Oziq-ovqat mahsulotlarini organizmda hazm bo`lishi va so`rilishi Me’dada ovqatning hazmlanishi. Iste’mol qilingan ovqatlar og’iz bo’shlig’idan me’daga tushadi va u yerda navbatdagi kimyoviy va mexanik qayta ishlanadi. 10-12 yoshli bolalarning me’dasining hajmi 1,5 L gacha bo’lsa, voyaga yetgan odamlarda esa 3,0 L gacha bo’ladi. Suyuqliklarni ko’p iste’mol qiluvchi odamlarda esa me’daning hajmi ayrim paytlarda 5-10 l.gacha yetishi mumkin bo’lsa, otlarda 6-15 l, qoramollarda esa – 100 l.ga yaqindir. Odamlar me’dasi odatda ikkita hazmlovchi bir-biridan tuzilishi va funksiyasi jihatidan jiddiy farq qiluvchi ikkita bo’shliqdan iborat bo’lib, ular fundal va pilorik qismlar deb ataladi. Bir kamerali oshqozonga ega bo’lgan hayvonlarda esa me’dalar uch qismga farqlanadi va kardial qismi ham mavjud. Kardial qism bezsiz, fundal va pilorik qismlar bezli bo’shliqlar hisoblanadi. Odamlarda fundal bo’shlig’i me’daning umumiy hajmining 4/5 qismini tashkil etsa, pilorik bo’shlig’i 1/5 qismini tashkil etadi. Bu bo’shliqlar doimo bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lib turish bilan birga muskulli qovuzloq (pilorik oldi sfinektri) bilan ajralib turadi. Bunday ajralib turish ovqat hazmining ayrim davrlarida yuz beradi. me’daning shilliq qavatida bez hujayralari bo’lib, ular bosh, qoplama va qo’shimcha bezlarga farqlanadi. Fundal qismidagi bosh hujayralardan fermentlar, qo’shimcha bezlardan – shilliq va qoplama bezlardan xlorid kislota ishlab chiqiladi. Xlorid kislotaning hosil bo’lishida oqsillarning sulfagidril guruhi ishtirok etadi. Fundal qismning shirasi kislotali muhitga ega bo’lsa, pilorik qism esa ishqoriy muhitga ega bo’ladi. Me’daning pilorik qismida faqatgina bosh hujayralarni eslatuvchi hujayralar bo’lib ularning miqdori fundal qismidagidan ancha kam va qoplama bezlar bilan birgalikda shilliq parda devorlarida joylashgan bo’ladi. Bundan tashqari pilorik qism fundal qismidan kuchli rivojlangan muskulli devor bo’lishi bilan farq qiladi. Unda moddalarning so’rilishi kuzatiladi, lekin fundal qismida esa so’rilish jarayoni juda kuchsiz holda bajariladi. Me’da shirasining tarkibi. Me’daning fundal qismining shirasi 99-99,5 % suvdan, 0,3-0,4 % qattiq moddalardan va 0,4-0,5 % mineral tuzlardan (xloridar, azot tuzi, fosfatlar, sulfatlar, xlorid kislota va hokazo) iborat bo’lib odamlar me’dasining toza shirasining muhiti 1,0 dan 2,5 (ph) gacha o’zgarib turadi. Kislota fermentlarni faollashtirish bilan, oqsillarni ko’pchitadi va bu bilan unga fermentlarning ta’sirini yengillashtiradi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 1,5-2 l me’da shirasi ajralsa, otlarda 30 l.gacha ajraladi. Oqsillar bilan oziqlantirilganda me’da shirasining miqdori ortsa, uglevodlar bilan oziqlantirilganida esa kamayadi. Shira tarkibida quyidagi fermentlar bo’ladi: 1. Pepsin - oqsillarni albumoz va peptonlargacha gidrolizlovchi proteolitik ferment bo’lib, go’sht oqsillarini juda tez parchalasa, tuxum oqsillarini sekin parchalaydi. Pepsin pepsinogenga xlorid kislota ta’sir etishida hosil bo’ladi. Pepsin muhit ph 1,5-2,0 bo’lganda faol proteolitik ta’sir ko’rsatadi. 2. Gastraksin – pepsinga nisbatan faol, lekin tuxum oqsilini ancha kuchsiz hazm qiladi, ph-3,2 bo’lganida maksimal darajadagi faollik ko’rsatadi. 