ҲОЗИРГИ ДАВРДА ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИ ТАъЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЭДАГОГИКА ФАНИ РИВОЖИ

Yuklangan vaqt

2024-11-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

47,2 KB


ҲОЗИРГИ ДАВРДА ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИ ТАъЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЭДАГОГИКА ФАНИ РИВОЖИ Режа: 1. Жаҳон мамлакатлари таълим тизими. 2. Иқтисодий ривожланган давлатлар таълим тизими. 3. АҚШ таълим тизими. 4. Япония таълим тизими ва унинг ўзига хосликлари. 5. Германия таълим тизими. 6. Таълим моделлари. ХХ аср жаҳон таълим тизимидаги глобал тенденциялар. 1. Жаҳон мамлакатлари таълим тизими. Дунё таълим маконининг юзага келиши, фаол интеграцион жараёнлар, таълимни “инсон капитали” сифатида еътироф етилиши, маълумот ҳақидаги дипломларнинг дунё бўйлаб тан олиниши чет ел тажрибасини ўрганиш жараёнини тезлаштиради. 1997 йилда ХТСК (Халқаро таълим стандарт классификацияси) янгиланди. Унда еттита босқич кўрсатилган. 0 – ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАЪЛИМ; 1 – бошланғич таълим; 2 – ўрта таълимнинг биринчи босқичи; 3 – ўрта таълимнинг иккинчи босқичиъ 4 – ўрта таълимдан кейинги таълим (олий таълим емас); 5 – олий таълимнинг биринчи босқичи; 6 – олий таълимнинг иккинчи босқичи – олий таълимдан кейинги таълим. Жаҳон таълим тизимининг кўп омилли кўринишга егалиги метаблокли, макрорегионал ва алоҳида давлатлардага таълим тизимини таҳлил етишга ҲОЗИРГИ ДАВРДА ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИ ТАъЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЭДАГОГИКА ФАНИ РИВОЖИ Режа: 1. Жаҳон мамлакатлари таълим тизими. 2. Иқтисодий ривожланган давлатлар таълим тизими. 3. АҚШ таълим тизими. 4. Япония таълим тизими ва унинг ўзига хосликлари. 5. Германия таълим тизими. 6. Таълим моделлари. ХХ аср жаҳон таълим тизимидаги глобал тенденциялар. 1. Жаҳон мамлакатлари таълим тизими. Дунё таълим маконининг юзага келиши, фаол интеграцион жараёнлар, таълимни “инсон капитали” сифатида еътироф етилиши, маълумот ҳақидаги дипломларнинг дунё бўйлаб тан олиниши чет ел тажрибасини ўрганиш жараёнини тезлаштиради. 1997 йилда ХТСК (Халқаро таълим стандарт классификацияси) янгиланди. Унда еттита босқич кўрсатилган. 0 – ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАЪЛИМ; 1 – бошланғич таълим; 2 – ўрта таълимнинг биринчи босқичи; 3 – ўрта таълимнинг иккинчи босқичиъ 4 – ўрта таълимдан кейинги таълим (олий таълим емас); 5 – олий таълимнинг биринчи босқичи; 6 – олий таълимнинг иккинчи босқичи – олий таълимдан кейинги таълим. Жаҳон таълим тизимининг кўп омилли кўринишга егалиги метаблокли, макрорегионал ва алоҳида давлатлардага таълим тизимини таҳлил етишга имкон беради. Жаҳон таълим тизимининг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро ҳаракати белгиларига кўра регионларни бир неча турга бўлиш мумкин: Биринчи турга интеграсион жараён генераторлари ҳисобланган регионлар киради. Бундай регионга енг ёрқин мисол сифатида Ғарбий Европани келтириш мумкин. Бирлик ғояси 1990 йиллардан Ғарбий Европа давлатларида таълим ислоҳотларининг асосига айланди. Биринчи турга мансуб регионларга шунингдек, АҚШ ва Канада кабиларни ҳам киритиш мумкин. Жаҳонда интеграцион жараёнларнинг генератори сифатида янги Осиё-Тинчокеани региони ҳам