O‘zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslari ularning xo‘jalikdagi ahamiyati. Reja 1. Relefi va tabiiy sharoitiga umumiy tavsif. 2. Iqlimi va agroiqlim resurslari, ichki suvlari. 3. Tabiiy boyliklari, ularning tarqalishi va xo‘jalikdagi ahamiyati. Tayanch iboralar Relef, tabiiy sharoit, tekislik, adir-tog‘, cho‘l, botiq, seysmik mintaqa, iqlim, kontinental iqlim, agroiqlim resurslari, ichki suvlari, tabiiy boyliklar, berk havza. 1. Relefi va tabiiy sharoitiga umumiy tavsif. Jamiyat va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar bilan bog‘liq bo‘lgan muammo- masalalar bilan ko‘pgina fanlar vakillari ilmiy tadqiqot olib boradilar. Ammo bu borada geografiya fani alohida o‘rin tutadi. Chunki tadqiqot ob’ekti tabiat-aholi- xo‘jalik bo‘lib kelgan va hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ularning kelajagi to‘g‘risida ish olib borish ushbu huduiy fanlar uchun nihoyatda muhimdir. Jumladan, geografiya fanining alohida sohasi bo‘lgan iqtisodiy geografiya tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning xo‘jalikni ixtisoslashuvi, tarkibiy tuzilishi, joylanish xususiyatlariga ta’sirini o‘rganadi. O‘zbekiston tabiatining xususiyatlaridan biri uning materik markazida joylashgani va okeanlardan uzoqligidir. O‘zbekiston Respublikasi O‘rta Osiyo mintaqasining markazida, Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan bo‘lib, g‘arbiy qismi Turon pastekisligini, janubiy va sharqiy qismlari esa tog‘li o‘lkalarni o‘z ichiga oladi. Mamlakatimiz hududi jami quruqlikning 0,3%ini, Yevrosiyo materigining 0,8%ini, MDHning 2%ini O‘rta Osiyo davlatlari hududining 11,2 foizini egallaydi. Jahon aholisining 0,42%ini, Yevrosiyo materigi aholisining 0,56%ini, MDH aholisining 9,4%ini O‘rta Osiyo davlatlari aholisining esa 45,4% ni birlashtiradi. O‘zbekiston hududi relefiga ko‘ra, tekislik va adir-tog‘ qismlarga bo‘linadi. Tekisliklar, asosan, shimoli-g‘arbda bo‘lib, Turon tekisligining bir qismidan iborat. Tog‘lar mamlakatning sharqida joylashgan. Ustyurt platosining O‘zbekiston hududida joylashgan qismining o‘rtacha balandligi 120-180m, eng baland joyi 290m (Qorabovur qirlari). Orolbo‘yi pasttekisligidan janubi-sharqda asosiy qismi platodan iborat Qizilqum cho‘li (umumiy maydoni qariyb 300 ming km2) joylashgan. Qizilqumning shimoli-g‘arbiy chekkasida kenglik bo‘ylab Bo‘kantov qoldiq tog‘lari (eng baland joyi — Irlir tog‘i, 764m) cho‘zilgan. Undan janubda Mingbuloq botig‘i joylashgan, botiqning tubi Qizilqumda, umuman O‘zbekistonda eng past nuqtadir (dengiz sathidan 12 m past). Respublika hududi janubi-sharqdan shimoli-g‘arbga cho‘zilgan va yuzasi ham shu yo‘nalishda yirik daryolar oqimiga mos ravishda pasayib boradi. Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasida, Qizilqum bilan Ustyurt oralig‘ida Orol dengizi joylashgan. Hududining katta qismini (78,7 foiz) tekisliklar egallaydi, qolgan qismi esa (21,3 foiz) tog‘lardan va tog‘ oralig‘i botiqlaridan iborat. Mamlakat relefida tekisliklar, tepaliklar va tog‘liklar o‘ziga xos ravishda uyg‘unlashib ketgan. Mamlakat hududidagi tog‘larning eng baland qismi 4643m ga teng Hazrati Sulton cho‘qqisi (Hisor tizmasida)dir. 2.1-jadval. O‘zbekiston hududida bo‘lib o‘tgan ba’zi kuchli zilzilalar t/r Zilzilalar nomi Yillar t/r Zilzilalar nomi Yillar 1 Urganch 1240 13 Chotqol 1946 2 Urgut 1797 14 Sangzor 1957 3 Buxoro 1818 15 Burchmulla 1959 4 Buxoro 1821 16 Qoshtepa 1965 5 O‘sh 1883 17 Toshkent 1966 6 Andijon 1902 