3. Pepsin V yoki parapepsin parapepsinogendan hosil bo’ladi. 4. Rennin, shirdon fermenti yoki ximozin (u sut emizuvchilar oshqozonida, ayniqsa buzoqlar shirdonida katta miqdorda bo’ladi). Sutni ivitadi, undan ivigan oqsil kaziyenni ajralib chiqishini va erimaydigan shaklga o’tishini ta’minlaydi. Neytral, kuchsiz kislotali va ishqorli muhitda faoliyat ko’rsatadi. Me’da shirasida bulardan tashqari proteolitik ferment bo’lmagan fermentlar ham uchraydi: lipaza – emulsiyalangan yog’larni parchalovchi; amilaza – uglevodlarni parchalovchi; lizosim – bakteriosidlik funksiyasini bajaruvchi, ya’ni bakteriyalarni parchalovchi va boshqalar. Ularning miqdori kam, yosh bolalarda lipaza lipokinaza fermenti ta’sirida faollashadi. Me’daning pilorik qismining shirasi ishqoriy muhitga (ph-8) ega. Uning tarkibida hali xuddi o’sha yuqoridagi fermentlar bor bo’lsada, ularning miqdori kam bo’ladi va ishqoriy muhitga ta’sir ko’rsatadi. O’tkazilgan tadqiqot ishlarining natijalariga ko’ra pilorik qism shirasining hazmlovchi kuchi fundal qismidagidan 4 marta kam ekan (E.E.Martinson,1952). Me’da shilliq pardasining bezlari shiralardan tashqari shilimshiq modda ham ajratadi va o’z navbatida me’da shilliq pardasining turli mexanik va ximik ta’sirlardan saqlovchi himoya funktsiyasini bajaradi. Bundan tashqari shilimshiq modda o’z yuzasida fermentlarni jamlab olishi hisobiga (qayta so’rishi – adsorbsiyalash) ozuqalarni hazmlashda ishtirok etadi. Mo’tadil fiziologik holatlarda me’da o’z-o’zidan hazmlanishi mumkin emas, chunki uning devorlarida antifermentlar ham mavjuddir. Demak, shuni ta’kidlash mumkinki fermentlar tirik hujayra-to’qima oqsillarini parchalay olmaydi, balki faqatgina denaturatsiyaga uchragan oqsillargagina o’z ta’sirini ko’rsatadi. Me’daning shilliq pardasi bo’ylab harakatlanuvchi xlorid kislotaning vodorod ionlari uni parchalashi mumkin, lekin uning kirishiga shilliq pardaning baland silindr shaklidagi epitelial hujayralari va qon tomirlaridan teskari yo’nalishda harakat qilayotgan natriy ionlari baryer sifatida qarshilik ko’rsatadi. Odamlar 20 yoshga kirganida me’da shirasining ajralish miqdori va undagi saqlanuvchi fermentlar va xlorid kislotaning miqdori ham kamayadi. Me’da shirasining tarkibiga turli ozuqali qo’zg’atuvchilarning ta’siri. Odamlarda unchalik katta bo’lmagan miqdordagi shira doimiy ravishda ajraladi, lekin kechqurun va ertalab uning sekresiyasi minimal holga tushadi yoki to’xtaydi. Bundan tashqari sharoitga, oziqlanish xarakteriga va inson yoshiga bog’liq holda shira ajralishining individual ravishdagi o’zgarishlari ham kuzatiladi. Me’dada ovqatning hazm qilinishi. 1-me’da, 2-jigar, 3-me’da osti bezi, 4-ichak, 5-o’t xaltasi. U tiniq, rangsiz, kislota muhitli suyuqliq bo’lib, tarkibida xilma-xil organik va anorganik moddalar uchraydi. Shiraning, anopganik moddalarning kalsiy, kaliy, natriy, magniy, alimuyniy kabi elementlarning, xlorli, vodorodli, karbonatli va sulfatli tuzlar va xlorid kislota tashkil qiladi. Organik moddalar esa sut kislota oqsillar, aminokislotalar; pepsin, ximozin, lipaza, elastoza (jelatinaza), katepsin kabi fermentlardan tashkil topgandir. Shira tarkibida xlorid kislota medadagi hazm hujayralarida muhim rol o’ynaydi. Jumladan u boshqa organik kislotalar bilan birgalikda shiraga kislotali muhit beradi. Me’da shirasining asosiy fermenti bo’lmish pepsin esa faqat o’sha kislotali muhit tarkibida bo’ladi. Xlorid kislota me’da hazm jarayonlarining to’g’ri borishida, achish-bijg’ish jarayonlarini ro’yobga chiqarishda, xilma-xil mineral moddalarning erishida, me’da va ichakda harakat faoliyatlarining, hususan me’dadan o’n ikki barmoq ichakga ozuqa o’tkazishini boshqarishda ishtirok etadi. Bu kislota oqsillarni bo’rttirib, hazm bo’lishiga