Ilmiybaza.uz O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO‘LI Reja: 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. 4. Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili. Ilmiybaza.uz Tayanch so’z va iboralar: taraqqiyot yo’li, bozor iqtisodiyoti, O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari, shart-sharoitlari, taraqqiyotning “O’zbek modeli”, besh tamoyil, iqtisodiy strategiya, iqtisodiyot tarkibini qayta qurish. 1. O’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash zarurati. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng kun tartibida jahon andozalariga mos keladigan davlat qurish, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohada tub islohotlarni amalga oshirish, ularni qonun bilan mustahkamlaydigan huquqiy tizimni vujudga keltirish vazifasi turar edi. Chunki, sobiq sotsialistik tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar endilikda mamlakatda barpo qilinajak yangi jamiyat manfaatlariga mos kelmas edi. Mulkchilik, mulkka egalik va uni boshqarish, ishlab chiqarish omillari, bozor mexanizmi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini normal izga solish ana shunday jiddiy yangilanishlarni taqozo etardi. Shuni ham aytish kerakki, jahonda hamma mamlakatbop ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning tamoyillari, barcha uchun tavsiya etish lozim bo’lgan tayyor andozalari hech qachon bo’lmaydi. Shu bilan birga rivojlanishning madaniy, ma’rifiy, tarixiy jihatdan asrlar mobaynida shakllangan an’analari mavjud bo’lgan O’zbekistonday qadimiy makonda o’ziga xos yo’l tanlash uchun ancha-muncha izlanish lozim edi. Biroq, vaqtni boy bermay, tezkorlik bilan ish tutish kerak edi. Shuning uchun ham «mustaqil O’zbekiston tug‘ilgan kuniyoq oyoqqa turishga, o’zi yurishga majbur edi». Respublikaning boy imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib chiqib, О‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonidagi eng muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish masalasi dastlabki kunlarning eng muhim vazifasi sifatida belgilandi. Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan bо‘lib, shu asosda iqtisodiy taraqqiyotini belgilab kelmoqda. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, bozor iqtisodiyotiga о‘tish Ilmiybaza.uz zamonaviy davrga xos bо‘lgan umumjahon voqeligidir. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish kishilarning xohish – irodasi emas, balki obyektiv zaruratdir. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yо‘lidir, ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulkchilikning xilma – xilligiga, narx erkinligiga, raqobat kurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, kо‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bо‘lgan talabni qondirish, tejamli xо‘jalik yuritish, tо‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat о‘rnatish mumkin. Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga о‘tishda eng sо‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar о‘tdi. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga о‘tishning bir qancha modellari mavjud bо‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga о‘tishni uch turga yoki modelga bо‘lishimiz mumkin: 1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yо‘li. 2. Mustamlakachilikdan ozod bо‘lib, mustaqil taraqqiyot yо‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yо‘li. 3. Mustaqil Davlatlar hamdо‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yо‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan mamlakatlar yо‘li. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan О‘zbekistonda davlatlashtirilgan, о‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga о‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi: Ilmiybaza.uz 1. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni о‘rnatishga kо‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat kо‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va xо‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash (xususiylashtirish). 