18 Qizilqum 1968 7 Oim 1903 19 Gazli 1976 8 Qoratog‘ 1907 20 Botkent 1977 9 Namangan 1927 21 Tovoqsoy 1977 10 Tomdibuloq 1932 22 Haydarkon 1977 11 Boysun 1935 23 Nazarbek 1980 12 Piskom 1937 24 Pop 1984 O‘zbekistonning janubi-sharqiy qismini egallagan tog‘liklar respublikaning suvga bo‘lgan talab-ehtiyojini ma’lum jihatdan ta’minlab turishda ahamiyat kasb etadi. Respublikamiz sharqiy qismlarida tog‘lar oralig‘ida bir qancha tog‘ oralig‘i botiqlari joylashgan bo‘lib, shulardan ayniqsa Farg‘ona botig‘i va Surxondaryo vodiylari Chirchiq-Ohangaron o‘ziga xosdir. Farg‘ona botig‘i shimoldan janubga 190-200km, g‘arbdan sharqga esa 370km masofaga cho‘zilgan. Vodiy hamma tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan bo‘lib, bodomsimon shaklni hosil qilgan. Faqatgina g‘arbiy qismida Ho‘jand darvozasi orqali Mirzacho‘l va Dalvarzin tekisliklari bilan tutashgan. O‘zbekistonning tekislik qismlariga asosan Ustyurt platosi va Qizilqum cho‘llari kiradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, O‘zbekiston hududi seysmik mintaqada joylashgan. Bu yerda qator yuqori balli zilzilalar bo‘lib o‘tgan. 2. Iqlimi va agroiqlim resurslari, ichki suvlari. O‘zbekiston iqlimi quruq-kontinental bo‘lib, quyidagi o‘ziga xosliklarga ega: - Yozi juda issiq va uzoq. Iyul oyining o‘rtacha harorati +300C, eng yuqori havo harorati Termizda +470C ga etadi. - Qishda havo harorati 00 gacha pasayadi. Yanvar oyida Ustyurtda -90C, Toshkentda -10C, Termizda esa -30C bo‘ladi. - O‘zbekiston iqlimiga shimoldan Arktika va G‘arbiy Sibirdan, g‘arbdan esa Atlantika okeanidan keladigan havo massalari katta ta’sir ko‘rsatadi. Arktika havo massalari sovuq va quruq bo‘lsa, Atlantika okeani havo massalari nam va iliqdir. - Yog‘in miqdori hududlar bo‘yicha notekis taqsimlangan. Respublikamizning g‘arbiy qismlarida o‘rtacha 100mm dan janubi-sharqda 700- 800mm gacha yog‘in tushadi.Yog‘inlarning asosiy qismi qish va bahor oylariga to‘g‘ri keladi. Eng kam yog‘in yoz oylarida bo‘ladi. Bu davrda jami yog‘in miqdorining atigi 7-10 foiz yog‘adi. - Respublika hududida bir qancha mahalliy shamollar hosil bo‘ladi. Bular Farg‘ona vodiysida Qo‘qon shamoli, Dalvarzin tekisligida Bekobod shamoli, Surxondaryo vodiysida issiq “Afg‘on” shamolidir. - Quyoshdan kelayotgan issiqlik hudud iqlimining tarkib topishida muhim omil bo‘lishi bilan birga, respublikaning tabiiy boyliklaridan biri hisoblanadi va O‘zbekistonda qimmatli issiqsevar o‘simliklarni yetishtirishga imkon beradi. Quyosh radiatsiyasidan sanoatda, maishiy xizmatda, tibbiyotda ham keng foydalaniladi. Savol: Nima uchun O‘rta Osiyodagi ikki eng yirik daryo oqib o‘tishiga qaramay, respublikaning suvga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirmaydi? Respublika daryolari berk havzaga kiradi, ular hudud bo‘yicha notekis taqsimlangan. Daryolar asosan tog‘lardan boshlanadi va ko‘pchiligi tekisliklarga kelib, sug‘orishga ishlatilganligi sababli qurib qoladi. O‘zbekiston hududining qariyb uchdan ikki qismini egallagan poyonsiz tekisliklarda suv manbalari juda ham kam. Ayni paytda respublika sharqiy qismida joylashgan tog‘lardan ko‘plab soy va daryolar boshlanadi. Yer usti suvlarining respublika hududlari boylab notekis taqsimlanishi mamlakatimiz tabiiy sharoiti natijasidir. Bu esa o‘z navbatida mamlakat qishloq ho‘jaligining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonni suv bilan tahminlashda O‘rta Osiyoning eng yirik daryolari: Amudaryo va Sirdaryo katta ahamiyatga