шаклланмоқда. Унга Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг, шунингдек, Малайзия, Тайланд, Филиппин ва Индонезия каби давлатларни киритиш мумкин. Иккинчи турга интеграцион жараёнларга муваффақиятли жавоб қайтараётган ҳудудлар тегишли. Биринчи навбатда бу Лотин Америкаси давлатларидир. Тарихда бўлгани сингари бугунги кунда ҳам Лотин Америкасига интеграцион ўчоқлар зонаси сифатида АҚШ ва Ғарбий Европа томонидан таъсир кўрсатилмоқда. Учинчи турга таълим жараёни интеграциясига кам еътибор қаратаётган регионлар киради. Мазкур гуруҳга Сахара жанубидан бошлаб Африка давлатларининг катта қисми, жанубий ва жанубий-шарқий Осиёнинг қатор давлатлари, Тинч ва Атлантика океани ҳавзасидаги унча катта бўлмаган орол давлатларини киритиш мумкин. Африка давлатларида мактаб таълимининг давомийлиги минимал даража – 4 йилдан кам. Мазкур ҳудудларда аҳолининг кўпчилиги саводсиз. Масалан, жанубий Сахарада яшовчи 140 млн африкалик саводсизлигича қолмоқда. Мактаб таълими давомийлигининг енг пастлиги Нигерияда – 2,1 йил, кейин Буркина-Фасода – 2,4 йил, Гвенияда – 2,7 йил, Жибутида – 3,4 йил. ХХ асрнинг охирига келиб қатор иқтисодий, сиёсий, ижтимоий сабабларга кўра таълимнинг узлуксизлиги ва интеграцион жараёнларда оғишлар кузатилаётан ҳудудлар ажратиб кўрсатилди. Бундай ҳудудларга араб давлатлари, Шарқий Европа ва Собиқ СССР давлатлари киради. Араб давлатларида ички интеграцияга таянадиган тўртта субрегионни имкон беради. Жаҳон таълим тизимининг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро ҳаракати белгиларига кўра регионларни бир неча турга бўлиш мумкин: Биринчи турга интеграсион жараён генераторлари ҳисобланган регионлар киради. Бундай регионга енг ёрқин мисол сифатида Ғарбий Европани келтириш мумкин. Бирлик ғояси 1990 йиллардан Ғарбий Европа давлатларида таълим ислоҳотларининг асосига айланди. Биринчи турга мансуб регионларга шунингдек, АҚШ ва Канада кабиларни ҳам киритиш мумкин. Жаҳонда интеграцион жараёнларнинг генератори сифатида янги Осиё-Тинчокеани региони ҳам шаклланмоқда. Унга Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг, шунингдек, Малайзия, Тайланд, Филиппин ва Индонезия каби давлатларни киритиш мумкин. Иккинчи турга интеграцион жараёнларга муваффақиятли жавоб қайтараётган ҳудудлар тегишли. Биринчи навбатда бу Лотин Америкаси давлатларидир. Тарихда бўлгани сингари бугунги кунда ҳам Лотин Америкасига интеграцион ўчоқлар зонаси сифатида АҚШ ва Ғарбий Европа томонидан таъсир кўрсатилмоқда. Учинчи турга таълим жараёни интеграциясига кам еътибор қаратаётган регионлар киради. Мазкур гуруҳга Сахара жанубидан бошлаб Африка давлатларининг катта қисми, жанубий ва жанубий-шарқий Осиёнинг қатор давлатлари, Тинч ва Атлантика океани ҳавзасидаги унча катта бўлмаган орол давлатларини киритиш мумкин. Африка давлатларида мактаб таълимининг давомийлиги минимал даража – 4 йилдан кам. Мазкур ҳудудларда аҳолининг кўпчилиги саводсиз. Масалан, жанубий Сахарада яшовчи 140 млн африкалик саводсизлигича қолмоқда. Мактаб таълими давомийлигининг енг пастлиги Нигерияда – 2,1 йил, кейин Буркина-Фасода – 2,4 йил, Гвенияда – 2,7 йил, Жибутида – 3,4 йил. ХХ асрнинг охирига келиб қатор иқтисодий, сиёсий, ижтимоий сабабларга кўра таълимнинг узлуксизлиги ва интеграцион жараёнларда оғишлар кузатилаётан ҳудудлар ажратиб кўрсатилди. Бундай ҳудудларга араб давлатлари, Шарқий Европа ва Собиқ СССР давлатлари киради. Араб давлатларида ички интеграцияга таянадиган тўртта субрегионни шакллантириша интилиш кузатилмоқда. Бу ҳудудларга: Мағриб (Ливия билан бирга), Яқин Шарқ (Миср, Ироқ, Сурия, Ливан, Иордания), Форс кўрфази (Саудия Арабистони, Қувайт, БАА, Қатар, Уммон, Бахрайн), Қизил денгиз бўйи ва Мавритания давлатлари. 