4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qо‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bо‘lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning о‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yо‘li mavjuddir. Bunda uning xо‘jalik tuzilishi va shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – rusumlari, an’ana va milliy xarakteri hamda boshqa omillar sabab bо‘ladi. Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bо‘lgan bir xil taraqqiyot yо‘li, bir xil andoza bо‘lishi mumkin emas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga о‘tishning turli modellari mavjud bо‘lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoiti har xil bо‘lganligi tufayli, unga о‘tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yо‘lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bо‘lmaydi. Natijada о‘ziga xos yо‘lni tanlash muhim hisoblanadi. Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan iqtisodiyot о‘zining hayotiy emasligini, aholining о‘sib boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq kо‘rsatdi. Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqish va bu yо‘lda tub islohotlarni belgilash zarurati yuzaga Ilmiybaza.uz keldi. О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini ishlab chiqishga Prezidentimiz I.A. Karimov boshchilik qildi. Islom Karimov о‘n ikkinchi chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida sо‘zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida nashr etilgan «О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li» asarida О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini har tomonlama puxta belgilab berdi. О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan tо‘ldirilib, aniqlashtirilib borildi. О‘zbekistonda ijtimoiy yо‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga о‘tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh tamoyilini о‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr etilgan «О‘zbekiston — bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘li» nomli asarida asoslab berildi. Bu yо‘l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning «о‘zbek modeli» deb qabul qilindi.О‘zbek modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xо‘jalik imkoniyatlari, shart – sharoitlari, eski tuzumdan meros bо‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Shunday qilib, О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta о‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan о‘tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yо‘nalish bilan tо‘ldirildi: 1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 3. Kadrlar masalasi. Ilmiybaza.uz 4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror о‘sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish. 5. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni ta’minlash. 6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki paytda mamlakat ichkarisida bo’lgani kabi uning tashqarisida ham unga ishonmaydigan, shubha bilan qaraydiganlar bor edi. Hatto, sobiq markazdagi ayrim karomatgo’ylar O’zbekiston- ga nisbatan «O’zlaringni mustaqil boshqarishga, mustaqil davlat qurishga qodir emassizlar», «Sizlar mute, qaram millatsizlar», deb kamsitishsa, mamlakat ichkarisidagi ayrim toifalar o’rtasida «Endi O’zbekiston qanday yo’ldan boradi? Qanday jamiyat quradi? Markazsiz yashay oladimi? Respublikada barqarorlik ta’minlanadimi?— qabilidagi savollar vujudga kelgan edi. Unga har kim o’zicha javob qidirar edi. Ziddiyatli va murakkab bir paytda O’zbekiston uchun o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash, yangi jamiyat barpo qilish uchun o’z andozasini ishlab chiqish g‘oyat dolzarb va ahamiyatli edi. O’z navbatida bunday vazifani uddalash O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o’rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan, diniy e’tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor me’yorlari shuni taqozo etardi. Ayni chog‘da, O’zbekistonning o’z ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish andozasini ishlab chiqishda rivojlangan mamlakatlarning ko’p asrlik tajribasini o’rganish, ularning foydali qismini o’zlashtirish bilan birga O’zbekiston xalqining turmush tarzi va an’analariga ham tayanish lozim edi. Shuning uchun tub yangilanishlar yo’nalishlarini belgilar ekan, Prezident I.Karimov O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunidanoq, «jahon va