egadir. Eng uzun daryo Sirdaryo bo‘lib, uning o‘zunligi 2981 km ni tashkil qiladi. Eng sersuv daryo esa Amudaryo, uning uzunligi 2660 km dir. Ammo bu ikki daryo respublikaning suvga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirmaydi. O‘zbekiston dehqonchiligi sun’iy sug‘orishga asoslangan mintaqalar qatoriga kiradi. Shu sababli, daryolar mohiyatan, ularning roli mavjud dehqonchilik yyerlari uchungina emas, balki yangi yyerlarni o‘zlashtirish uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Respublika hududida sug‘orishni yaxshilash maqsadida qadimdan daryolardan ko‘plab kanallar qazilgan. Ayniqsa Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq daryolaridan, Farg‘ona vodiysidagi Qoradaryo, Norin, Isfara, So‘h kabi soylardan qator kanallar boshlangan. Bu kanallar asosan sug‘orish maqsadida hamda gidroelektrostansiyalar qurilishida katta ahamiyatga egadir. Eng yirik kanallardan Katta Farg‘ona kanali, Shimoliy Farg‘ona, Namangan, Eski Anhor, Amu-Buxoro, Bo‘zsuv va boshqalardir. O‘zbekiston hududida 250ga yaqin ko‘llar bo‘lib, ular asosan mayda ko‘llardan iborat. Hozirgi kunda mamlakatimizda jami 55ta suv ombori, 160 ming suv inshooti bor. Yirik suv omborlaridan–Tuyamo‘yin, Chorvoq, Kattaqo‘rg‘on, Tuyabo‘g‘iz, Ohangaron, Janubiy Surxon, Chimqo‘rg‘on va boshqalar misol bo‘ladi. Suv omborlari asosan daryo rejimini tartibga solib, bahorgi, qishki, kuzgi suvlarni to‘plab, yozda suv tanqis bo‘lgan paytda ekin dalalarini suv bilan ta’minlash maqsadida qurilgan. Respublikamiz yer osti suvlariga ham boy. Ayniqsa ularning zahiralari tekisliklarda va tog‘ oralig‘i botiqlarida ko‘plab topilgan. Artezian suvlaridan tashqari mineral suvlar ham ko‘p bo‘lib, ularning yirik zahiralari Farg‘ona, Surxondaryo va Chirchiq vodiylarida topilgan. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 70ga yaqin shifobaxsh mineral suv manbalari mavjud. Bulardan eng asosiylari Toshkent, Chortoq, Farg‘ona, Oltiariq, Chimyon, Jayronxona va boshqa hududlarda topilgan. Bunday suvlar tarkibida oltingugurt, vodorod, radiy, yod, brom kabilar ko‘p. O‘zbekistonda ishlatiladigan yalpi suv miqdori 62-65 km3 ga teng. Buning 25 km3 Amudaryodan, 11 km3 esa Sirdaryodan olinadi. Qolgan qismi kichik daryo va soylar hamda yer osti suvlari hisobiga to‘ldiriladi. Respublika boy agroiqlim resursga ega kunlar yoki vegetatsiya davri quyi Amudaryoda 190-200 kun, Farg‘ona vodiysida 210-225 kun, Toshkentda 200-210 kun, O‘zbekistonning janubida 230-270 kundir. Mana shu sovuksiz kunlar Harorat umumiy yigindisi 4500-5500 S Haroratni tashkil qiladi. mana shunday iqlim sharoitida issiqsevar, uzoq vegetatsiya davrini talab qiluvchi subtropik o‘simliklar o‘sishga ekinlar etqazib berish imokniyatiga egadir. Yana eng muhimi, bir yerdan yiliga 2-3 marta hosil olish imkoniyatiga egadir. 3. Tabiiy boyliklari, ularning tarqalishi va xo‘jalikdagi ahamiyati. O‘zbekiston haqiqiy mustaqillikka ega bo‘lgandan keyin tabiiy resurslarni izlash, o‘rganish va ulardan oqilona foydalanish Respublika xo‘jaligini har tomonlama rivojlantirish uchun katta va keng istiqbollar ochib berdi. Hozirgi fan- texnika taraqqiyoti davrida tabiatga ta’sir ortib bormoqda. Bunday jarayonda O‘zbekistonda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ulardan tejab-tergab foydalanish va kelajak-avlodlar manfaatlarini ham ko‘zlab ish yuritishni taqozo etadi. Tekshirishlar va hayot shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tabiati kishilarning yashashi, Respublikada ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish hamda kelajak istiqboli uchun juda qulaydir. O‘zbekistonda ishga solinayotgan foydali qazilma konlari o‘zining zahiralari kattaligi bilangina emas, balki bir qator hususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Bu xususiyatlar quydagilar: 1. Tabiiy va mineral xomashyo zahiralari yirik konlarda to‘plangan, ularni qazib olingan joyning o‘zida kompleks qayta ishlash imkoniyati mavjud. 