yordam beradi. Shirada o’rtacha 0.4-0.5% atrofida xlorid kislota bo’lib, u erkin va xilma-xil organik moddalar bilan birikgan holda uchraydi. Me’da shirasida sezilarli miqdorda xlorid kislota bo’lsa ham, u me’da devoriga zararli ta’sir qilmaydi. G.Devmport me’da devorining xlorid kislota ta’sirida hazmlanmasligi (himoya to’siq) xususiyati katta ahamiyatga ega deb ta’kidlaydi.Uning fikricha, shilliq pardalar silindrik epiteliyalarning ustki murakkab lipidlar bilan qoplangan. Shuning uchun normada silindrik epiteliyalar orasidan H+ ionlari shilliq parda tomoniga, ichkaridagi Na+ ionlari esa, me’da ichiga o’tmaydi; shunga ko’ra shilliq pardani kislota jarohatlantirmaydi. Agar lipidlarning parchalanishi uchun sharoit tug’ilsa (organizmda bu lipidlarni o’t kislotasining tuzlari, o’t tarkibidagi lizosim, to’qimalardagi gistaminni parchalaydi), me’da devorining baryer funksiyasi buzilib, H+ kationi shilliq pardaga, Na+ kationi esa, me’da ichiga o’ta oladigan bo’lib qoladi. Oqibatda me’daning shilliq pardasi kislota ta’sirida jarohatlanib, ma’lum darajada hazm bo’ladi va tezda bitmaydigan yaralar paydo bo’ladi. Me’dada bo’lib o’tadigan hazm jarayonlarining jadalligi, fermentlar faolligi va faoliyati bilan belgilanadi. Binobarin, me’dada ovqat hazm bo’lishida fermentlar hal qiluvchi omil bo’lib xisoblanadi. Me’da shirasining fermentlari quyidagicha xarakterlanadi: Pepsin. Bu fermentni me’da shilliq pardasidagi bosh hujayralar eng faol pepsinogen modda ajratadi. Pepsinogen xlorid kislota ta’sirida faol pepsinga aylanadi. Uning faoliyati uchun muhit o’ta kislotali, pH 0,8–2,0, harorat esa 38 – 400 atrofida bo’lishi lozim. Pepsin proteolitik ferment bo’lib, oqsillarni albumoz va peptonlargacha parchalaydi. Pepsinni ta’sir shiddati turli xil oqsillar uchun bir xil emas. Jumladan, u fibrinni, go’sht oqsillarini ancha tez parchalagani holda tuxum oqsili va kollagenni ancha sekin parchalaydi. Pepsinning hazm kuchini aniqlash uchun Mett usulidan foydalanadi. Buning uchun qismlarga bo’lingan va tuxum oqsili to’ldirilgan maxsus shisha naycha tana haroratigacha isitilgan me’da shirasiga solinadi. Keyin ma’lum vaqt davomida shiradagi pepsin ta’sirida naychadagi pepsinning hazm kuchi to’g’risida fikr yuritadi. Ximozin (renin) fermenti asosan kuchsiz kislotali, kuchsiz ishqoriy yoki neytral muhitlarda kalsiy ionlarining ishtirokida faol bo’ladi. Sut emuvchi hayvonlarda muhim ahamiyatga ega. Chunki u sut, oqsili – kazeinogenga ta’sir qilib, uni kazeinga aylantiradi, sutni ivitadi. Shu sababli sut emadigan hayvonlarning me’da shirasida ximozin boshqa fermentlarga qaraganda ko’proq bo’ladi. Hayvon ulg’aya borib, ozuqa iste’mol qilishga o’ta borgan sari, me’da shirasida ximozin kamayib, pepsin bilan xlorid kislota ko’payadi. Katepsin – kuchsiz kislotali muhitda, faol. Oqsillarni peptidlargacha parchalaydi. Lipazia – odam va hayvonlar uchun ahamiyatli bo’lib, miqdori juda kam, me’daning pilorus qismining bosh hujayralarida hosil bo’ladi. Bu ferment neytral yog’larni glitserin va yog’ kislotalarigacha parchalaydi. Asosan emultsiya holidagi yog’larga, masalan sut yog’lariga yaxshi ta’sir qiladi. Elastaza (jelatinaza) – miqdori juda kam bo’lib, proteolitik fermentlar qatoriga kiradi, biriktiruvchi to’qima oqsili – jelatinani parchalaydi. Toza me’da shirasida amilolitik fermentlar bo’lmaydi. Ammo me’dada uglevodlar qisman parchalanadi. Chunki me’daga tushgan ozuqa luqmasiga shira asta-sekin shimiladi. Luqmaning ichki qismiga shira shimilib borgancha u