o’zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda o’z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo’limizni tanlab olish respublikaning qat’iy pozitsiyasidir» — degan edi. Albatta, mamlakat uchun hayot-mamot bosqichi bo’lgan bir paytda uning yangi jamiyatga o’tishi bilan bog‘liq vazifalarni bajarish davlat rahbaridan yangi Ilmiybaza.uz sharoitga mos boshqaruv tizimini ishlab chiqishni, jamiyatning iqtisodiy asosini vujudga keltirishni taqozo qilardi. Aholining barcha toifalarini yagona maqsad atrofida birlashtiruvchi g‘oyalar tizimini yaratishni talab etardi. O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li ana shu tarzda tanlandi. 2. O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlari. Prezident I.A.Karimov O’zbekistonning mustaqil taraqqiyot yo’lini ishlab chiqar ekan, o’tmishdan, sobiq sovet tuzumidan meros bo’lib qolgan tajribadan saboq chiqardi. U O’zbekistonning chinakam mustaqilligini ta’minlash yo’llarini ishlab chiqishda avvalo respublikani rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini hisobga oldi. Bu xususiyatlar va shart-sharoitlar nimalardan iborat? Birinchidan, o’zbek xalqi azaldan jamoa bo’lib, uyushib yashashga odatlangan, to’yda ham, azada ham yonma-yon turib, oddiy kunlarda bir-biriga ko’maklashgan. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g‘risida g‘amxo’rlik ko’rsatish, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrixohlik, o’zgalarga yordam tuyg‘usi o’zbek xalqiga tarixan xosdir. Ikkinchidan, O’zbekiston aholisi va mehnat resurslari yildan-yilga o’sib boruvchi mintaqa hisoblanadi. 1991 yilda mamlakat aholisining 60 foizidan ko’prog‘i qishloq joylarida istiqomat qilgan va ularning asosiy qismi dehqonchilik sohasida ishlagan. Uchinchidan, O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lini ishlab chiqishda uning qulay geografik-siyosiy imkoniyati hisobga olindi. Demakki, mintaqalararo aloqalar, dunyoviy integratsiyani yo’lga qo’yishga kirishildi. To’rtinchidan, O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishida ijtimoiy ong, ijtimoiy psixologiya masalasini hisobga olish lozimligini ham ko’rsatib berildi. Sho’rolar davrida kishilar ongida ijtimoiy tenglik tushunchasi, ya’ni yaxshi ishlasam ham, yomon ishlasam ham davlat baribir boqadi, degan fikr shakllanib, boqimandalik kayfiyatiga tushib qolgan, mulkka egalik tuyg‘usidan uzoqlashgan edi. Ilmiybaza.uz Beshinchidan, mustaqil O’zbekiston siyosatini belgilashda islom diniga munosabatni tubdan o’zgartirish lozim edi. Oltinchidan, O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini himoya qilish va ta’minlash imkonini beradigan boy moddiy-ma’naviy hamda ishlab chiqarish potensialiga va kadrlar qudratiga ega mamlakat ekanligidir. Endi hamma gap ana shu imkoniyatlardan unumli foydalanishda edi. Ushbu xulosalar I.Karimov tomonidan muntazam to’ldirilib, qadam-baqadam yangi qoida va yo’1-yo’riqlar bilan boyitib borildi. O’zbekiston mustaqilligining bir yilligi arafasida xalqimizga tuhfa etilgan Prezidentning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» nomli asarida O’zbekiston istiqlolining ham nazariy, ham amaliy muammolari ilmiy jihatdan o’rganilib, jamiyat siyosiy rivojining, iqtisodiy taraqqiyotining, ma’naviy poklanishining asosiy yo’l-yo’riqlari yangicha mushohada va yondashuv bilan ko’rsatib berildi. 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. O’zbekiston o’z taraqqiyotining eng maqbul yo’lini ishlab chiqar ekan, avvalo, mamlakatda yaratilajak jamiyat qanday mazmun kasb etishiga e’tibor berdi va uning fikricha, O’zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm»lardan va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo’lmog‘i lozim edi. Shuning uchun ham, respublika ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalish- lari pirovard natijada chinakam mustaqil O’zbekistonda yangi, adolatli jamiyat barpo etishga qaratildi. «Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil, adolatli jamiyatni bunyod etish — bosh vazifadir”, deb uqtirdi O’zbekiston birinchi Prezidenti. Bu boradagi fikrini davom ettirib I.Karimov «O’zbekiston — kelajagi buyuk davlat. Bu — mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu— insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir. Xalq