaror toptirishning yuqoridagidek dasturiy qoidalari, mamlakatning bozor muno- sabatlariga o’tishi, ichki va tashqi siyosatni shakllantirish tamoyillari, iqtisodiy islo- hotlarni amalga oshirishning asosiy ustuvorliklari va yo’nalishlari jahon tajribasini yanada rivojlantirdi va ularni yangi qoidalar bilan boyitdi. 4.Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili. Prezident yangilanayotgan jamiyat mazmun-mohiyatini ko’rsatish bilan birga dolzarb vazifa qilib, eng avvalo bozor iqtisodiga o’tish masalasini qo’yadi. Chunki, faqat iqtisodiy baquvvat davlatgina kuchli bo’ladi va u har qanday islohotlarga qodir bo’lishini chuqur tushunar edi. Shuning uchun ham I.Karimov «O’zbekiston — bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li» risolasida (1993) “O’zbekiston o’zi uchun tanlab olgan yol ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan, respublikaning manfaatlariga, shart-sharoitlari va xususiyatlariga eng ko’p darajada mos keladigan bozor iqtisodiyotini shakllan- tirishga qaratilgandir. Ayni mana shunday yo’l O’zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinliklarini kafolatlashi, milliy an’analari va madaniyatining qayta