yerdagi muhit ishqoriyligicha turadi; shunga ko’ra luqma bilan kelgan so’lak va ozuqa fermentlari ta’sir ko’rsatishda davom etadi. Luqmaning me’da shirasi shimilgan joylarida esa muhit zudlik bilan o’zgarib kislotali bo’lib qoladi, oqibatda amilolitik fermentlarning faolligi so’nadi va me’da shirasi fermentlari ta’sir ko’rsata boshlaydi. Me’da pilorus qismining shirasi fundal qismi shirasidan farq qiladi. Me’daning bu qismidan ajralgan shira zaif ishqoriy muhitga ega. Tarkibida pepsin kam, buning ustiga pepsinning faolligi, demak shiraning hazmlash kuchi past pilorus shirasi – yog’li ozuqalarni parchalashda, katta ahamiyatga ega. Chunki yog’li ozuqalar iste’mol qilinganda me’daning fundal qismidagi hujayralar faoliyati tormozlanadi. Shu sababli me’daning fundal qismida yog’larga aloqador biriktiruvchi to’qimalar to’la hazm bo’lmaydi. Bu to’qimalar pilorusda kuchsiz kislotali muhitdagi pepsin ta’sirida hazm bo’ladi. Shundan keyingina yog’lar ichaklarda batamom hazm bo’lishi mumkin. Me’dadagi qo’shimcha bezlar ajratadigan shilimshiq ham hazm jarayonlarining yaxshi kechishida katta ahamiyatga ega. U me’da devorini turli ta’sirotlardan saqlaydi. Jumladan, dag’al ozuqalarni ho’llab, yumshatadi, shu tariqa me’da devoriga ko’rsatadigan ta’sirini kamaytiradi, kislota va boshqa zararli moddalarni suyultirib, zararsizlantiradi. Me’da shirasining tarkibida faol proteolitik ferment –pepsin bo’lsada, me’da devorining o’zi shu ferment ta’sirida hazm bo’lmaydi. Buning sababi to’g’risida bir necha fikrlar bayon etilgan. Ayrim olimlar buning boisi shilimshiq va himoya – to’siq xususiyatlari tufayli me’da devori saqlanib qoladi, deb xisoblasa, boshqalari me’da devori bo’ylab oqayotgan qonning ishqoriy muhitga egaligi pepsin faolligini pasaytiradi, deb tushuntiradilar. Keyingi paytlarda me’da devorida antipepsin hosil bo’lib turadi, degan ma’lumotlar paydo bo’ldi. Me’dada hazm bo’lgan oziq moddalarning ichakka o’tkazilishi. Ozuqa me’daga tegishli ravishda hazm bolganidan keyin, me’da devorining, peristaltik harakati va pilorus sfinkterining faoliyati tufayli o’n ikki barmoq ichakka o’tkaziladi. Me’daga ozuqa luqmalarining tushishi undagi harakatlarni jumladan, peristaltik harakatni ancha jonlantiradi va yaxshi aralishib hazm bo’la boshlaydi hamda me’daning pilorus qismiga o’tadi. Me’da tubidan kelayotgan o’ta kislotali shu ozuqa bo’tqasi pilorus retseptorlarini ta’sirlaydi. Oqibatda hosil bo’lgan qo’zg’alish adashgan nervlarning afferent tolalari orqali uning uzunchoq miyadagi markaziy yadrosi qisqartiladi. Markaziy javob reaksiyasi tufayli pilorus sfinkteri ochiladi va pilorusning ritm bilan ko’chli qisqarishi natijasida ozuqa u yerdagi ishqorli muhitda o’z ta’sirini avalroq namayon qila olmaydi. Shu sababli to ichakdagi ozuqaning kislotali ta’siri namayon bo’lgunicha, me’dadan ichakka ozuqa o’taveradi. Ichakka o’tgan ozuqa ko’paya borib, oqibatda o’zining kislotali ta’sirini namoyon qiladi. Oqibatda ichak devoridagi retseptorlar ta’sirlanib hosil bo’lgan qo’zg’alish markazga uzatiladi va refleks yo’li bilan pilorus sfinkterining yopilishiga sabab bo’ladi. Ichakka o’tgan ozuqa ichakdagi ishqoriy muhit ta’sirida neytrallashmaguncha, sfinkter yopiq qoladi. Ozuqa ichakdagi ishqoriy muhit neytral holga kelishi bilan me’daning tubidan pilorusiga o’tgan ozuqa, pilorusidagi retseptorlarni qo’zg’atib pilorus sfinkterini yana ochadi va ozuqa yana ichakka o’tadi. Sfinkternig ochilib-yopilishi ana shu tariqa takrorlanaveradi, natijada me’dada hazm