11.2. Иқтисодий ривожланган давлатлар таълим тизими. Ривожланган хорижий давлатларда таълимнинг мамлакат ички сиёсатига фаол тасир етадиган ижтимоий жараён еканлигининг еътироф қилингани ҳақиқатдир. Шу туфайли ҳам ривожланган мамлакатларда мактаб еҳтиёжини иқтисодий таъминлашга ажратилаётган маблағ миқдори йилдан-йилга ошиб бормоқда. Масалан, японларда “мактаб муваффақият ва фаровонлик тимсоли”гина бўлиб қолмай, “у инсонларни баркамоллаштиради”, деган фикр ишонч ва еътиқодга айланган. Ривожланган мамлакатларда педагогик тадқиқотларни амалга оширадиган кўп сонли илмий муассасалар ишлаб турибди. Германияда уларнинг сони икки мингдан ортиқ. Франция, АҚШ, Японияда таълим-тарбия назарияси муаммолари билан юзлаб давлат ва хусусий ташкилотлар, университетлар, педагогик тадқиқот марказлари шуғулланмоқдалар. Улар фаолиятини еса халқаро таълим марказлари, масалан, АҚШда халқаро таълим институти мувофиқлаштириб бормоқда. Кўпчилигининг фаолияти ўқув дастурини такомиллаштириш ва қайта ишлаб чиқишга қаратилган. ХХ асрнинг 80-йилларидан бошлаб Буюк Британияда ҳам АҚШдаги сингари ўрганилиши мажбурий бўлган фанлар доираси кенгайтирилди. Инглиз тили ва адабиёти, математика ва табиий фанлар ўқув жадвалининг ядросини ташкил етадиган бўлди. Қолган ўқув фанларини танлаб олиш ўқувчилар ва ота-оналар ихтиёридадир. «Янги дунё»нинг педагогик ғоялари Франция ва Германия таълимига ҳам сезиларли таъсир етаётир. Германияда тўлиқсиз ўрта мактабларида асосий ўқув фанлари билан бир қаторда танлаб олинадиган химия, физика, чет тиллари киритилган ўқув шакллантириша интилиш кузатилмоқда. Бу ҳудудларга: Мағриб (Ливия билан бирга), Яқин Шарқ (Миср, Ироқ, Сурия, Ливан, Иордания), Форс кўрфази (Саудия Арабистони, Қувайт, БАА, Қатар, Уммон, Бахрайн), Қизил денгиз бўйи ва Мавритания давлатлари. 11.2. Иқтисодий ривожланган давлатлар таълим тизими. Ривожланган хорижий давлатларда таълимнинг мамлакат ички сиёсатига фаол тасир етадиган ижтимоий жараён еканлигининг еътироф қилингани ҳақиқатдир. Шу туфайли ҳам ривожланган мамлакатларда мактаб еҳтиёжини иқтисодий таъминлашга ажратилаётган маблағ миқдори йилдан-йилга ошиб бормоқда. Масалан, японларда “мактаб муваффақият ва фаровонлик тимсоли”гина бўлиб қолмай, “у инсонларни баркамоллаштиради”, деган фикр ишонч ва еътиқодга айланган. Ривожланган мамлакатларда педагогик тадқиқотларни амалга оширадиган кўп сонли илмий муассасалар ишлаб турибди. Германияда уларнинг сони икки мингдан ортиқ. Франция, АҚШ, Японияда таълим-тарбия назарияси муаммолари билан юзлаб давлат ва хусусий ташкилотлар, университетлар, педагогик тадқиқот марказлари шуғулланмоқдалар. Улар фаолиятини еса халқаро таълим марказлари, масалан, АҚШда халқаро таълим институти мувофиқлаштириб бормоқда. Кўпчилигининг фаолияти ўқув дастурини такомиллаштириш ва қайта ишлаб чиқишга қаратилган. ХХ асрнинг 80-йилларидан бошлаб Буюк Британияда ҳам АҚШдаги сингари ўрганилиши мажбурий бўлган фанлар доираси кенгайтирилди. Инглиз тили ва адабиёти, математика ва табиий фанлар ўқув жадвалининг ядросини ташкил етадиган бўлди. Қолган ўқув фанларини танлаб олиш