davlat hokimiyatining manbaidir», degan qoidani ilgari surdi. Bu mustaqillikning bir yilligi arafasidayoq qat’iy qilib o’rtaga tashlangan davlat siyosati edi. Ilmiybaza.uz Mamlakat prezidenti l.Karimov o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida yangilangan jamiyatda yashovchi kishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy turmush tarzini kafolatlovchi yo’llarni ko’rsatib berdi. Bu yo’llar siyosiy sohada — bu: - xalq ham bevosita, ham o’z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda to’liq ishtirok etishi lozimligini; - hokimiyat bo’linishining jahon tan olgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linish tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish hamda milliy davlatchilikni barpo qilishni; - jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yangi- lashni; - barcha fuqarolaming qonun oldidagi huquqiy tengligini va qonunning ustun- ligini ta’minlashni; - bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakka hokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni; demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko’ppartiyaviylikni shakllantirishni; - O’zbekistonda tug‘ilib, uning zaminida yashayotgan, mehnat qilayotgan har bir kishi, milliy mansubligi va e’tiqodidan qat’iy nazar respublikaning teng huquqli fuqarosi bo’lishga erishishni bildiradi. Iqtisodiy sohada — bu: - milliy boylikning ko’payishini ta’minlaydigan barqaror, rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etishni; - ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirishni; - mulk egalari huquqlarining davlat yo’li bilan himoya qilishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakllarining huquqiy tengligini qaror toptirishni; - iqtisodiyotni o’ta markazlashtirmasdan korxonalar va tashkilotlarning mus- taqilligini kengaytirishni, davlatning xo’jalik faoliyatiga bevosita aralashuvi- dan voz kechishni bildiradi. Ijtimoiy va ma’naviy sohada — bu: Ilmiybaza.uz - insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning hayoti va shaxsiy daxlsiz- ligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi saqlanib qolishi- ni; - ma’naviyatni qayta tiklashni; - o’zbek tilini rivojlantirishni; - hurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror topdirishni; - ijtimoiy adolat qoidalarini ro’yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlam- lari — keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko’p bolali oilalar, o’quvchi- yoshlarning davlat tomonidan iqtisodiy muhofazaga bo’lgan kafolatli huquqlarini ta’minlashni; - odamlarning iste’dod qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratish, ma’naviy mulkni himoya qilishni bildiradi. Prezident I.Karimovning O’zbekistonni huquqiy demokratik davlat sifatida qaror toptirishning yuqoridagidek dasturiy qoidalari, mamlakatning bozor muno- sabatlariga o’tishi, ichki va tashqi siyosatni shakllantirish tamoyillari, iqtisodiy islo- hotlarni amalga oshirishning asosiy ustuvorliklari va yo’nalishlari jahon tajribasini yanada rivojlantirdi va ularni yangi qoidalar bilan boyitdi. 4.Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyili. Prezident yangilanayotgan jamiyat mazmun-mohiyatini ko’rsatish bilan birga dolzarb vazifa qilib, eng avvalo bozor iqtisodiga o’tish masalasini qo’yadi. Chunki, faqat iqtisodiy baquvvat davlatgina kuchli bo’ladi va u har qanday islohotlarga qodir bo’lishini chuqur tushunar edi. Shuning uchun ham I.Karimov «O’zbekiston — bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li» risolasida (1993) “O’zbekiston o’zi uchun tanlab olgan yol ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan, respublikaning manfaatlariga, shart-sharoitlari va xususiyatlariga eng ko’p darajada mos keladigan bozor iqtisodiyotini shakllan- tirishga qaratilgandir. Ayni mana shunday yo’l O’zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinliklarini kafolatlashi, milliy an’analari va madaniyatining qayta Ilmiybaza.uz tiklanishi, insonni shaxs sifatida ma’naviy axloqiy kamol topishini ta’minlashi mumkin”, deb qat’iy ko’rsatib bergan edi. l.Karimov mazkur asarida mamlakatning dastlabki yillardagi rivojlanish jara- yonlarini chuqur tahlil qilib, O’zbekiston davlat qurilishi va iqtisodiyotini