bo’layotgan ozuqa ichakka bo’linib-bo’linib o’tib turadi. Me’daning harakati va pilorus sfenkterining tabiyatiga, demak, ozuqaning me’dadan ichakka o’tkazilishiga bir qancha omillar ta’sir ko’rsatadi. Ozuqaning xili, konsistensiyasi (quyuq, suyuqlik darajasi), muhiti, osmotik bosimi va ichaklarning ozuqa bilan nechoqli to’lishuvi ana shunday omillardandir. Me’dadan ichakka suv va suyuq ozuqa tezroq o’tsa, quyuq ozuqa sekinroq o’tadi. Uglevodli ozuqa jadalroq, oqsilli ozuqa esa sekinroq o’tadi, yog’li ozuqa esa yana ham sekin o’tadi. Chunki ichakka o’tadigan yog’lar, u erda enterogastron hosil bo’lishiga olib keladi, enterogastron esa me’da devori harakatini susaytiradi va shunga ko’ra ozuqa o’tishi bir muncha tormozlanadi. Ishqorli ozuqa ichakka kislotali ozuqaga qaraganda tezroq, gipertonik eritmalar esa, izotonik eritmalarga aylanganidan keyingina o’tadi. Ozuqaning me’dadan ichakka o’tish tezligiga harakat ham ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, issiq harorat suvning ichakka o’tkazilishini tezlashtirsa, kislotali moddalar evakuatsiyasini ancha tormozlaydi. Issiq harorat ta’sirida ichak ishqoriy muhitini zaiflashtirib, me’dadan o’tgan kislotali mahsulotlarning ichakda tezda neytrallashavermasligi shunga sabab bo’ladi. Ozuqalarning ichaklarda hazm bo’lishi. Me’dada etarlicha hazm bo’lgan ozuqa massasi ichakka o’tkaziladi va u yerda hazm bo’lishda davom etadi. Qushlarning ichagi kalta, me’da osti bezi va jigari katta bo’ladi. Ozuqalar tovuqlar hazm tizimidan boshdan-oyoq bor-yo’g’i 24 soatda bosib o’tadi. Hazm tizimining, ayniqsa uning asosiy qismlaridan biri bo’lgan ichakning kalta bo’lishi, hazm jarayonlarining nihoyatda jadal kechishini taqozo qiladi. Me’da osti bezi va jigar kattaligining sababi ham shunda. Hajmi kattaligi tufayli, bu bezlar nihoyatda faollik qiladi, oqibatda ichakka suyuqliklarni (me’da osti bezi shirasi va o’tni) ancha jadallik bilan ajratadi. Bular esa o’z navbatida ichakka oziqalarning jadal ravishda hazm bo’lishini ta’minlaydi. Jigarning chap va o’ng qismidagi o’t yo’llari birikib, o’t havzasini hosil qiladi. Ana shu o’t havzasidan o’t zaruriyat tug’ilganda o’t pufagiga tushmasdan ichakka chiqarilishi mumkin. Demak, o’t ikki yo’l bilan: o’t pufagi yoki bevosita o’t havzasi orqali ichakka chiqariladi. Qush zo’r berib oziqlanayotgan paytda o’t pufagi va jigaridan birdaniga o’t chiqariladi. Qushlarning ko’r ichagiga faqat ximusning bir qismi tushadi. Ko’r ichakka bakteriyalar ishtirokida oqsillar, yog’lar va uglevodlar parchalanadi. Sut emizuvchilar ichagida ko’zatiladigan harakatlarga o’xshash bo’lib, peristaltik harakat bilan birgalikda ancha jonli-antiperistaltik harakat ham kuzatiladi. Shu sababli qushlarning ichagida hazm bo’layotgan ozuqa yengillik bilan me’dasiga qaytarilishi mumkin. Qushlarning ichagi to’g’ri ichak bilan tugallanadi, to’g’ri ichak kloakaga ochiladi. Kloaka 4 qismdan iborat bo’lib, to’g’ri ichak uning eng katta qismiga ochiladi. Keyingi qismiga tuxum yoki urug’ yo’llari va siydik yo’llari ochiladi. Defekatsiya jarayoni ham sut emizuvchilardagidek yuzaga chiqadi. Qush axlati tarkibida 74% atrofida suv bo’ladi, chunki siydik ham axlat bilan birga chiqariladi. Gong ustida mochevina oq kristallari bo’ladi. Qushlarda so’rilish jarayonlari intensivdir. Ichakning shilliq pardasida juda ko’p so’rg’ichlar bor. Ular ko’ndalang egri-bugri bo’lib joylashgan, bu so’rilish jarayonlarining intensiv kechishini ta’minlaydi. Yo’g’on ichaklarida suv va unda erigan ayrim ohak va