2. Foydali qazilmalarning ko‘pgina turlari tarkibidagi foydali komponentlar miqdori ko‘p bo‘libgina qolmay, katta miqdorda yo‘ldosh elementlarga ham ega. 3. Konlarning ko‘pchiligida qazilmani ochiq usulda olish mumkin, rudalarni boyitish texnologiyasi ham nisbatan oddiyil Bu texnologiya foydali komponentlarni ko‘p miqdorda chiqarishni va jahon bozorida haridorgir mahsulot olishni ta’minlaydi. 4. Ko‘pgina foydali qazilma konlari aholi zich yashaydigan yaxshi o‘zlashtirilgan mintaqalarda joylashgan. Ular transport yo‘llariga va hududlar o‘rtasida resurslarni tashish vositalariga, shu jumladan suyuq va gaz holatidagi foydali qazilmalar uchun quvur transportiga ega. 5. Ishlab chiqarish va sotsial infrastruktura, malakali kadrlar, tog‘-kon sanoati mutaxassislari tayyorlaydigan oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tizimi mavjud. 2.2-jadval. O‘zbekiston hududida tarqalgan foydali qazilmalarning turlari № Foydali qazilma turi Foydali qazilma nomi Tarqalgan hududlari 1 Yoqilg‘i energetika boyliklar Neft , gaz, ko‘mir Xovdog, Uchqizil, Ko‘kaydi, Odamtosh, Gumbuloq, Pachkamar, Qizilbayroq, Omanota, Mubo-rak, Oqjar, Saritosh, Jarqoq, Qorovulbozor,Gazli,Ohangaron, Sharg‘un, Boysun. 2 Rudali foydali Temir, titan, marga- nets, xrom, volfram, Qazg‘antog‘, Syurenota, SHabrez, Mingbuloq, Ixnach, Chimgan, Orololdi, qazilmalar molibden, qalay, vis- mut, simob, surma, qo‘rg‘oshin, rux, mis va h.k. Qizilqum, Tamdi-tog‘, Sulton Vays, Qalmoqir, Ingichka, Chaqilkalon, Yaxton, Kamangaron, Qoratepa, Jom, Sariko‘l, Sazag‘an, Langar, Qo‘ytosh, Obizarang, Oygaing, Shaugaz, Kengko‘l, Maydontol, Sargar-don, Muruntog‘, Kokpatas . 3 Kimyoviy xom ashyolar Osh tuzi, kaliy tuzi, fosforit konlari, oltingugurut, flyu-orit, mo‘miyo Boybichakon, xo‘jaikon, Tyubega- tang,Oqbosh, Laylimkon, Odam-tosh, Oqmachit, Molg‘ulozor, Nurota tog‘lari va Surxondaryo botig‘ida, Qizilarcha, Andijon, Qurshob, xisor tizmasining janubi-g‘arbiy hududlari. 4 Alyumin xom ashyolariga Kaolin, alunit, boksit, bentonitli Qurama, Chotqol, Qorjantog‘ tiz malari yonbag‘irlarida, Qizil-qum, Nurota, Hisor tog‘larida, Azkamar, Kattaqo‘rg‘on va boshqalar. 5 Nometal xom ashyolar Grafit, asbest, korund, topaz, bryuza, tog‘ billuri, yashma, nefrit, lazurit, kvars qumlari, qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar Toshqazgan, Sulton Vays tizma-si, Janubiy Farg‘ona, Hisor tizmalari, Sharaqsoy, Oqtosh, Olmabuloq, Kenqol, G‘ava, Charkasar, Sargardon, Ungurlikon, SHaugaz, Urgaz, Qalmoqqir, Urgaz, Aqturpoq, Ibrohimota, Samarqandiq, Ayaqoshi Irlir, Ouminzatog‘, Muruntog‘, Tosh- qazgan, Maydontol, G‘unjak, Ajinakamar, Mayskiy, Ozod-boshi, Jeruy, Karmana 6 Qurilish materialla ri Soz tuproq, qum, shag‘al, ohaktoshlar. gips, marmar, granit, granodiort, gabbro, tuf, parfir Tog‘ va tog‘ oldi hududlarda, G‘ozg‘on, Omonqo‘ton, Arqutsoy, daryolarning quyi oqimida va h.q. 7 Gidro- mineral Yer osti suvlari Xo‘jai Pok, Obi-shifo, Arashan, Chimyon, Polvontosh, Xo‘jaobod, Sho’rsuv,