ўқувчилар ва ота-оналар ихтиёридадир. «Янги дунё»нинг педагогик ғоялари Франция ва Германия таълимига ҳам сезиларли таъсир етаётир. Германияда тўлиқсиз ўрта мактабларида асосий ўқув фанлари билан бир қаторда танлаб олинадиган химия, физика, чет тиллари киритилган ўқув дастурлари хам амалга оширилаётир. Бу ўқув дастури тобора тўлиқсиз ўрта мактаб доирасидан чиқиб, ўрта мактаблар ва гимназияларни ҳам қамраб олмоқда. Франция бошланғич мактабларида таълим мазмуни она тили ва адабиёти ҳамда математикадан иборат асосий, тарих, география, аҳолишунослик, табиий фанлар, меҳнат таълими, жисмоний ва естетик тарбия каби ёрдамчи ўқув фанларига бўлинади. Жанубий Кореяда таълим. Аҳолининг саводхонлик даражаси: Жами 99,9% Эркак 99,9% Аёл 99,9% Таъим муассасаларига жалб етилиш: Бошланғич 3,3 миллион Ўрта 4.0 миллион Ўртадан кейинги таълим 3,6 миллион Ўрта диплом 97% кейинги -ўрта диплом 65% Жанубий Кореяда таълим Давлат мактабларида ва хусусий мактабларда ташкил етилади. Хусусий мактаблар қабул миқдори давлат мактаблариданм камроқ бўлади.Олий таълимга ега бўлиш Жанубий Кореяда ҳаёт фундаментал қадриятларидан бири сифатида еътироф етилади. Академик муваффақият – жуда жиддий масала.бўлиб, оилалар ва кенг Жанубий Корея жамиятида ғурур манбаи ҳисобланади. Нуфузли олий ўқув юртини тамомлаш жамиятда ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан юксак мақомга, никоҳ истиқболлари, нуфузли ва ҳурматли иш истиқболлари учун дебоча ҳисобланади.Жанубий Кореяда олий илмий муваффақиятга еришиш учун болаларни тайёрлаш ерта ёшдан бошланади. Копеядагибарчатингловчиларнинг 6,5 фоизибо‘лажакпедагоглардир. Мамлакатда 11тао‘қитувчиларколлежларимавжуд.Ҳарбирпровинсияо‘зколлежигаега. дастурлари хам амалга оширилаётир. Бу ўқув дастури тобора тўлиқсиз ўрта мактаб доирасидан чиқиб, ўрта мактаблар ва гимназияларни ҳам қамраб олмоқда. Франция бошланғич мактабларида таълим мазмуни она тили ва адабиёти ҳамда математикадан иборат асосий, тарих, география, аҳолишунослик, табиий фанлар, меҳнат таълими, жисмоний ва естетик тарбия каби ёрдамчи ўқув фанларига бўлинади. Жанубий Кореяда таълим. Аҳолининг саводхонлик даражаси: Жами 99,9% Эркак 99,9% Аёл 99,9% Таъим муассасаларига жалб етилиш: Бошланғич 3,3 миллион Ўрта 4.0 миллион Ўртадан кейинги таълим 3,6 миллион Ўрта диплом 97% кейинги -ўрта диплом 65% Жанубий Кореяда таълим Давлат мактабларида ва хусусий мактабларда ташкил етилади. Хусусий мактаблар қабул миқдори давлат мактаблариданм камроқ бўлади.Олий таълимга ега бўлиш Жанубий Кореяда ҳаёт фундаментал қадриятларидан бири сифатида еътироф етилади. Академик муваффақият – жуда жиддий масала.бўлиб, оилалар ва кенг Жанубий Корея жамиятида ғурур манбаи ҳисобланади. Нуфузли олий ўқув юртини тамомлаш жамиятда ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан юксак мақомга, никоҳ истиқболлари, нуфузли ва ҳурматли иш истиқболлари учун дебоча ҳисобланади.Жанубий Кореяда олий илмий муваффақиятга еришиш учун болаларни тайёрлаш ерта ёшдан бошланади. Копеядагибарчатингловчиларнинг 6,5 фоизибо‘лажакпедагоглардир. Мамлакатда 11тао‘қитувчиларколлежларимавжуд.