isloh qi- lish dasturining o’zagi sifatida quyidagi beshta asosiy tamoyilni o’rtaga tashladi: Birinchidan, iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, u biror mafkuraga bo’ysundirilishi mumkin emas. Buning ma’nosi shuki, iqtisodiyot siyosatdan ustun turishi kerak. Ham ichki, ham tashqi iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi qilish lozim. Ikkinchidan, o’tish davrida davlat bosh islohotchi bo’lishi lozim. U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgartishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan o’tkazishi shart. Uchinchidan, qonunlarga rioya etish ustuvor bo’lishi lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi Konstitutsiya va qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og‘ishmay rioya etishi lozim. `To’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish. Bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda aholini ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan choralar ko’rilishi lozim. Bu bozor iqtisodiyoti yo’lidagi eng dolzarb vazifa bo’lib keldi va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish obyektiv iqtisodiy qonunlar talablarini hisobga olgan holda, yaqin o’tmishimizdagi «inqilobiy sakrash»larsiz, ya’ni evolyutsion yo’l bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. Ana shu muhim beshta tamoyil O’zbekistonning mustaqil rivojlanish va taraqqiyot yo’liga asos qilib olindi, yangi jamiyatga o’tish davrining negizini tashkil etdi. O’tgan davr mobaynida bu qoidalarning amalga oshirilishi respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni, eng muhimi, bozor munosabatlarini joriy etish yo’lidan izchil harakat qilishni ta’minladi. Ilmiybaza.uz Shu bilan birga, I.Karimovning bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish haqidagi tamoyili vaqt o’tgani sayin o’zining hayotiy qiymatini, siyosiy kuchini ko’rsatdi. Binobarin, bular yetakchi tamoyillar sifatida tan olindi. Chunki, ular iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantig‘ini, rivojlanish yo’lini va xarakterini belgilab berdi. Darhaqiqat, O’zbekistonning bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tishi bir tomondan, avvaldan meros bo’lib qolgan barcha ijobiy tajribalarni chuqur o’zlashtirish imkonini berdi, ikkinchi tomondan esa isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq ajratib berdi. Bu bosqichlarning har bin uchun konkret maqsad- larni, ularga erishish vositalarini belgilab olishga sharoit yaratdi. Aniqrog‘i, bu tamoyil «yangi uy qurmay turib, eskisini buzmaslik» haqidagi xalqning dono fikri- ga asoslanganini ko’rsatadi. Davlat mustaqilligini qо‘lga kiritgan О‘zbekistonga sobiq tuzumdan barbod bо‘lgan iqtisodiy va moliyaviy tizim, izdan chiqqan iqtisodiy boshqaruv mexanizmi va iqtisodiy munosabatlar meros bо‘lib qolgan edi. Respublika korxonalari sobiq Ittifoqning boshqa mintaqalaridagi korxonalar bilan bog‘langan bо‘lib, Ittifoq parchalangach, ular о‘rtasidagi aloqalar uzildi. Mustaqil Respublikalardagi islohotlar jarayonida korxonalar xususiylashtirildi, mulk egaligi, mahsulot ishlab chiqarish yо‘nalishlari о‘zgardi. Natijada korxonalarning bir – biriga xomashyo, asbob – uskunalar yetkazib berish jarayoni tо‘xtab qoldi. Bu barcha respublikalar, jumladan, О‘zbekiston iqtisodiyotiga ham salbiy ta’sir kо‘rsatdi. О‘zbekistonning sanoat korxonalarida xomashyo va asbob – uskunalar taqchilligi vujudga kelib, xо‘jalik yuritish murakkablashib qoldi. Masalan, О‘zbekiston qishloq xо‘jalik mashinasozligi zavodlari, tо‘qimachilik va kimyo sanoati korxonalari, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi va boshqa korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish keskin pasaydi. О‘zbekiston oldida iqtisodiyotdagi tanglik holatlarini oldini olish, inqirozga yо‘l qо‘ymaslik, makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish vazifasi kо‘ndalang bо‘lib turdi. Shuning uchun iqtisodiy sohada О‘zbekistonning iqtisodiy strategiyasi asosan eng muhim uch vazifani hal etishga yо‘naltirildi: Ilmiybaza.uz 1. Ishlab chiqarishning pasayishini tо‘xtatish; 2. Iqtisodiy yuksalishning asosi sifatida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; 3. Barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun shart – sharoit yaratish. О‘zbekistonda islohotlar endigina boshlangan 1992 yildayoq Prezident Islom Karimov О‘zbekistondagi iqtisodiy о‘zgarishlar barqarorlik vaziyatida о‘tishi kerakligini alohida ta’kidlagan edi. Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun О‘zbekiston iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlar qilish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga qodir korxonalar qurish va buning uchun zarur investitsiyalar ajratish yо‘llaridan bordi. О‘zbekistonda islohotlarning dastlabki yillaridanoq iqtisodiyotning quyidagi tarmoqlarida chuqur tarkibiy о‘zgarishlarni amalga oshirish chora – tadbirlari kо‘rila bordi: - о‘zak tarmoqlarni — neft va gaz sanoatini, energetikani, oltin qazib olish, rangli metallurgiya tarmoqlarini modernizatsiyalash, yangilash; - transport va aloqa tizimini, muhandislik kommunikatsiyalarini va ishlab chiqarish infratuzilma tizimini yangilash; - qora metall va metall mahsulotlari ishlab chiqaruvchi Bekobod metallurgiya kombinatini tubdan ta’mirlash; - qishloq xо‘jalik mashinasozligini, paxtachilik uchun chigit ekish, g‘о‘zaga ishlov berish va paxta terish mashinalari ishlab chiqaruvchi korxonalarni tarkiban qayta qurish va yangilash; - samolyotsozlik, radioelektronika, elektrotexnika sohasini rivojlantirish; - О‘zbekiston uchun tamomila yangi bо‘lgan avtomobilsozlik sanoatini barpo etish; - kimyo sanoati kompleksini qayta qurish; - qishloq xо‘jaligida va umuman agrosanoat kompleksida chuqur tarkibiy о‘zgarishlar va progressiv siljishlarga erishish; - paxta, pilla, meva va sabzavot, uzumni qayta ishlovchi tarmoqlarni yangi texnika bilan qayta qurollantirish, ip yigirish va tо‘qimachilik sanoatida Ilmiybaza.uz tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yangi korxonalar qurish va boshqalar. Iqtisodiyot tarkibini qayta qurish, yangi korxonalar barpo etish katta mablag‘larni talab qilishi tabiiydir. Shu boisdan islohot yillarida iqtisodiyotga mablag‘ – sarmoya jalb qilishning turli manbalari ishga solindi. Ular quyidagilardan iborat: - davlat byudjetidan ajratiladigan mablag‘lar; - respublika banklaridan olinadigan kreditlar; - korxonalarning о‘z sarmoyalari; - aholi sarmoyalari; - qarz beruvchi mamlakatlardan olinadigan davlat qarzlari; - xalqaro iqtisodiy tashkilotlardan olinadigan moliya–kredit resurslari; - chet el firmalari va kompaniyalarining kiritayotgan bevosita investitsiyalari. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni chuqurlashtirish va rivojlantirish uchun barcha mablag‘lar hisobiga sarmoya solish yildan-yilga о‘sib bordi. О‘zbekistonda xorijiy va mahalliy sarmoyadorlar uchun qulay, imtiyozli investitsiya muhiti yaratildi. Natijada mustaqil taraqqiyot yillarida iqtisodiyotga 100 mlrd dollardan ortiq investitsiya jalb qilindi. Buning 25 mlrd dollaridan ziyodini xorijiy sarmoyadorlarning mablag‘lari tashkil etadi. Bu mablag‘lar yuksak texnologiyalar bilan ishlaydigan yangi korxonalar qurishga, ishlab chiqarish tarmoqlarini zamonaviy texnologiyalar va asbob – uskunalar bilan jihozlashga, sotsial sohalarni rivojlantirishga sarflandi. Takrorlash uchun savollar: 1. O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lni tanlab olishda qanday xususiyat va shart sharoitlarni hisobga oldi? 2. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishining zaruriyati nimalardan iborat edi? 3. Taraqqiyotning “O’zbek modeli” deganda nimani tushunasiz? Ilmiybaza.uz 4. “Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmaslik” tamoyili nimani bildiradi? 5. Iqtisotiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishda qanday vazifalarni bajarish belgilab olindi? Adabiyotlar ro’yxati: 1. Karimov I.A. О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li. –Toshkent, O’zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li. –Toshkent, O’zbekiston, 1993. 3. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. – Toshkent, O’zbekiston, 1996. 4. O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). 2-tom. Mas’ul muharrirlar: R.Abdullaev, Q.Rajabov, M.Rahimov. – Toshkent, O‘zbekiston, 2019. 5. O‘zbekiston tarixi. R.H.Murtazaevaning umumiy tahriri ostida. - Toshkent, 2005. 6. Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) 3-kitob. –Toshkent, “Sharq” nashriyoti, 2011.