mineral moddalar so’riladi. Ichaklarda kuzatiladigan sekretor va motor jarayonlar sut emizuvchilardagidek boshqariladi. O’n ikki barmoqli ichakda ovqat hazmi. Ovqat hazmi kanalining markaziy qismi bo’lib ingichka ichaklar tizimining boshlang’ich qismi o’n ikki barmoqli ichak hisoblanadi va u yerga tushuvchi oziq moddalar uchta: me’da osti, o’t va ichaklarning hazm shiralari ta’siriga uchraydi. O’n ikki barmoqli ichakka oziq moddalar tushmaganida u yerdagi muhit kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ega bo’ladi. (pH-o’rtacha 7,2-8,0 teng). Me’dadan kislotali moddalari o’n ikki barmoqli ichakka tushganidan keyin u yerdagi ishqorli shiralar bilan neytrallanguniga qadar pH odamlarning o’n ikki barmoqli ichagida muhit 4,5-8,0 ga qadar o’zgarib turadi. O’n ikki barmoqli ichakka hazm shiralarini ajratuvchi hazm bezlarining faoliyati me’dadagi ovqat hazmi bilan uzviy bog’langan. Me’da osti bezi shirasining tarkibi va hazmlovchi xususiyatlari. Odamlarning me’daosti bezi shirasi – rangsiz, tiniq suyuqlik bo’lib, 98,7 % suv saqlab muhiti ishqoriydir (ph 7,5 dan 8,5 gacha) va bu ko’rsatkich natriy gidrooksidining miqdoriga qarab o’zgarib turadi. Shu sababli ham katta miqdordagi shiraning yo’qolishi organizmning kislota – ishqor muvozanatining buzilishiga ham olib keladi. Shira tarkibida 10 % miqdorgacha yetadigan qattiq moddalarning asosiy qismini oqsillar tashkil qiladi. Shiradagi fermentlarning miqdoriga qarab oqsillarning miqdori 0,1 dan 10 % gacha o’zgarib turadi. Me’daosti bezining shirasida proteazalar, amilazalar va lipaza fermentlari saqlanadi. Bular orasida bosh yoki asosiy bo’lib proteolitik ferment tripsinogen hisoblanadi va bu ferment ichaklar shirasi – entrokinaza fermenti ta’sirida faol – tripsinga aylanadi. Tripsin bir necha proteazalar; tripsinni o’zi, ximotripsin va karboksipeptidazalardan iboratdir. Ximotripsin ham faol bo’lmagan holatdagi ximotripsinogendan entrokinaza fermenti ta’sirida faol holatga o’tadi. Tripsin pepsindan farqli o’laroq kuchsiz ishqoriy, neytral yoki kuchsiz kislotali muhitda butun oqsillarni va albumoz hamda peptonar kabi oqsillar parchalanishining mahsulotlarini so’rilishi uchun yaroqli bo’lgan oxirgi mahsulotlargacha – aminokislotalargacha parchalaydi. Ikkinchi proteolitik ferment – eripsin va u faol holda ajraladi. U butun oqsillarga ta’sir ko’rsatmasdan balki peptonlar va albumozlarni aminokislotalargacha parchalaydi. Me’daosti bezining amilolitik fermentlari: amilaza kraxmalni disaxaridlargacha parchalasa, mal’taza – disaxaridlarni monosaxaridlargacha va laktaza sut qandini monosaxaridlargacha parchalaydi. Bu fermentlar neytral muhitda ancha faol bo’ladilar. Me’daosti bezi shirasining lipazasi yog’larni gliserin va yog’ kislotalarigacha parchalaydi, yog’ kislotalari ishqorlar bilan birikib sovun hosil qiladi. Deyarlik barcha lipaza faol bo’lmagan holatda ajraladi va o’t kislotalari yordamida faollashadi. Me’daosti bezi shirasi va o’t suyuqligi ishqorlari yordamida yog’lar emulsiyalanadi va natijada uning hazmlanishi ortadi. Fosfolipazalar fosfolipidlarni parchalaydi. Me’daosti bezida proteolitik fermentlar faoliyatini tormozlovchi oqsilli modda hosil bo’ladi. Taxmin qilinishicha bu modda bezning o’zini o’z-o’zidan hazmlanishidan himoya qiladi. Me’daosti bezi shirasining ajralishi. Odamlar va itlarda me’daosti bezining shirasi oziqlar bo’lmaganida yoki ozuqaviy qo’zg’atuvchilar ta’sir ko’rsatmaganda juda kam ajraladi yoki umuman ajralmaydi. Me’daosti bezining shirasi ovqatlanish