Ҳарбирпровинсияо‘зколлежигаега. Бошланг‘ичсинфо‘қитувчисибо‘лишучун 2 йило‘қишкерак1982 – йилдамактабгачатарбияҳақидақонунқабулқилиндива 80%гакенгайди. Япония мактаблари иккинчи жаҳон урушидан кейиноқ Америка таълими йўлидан борди. Лекин шунга қарамай, бу икки мамлакат ўқув дастурида бир қатор фарқлар кўзга ташланади. Японияда ўқув дастурлари жиддий мураккаблаштирилган, асосий фанлар мажмуи анча кенг, бир қатор янги махсус ва факултатив курслар киритилган. Масалан, умумий ўрта таълим мактабларининг янги мусиқа таълими ўқув дастурига миллий ва жаҳон мумтоз мусиқасини ўрганиш ҳам киритилган. Шуни таъкидлаш лозимки, иқтисодий ривожланган давлатларда ХХ асрнинг 60-80-йилларида табиий-илмий таълим дастури таркибига физика, химия, биология, баъзи ҳолларда астрономия, геология, минералогия, физиология, екология елементлари киритилиб, у АҚШ ва Францияда 4 йил, Буюк Британияда 6 йил, Германияда 2 йил ўқитилади. Ўкув дастурларини интеграциялаш жараёнида янги-янги курслар пайдо бўла бошлади. Францияда ХХ асрнинг 70-80-йилларда тўлиқсиз ўрта мактаблар ўкув дастуридаги табиий-илмий ва гуманитар туркумига експериментал, иқтисодий-гуманитар курслар киритилади. Ҳозирги пайтларда ривожланган мамлакатлар ўқув дастурига интеграциялаштирилган курсларни киритиш тўла амалга оширилди: Франция мактабларида уларга 6-10 фоиз, Буюк Британия мактабларида 15 фоиз ўқув соатлари ажратилди. Мактабларда амалга оширилаётган ислоҳотлар таълим ишини табақалаштириш муаммоларини келтириб чиқарди. Иқтисодий ривожланган хорижий мамлакатларда таълимни табақалаштириш енг долзарб масалага айланган. Ўқувчиларни табақалаштириб ўқитиш хорижий мамлакатларда асосан бошланғич таълим курсидан кейин амалга оширилади. Масалан, француз педагоглари таълим жараёнида синф ўқувчиларини уч табақага ажратиб ўқитишни афзал кўрадилар. Булар қуйидагилар: Бошланг‘ичсинфо‘қитувчисибо‘лишучун 2 йило‘қишкерак1982 – йилдамактабгачатарбияҳақидақонунқабулқилиндива 80%гакенгайди. Япония мактаблари иккинчи жаҳон урушидан кейиноқ Америка таълими йўлидан борди. Лекин шунга қарамай, бу икки мамлакат ўқув дастурида бир қатор фарқлар кўзга ташланади. Японияда ўқув дастурлари жиддий мураккаблаштирилган, асосий фанлар мажмуи анча кенг, бир қатор янги махсус ва факултатив курслар киритилган. Масалан, умумий ўрта таълим мактабларининг янги мусиқа таълими ўқув дастурига миллий ва жаҳон мумтоз мусиқасини ўрганиш ҳам киритилган. Шуни таъкидлаш лозимки, иқтисодий ривожланган давлатларда ХХ асрнинг 60-80-йилларида табиий-илмий таълим дастури таркибига физика, химия, биология, баъзи ҳолларда астрономия, геология, минералогия, физиология, екология елементлари киритилиб, у АҚШ ва Францияда 4 йил, Буюк Британияда 6 йил, Германияда 2 йил ўқитилади. Ўкув дастурларини интеграциялаш жараёнида янги-янги курслар пайдо бўла бошлади. Францияда ХХ асрнинг 70-80-йилларда тўлиқсиз ўрта мактаблар ўкув дастуридаги табиий-илмий ва гуманитар туркумига експериментал, иқтисодий-гуманитар курслар киритилади. Ҳозирги пайтларда ривожланган мамлакатлар ўқув дастурига интеграциялаштирилган курсларни киритиш тўла амалга оширилди: Франция мактабларида уларга 6-10 фоиз, Буюк Британия мактабларида 15 фоиз ўқув соатлари ажратилди. Мактабларда амалга оширилаётган ислоҳотлар таълим ишини табақалаштириш муаммоларини келтириб чиқарди. Иқтисодий ривожланган хорижий мамлакатларда таълимни табақалаштириш енг долзарб масалага айланган. Ўқувчиларни табақалаштириб ўқитиш хорижий мамлакатларда асосан бошланғич таълим курсидан кейин амалга оширилади. Масалан, француз педагоглари таълим жараёнида синф ўқувчиларини уч табақага ажратиб ўқитишни афзал кўрадилар. Булар қуйидагилар: 1. Гомогенлар – математика ва гуманитар йўналишда иш олиб борса бўладиган ўқувчилар. 