boshlanganidan 1-3 minut o’tganidan keyin boshlanadi. Har bir turdagi ozuqaga turli miqdordagi, tarkibdagi turli fermentlar ajralishi bilan farqlanadi. Shira ajralishining borishi ham, uning davomiyligi ham ozuqalar turiga bog’liq holda kechadi. Odamlarda me’daosti bezi shirasining ajralishi qanchalik ko’p yog’li ovqat iste’mol qilsa, u shuncha kamaya boradi va yog’siz go’sht iste’mol qilganiga nisbatan 2,5 marta kamayib ketadi. Yog’li ovqatlarni ko’plab iste’mol qilish esa lipazalar ajralishini, ugevodlarni iste’mol qilinishi – amilazalarni va oqsilli oziqlar esa tripsin ajralishini tezlashtiradi. Kavshovchi hayvonlarga xashakni silos bilan almashtirilishi esa tripsin va amilazalar faolligini oshiradi. Sut iste’mol qilinishi esa barcha fermentlar ajralishini chaqiradi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 1,5-2,0 l me’da osti bezi shirasi, itlarda 600-800 ml, kavshovchilarda – 6-7 l, cho’chqalarda –8 l va ko’proq ajaraladi. Odamlarda shiraning ajralish tezligi bir minutda o’rtacha 4,7 ml. bo’lsa itlarda 2,3 ml.ni tashkil etadi. Ovqat hazm kanalida so’rilishi jarayoni Oziq moddalar ovqat hazmi tizimida kimyoviy qayta ishlanishi natijasida, to’yimli moddalarning parchalanishi natijasida mahsulotlarning suvda erigan eritmalari hosil bo’ladi, ya’ni shilliq pardalarning epitelial hujayralari orqali qon va limfa tomirlariga tushadi. Ovqat hazmi kanali devorlariga tegib turuvchi oziqlar qatlami tabiiyki, dastlab ichaklar shilliq pardalarida joylashgan bez hujayralaridan ajraluvchi hazm shiralari tarkibidagi fermentlar ta’sirida parchalanadi va uning parchalanish mahsulotlari hazmlanish darajasiga qarab so’riladi. Shu sababli ham hazmlanish kanali devorlaridan uzoqlashayotgan oziqlar qatlamidagi ovqat hazmi kanalining shilliq pardasidan uzoqlashgan sari moddalarning hazmlanishi va so’rilishi kamaya boradi. So’rilish – ichki va tashqi muhit oralig’ida joylashgan ovqat hazmi kanali devorlarida joylashgan hujayralarga xos bo’lgan fizioligik jarayondir. Me’dada faqatgina uglevodlar parchalananishining mahsulotlari hamda suv, tuzlar va alkogol juda sekin so’riladi. O’n ikki barmoqli ichakda to’yimli moddalarning uncha katta –8% dan ortiq bo’lmagan qismi so’riladi. So’rilishining asosiy joyi bo’lib och va yonbosh ichak hisoblanadi. odamlarning ichaklarining umumiy so’ruvchi yuzasi 5 m2 ni tashkil etadi. Ichaklarning shilliq pardasida 4 mln. ga yaqin so’rg’ichlar bo’lib, uning yuzasini 8 martacha kengaytiradi, demak uning yuzasi 40 m2 ni tashkil etadi. Bundan tashqari hilpildoq epiteliyaning har bir kvadrat millimetrli yuzasida so’rg’ichlarni o’rab turuvchi, faqatgina elektron mikroskop ostida ko’rish mumkin bo’lgan har qaysisi 50 dan 200 mln. gacha miqdordagi sitoplazmatik silindr shaklidagi o’siqliklardan iborat popukli kigizga o’xshash epiteliya yopib turadi, demak ichaklarning umumiy so’ruvchi yuzasi 500-600 m2 ni tashkil etadi. Har bir so’rg’ichga 1-3 arteriolalar kelib tutashgan bo’ladi. Odamlarda har bir arteriola to’g’ridan-to’g’ri epitelial hujayralar tagida joylashuvchi 15 tadan 20 gacha kapillyarlarga tarmoqlanib ketadi. So’rilish bajarilmagan paytda so’rg’ichlar kapillyarlarining katta qismi faoliyat ko’rsatishmaydi va arteriolalardagi qon bevosita mayda venalarga o’tadi. So’rilish paytida so’rg’ichlarning kapillyarlari ochiladi va ularning teshiklari kengayadi. Kapillyarlarning yuzasini deyarli 80% ni epiteliya tashkil etadi, demak ichaklarning epitelyasi katta yuzada qon bilan to’g’ridan to’g’ri tutashgan bo’ladi, ya’ni so’rilishni ta’minlaydi. So’rg’ichlarning ichida limfa tomirlari ham mavjud. Limfa tomirlarida klapanlar bo’lganligi sababli limfa so’rg’ichlardan faqat bir tomonga qarab oqadi. Limfa suyuqligi ko’krak oqimiga tushguniga qadar albatta biron bir limfa tugunidan o’tadi. So’rg’ichlarda meysnerli bog’lam bilan tutashgan silliq muskulli tolalar va nerv turlari bo’lib ular shilliqosti qatlam tagida joylashgan. Bu silliq muskulli tolalar qisqarib turadi. Bu paytda so’rg’ichlar torayadi va ulardagi qon hamda limfa siqiladi, so’rg’ichlar bo’shashganidan keyin, to’yimli moddalarning suvdagi eritmasi epitelial hujayralar orqali o’tadi, ya’ni yana so’riladi. So’rg’ichlarning qisqarishi va bo’shashishi ovqatlangandan keyin bir necha soat davomida bajariladi. Bundan qisqarishlarning chastotasi 1 minut davomida 6 martagacha kuzatiladi. Ozuqa massalari so’rg’ichlarning asosiga tegishi bilan ularning qisqarishi boshlanadi. Meysner o’rimininng ishtirokida qisqarish chaqiriladi va yuz nervlari ta’sirlanganda esa ularning qisqarishini tezlashishini chaqiradi. Me’da shirasi tarkibida ajraladigan xlorid kislota so’rg’ichlarni qisqarishiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi ichaklarning shilliq pardasidan villikininnin gormoni ajralishini ta’min etadi. Piyoz, sarimsoq piyoz, qalampirlarning suyultirilgan eritmalari so’rg’ichlarning faolligini 5 martadan ortiq tezlashtiradi. So’rilish nazariyasi. Dyubua–Reymon (1908) so’rilishni faqatgina ximik- fizik jarayoni ekanligi va u osmos, diffuziya va filtrlanish bilan ta’min etiladi deb taxmin qilgan. Lekin shuni ta’kidlash kerakki so’rilish jarayoni faqatgina filtrlanishning natijasi emasdir, chunki kapillyarlardagi qon bosimi 30-40 mm. sim. ust. teng bo’lsa, ingichka ichaklar yuzasida esa 5 mm. sim. ust. teng, ichaklar qisqarganida uning 10 mm. sim. ust. ortishi mumkin, ammo so’rilish u ortishi bilan yana ortaveradi. So’rilish jarayonida diffuziya va osmos va diffuziya qonuniyatlariga qarshi gipotonik eritmalaridan suvni so’rilishini tushuntirishning imkoni yo’q. Itlarning izolyasiya qilingan ichagining kesilgan bo’lagida so’rilish jarayonini o’rganishda, ichakning ushbu bo’lagiga qon kiritilishi shuni ko’rsatadiki, ichak devorining har ikki tomonida bir xil suyuqlik qon bo’lishiga qaramasdan ichak ichidagi qon, biroz muddat o’tganidan keyin so’rilib ketadi. Ichakka narkotik moddalar ta’sir ettirilganida so’rilish vaqtincha to’xtaydi va ichak to’qimalari o’lganidan keyin to’lig’icha to’xtaydi. Bu esa shuni ko’rsatib turibdiki, so’rilish faqatgina fizik-ximik jarayon bo’lib qolmay balki ichaklarning mo’tadil hayot faoliyatida epitelial hujayralariga xos bo’lgan fizioligik jarayondir. Buning fiziologik jarayon ekanligini so’rilish paytida ichaklar epiteliyasida kislorodni iste’mol qilinishining ortishi va yuzaga keladigan morfologik o’zgarishlar ham ko’rsatib turibdi. So’rilish asab tizimi bilan boshqariladi va shartli reflektor yo’l bilan o’zgarishi mumkin. Asab tizimi so’rilish jarayoniga tomirlar harakatini va ichaklar motorikasini boshqaruvchi nervlar bilan ta’sir ko’rsatadi. Adashgan nerv so’rilishni tezlashtirsa, simpatik, uyat nervlari keskin kamaytiradi. Ayrim ichki sekretsiya bezlari gormonlari (gipofiz, qolqonsimon bez, me’daosti bezi) uglevodlar so’rilishini tezlashtiradi. O’t suyuqligi yog’larning so’rilishini faqatgina ichaklarda tezlashtirib qolmasdan, balki me’dada ham so’rilishini tezlashtiradi. Suv, tuzlar va parchalanish mahsulotlarining so’rilish yo’li.