2. Ярим гомоген – табиий туркумдаги фанларни ўзлаштира олишга мойил ўкувчилар. 3. Гегерон – барча фанларни хар хил савияда ўзлаштирадиган ўқувчилар ва ҳоказо. Табақалаштириш жараёнининг янги муҳим йўналиши тўлдирувчи таълимни ривожлантириш бўлиб қолмоқда. Тўлдирувчи мактаблар пайдо бўлишининг сабаби АҚШ ва Ғарбий Европада ўзлаштириши паст ўқувчиларнинг кўпайиб бораётганлиги, функционал саводсизлик авж олаётганлигидир. Тўлдирувчи таълим мактабгача тарбия муассасаларида, мактаб ва лицейларда амалга оширилмоқда. АҚШда бу хизматга оммавий ахборот воситалариниг имкониятлари хам сафарбар етилган. Миллий телекомпания махсус ўқув канали орқали 130 соатлик ўқув кўрсатувлари ташкил етилади. Ўқув жараёнларини табақалаштириб олиб бориш бўйича чет ел мамлакатларининг кўпчилигида тадқиқотлар давом еттирилмоқда. Ривожланган давлатларда иқтидорли болаларга еътибор тобора ортиб бормоқда. Кейинги даврларда ўз тенгдошларига нисбатан қобилиятда бир неча баробор илгарилаб кетган болалар кўплаб топилмоқда. Улар ўқишни жуда ерта бошлаб таълим курсларини ўзлаштиришда катта шов-шувларга сабаб бўладиган даражада муваффақиятларга еришадилар. Шундай иқтидорлар мактаби Ғарбда ХХ асрнинг 60-йиллардаёқ пайдо бўлган еди. Бундай мактабларнинг ўқув дастурлари болалар қобилияти ва имкониятини тўла рўёбга чиқаришни таъминлаб бериш даражасида мураккаб тузилган. Қобилиятли болалар билан ишлаш дастурлари АҚШда кенг қулоч ёйган. Айрим шаҳарларда олий тоифали болалар боғчалари очилган бўлиб, уларда 4- 5 ёшли ўқувчилар мактаб дастурида ўқитиладилар. АҚШда “Мерит” дастури асосида ҳар йили юқори синфлар ва коллежлардан енг қобилиятли болалардан 1. Гомогенлар – математика ва гуманитар йўналишда иш олиб борса бўладиган ўқувчилар. 2. Ярим гомоген – табиий туркумдаги фанларни ўзлаштира олишга мойил ўкувчилар. 3. Гегерон – барча фанларни хар хил савияда ўзлаштирадиган ўқувчилар ва ҳоказо. Табақалаштириш жараёнининг янги муҳим йўналиши тўлдирувчи таълимни ривожлантириш бўлиб қолмоқда. Тўлдирувчи мактаблар пайдо бўлишининг сабаби АҚШ ва Ғарбий Европада ўзлаштириши паст ўқувчиларнинг кўпайиб бораётганлиги, функционал саводсизлик авж олаётганлигидир. Тўлдирувчи таълим мактабгача тарбия муассасаларида, мактаб ва лицейларда амалга оширилмоқда. АҚШда бу хизматга оммавий ахборот воситалариниг имкониятлари хам сафарбар етилган. Миллий телекомпания махсус ўқув канали орқали 130 соатлик ўқув кўрсатувлари ташкил етилади. Ўқув жараёнларини табақалаштириб олиб бориш бўйича чет ел мамлакатларининг кўпчилигида тадқиқотлар давом еттирилмоқда. Ривожланган давлатларда иқтидорли болаларга еътибор тобора ортиб бормоқда. Кейинги даврларда ўз тенгдошларига нисбатан қобилиятда бир неча баробор илгарилаб кетган болалар кўплаб топилмоқда. Улар ўқишни жуда ерта бошлаб таълим курсларини ўзлаштиришда катта шов-шувларга сабаб бўладиган даражада муваффақиятларга еришадилар. Шундай иқтидорлар мактаби Ғарбда ХХ асрнинг 60-йиллардаёқ пайдо бўлган еди. Бундай мактабларнинг ўқув дастурлари болалар қобилияти ва имкониятини тўла рўёбга чиқаришни таъминлаб бериш даражасида мураккаб тузилган. Қобилиятли болалар билан ишлаш дастурлари АҚШда кенг қулоч ёйган. Айрим шаҳарларда олий тоифали болалар боғчалари очилган бўлиб, уларда 4- 5 ёшли ўқувчилар мактаб дастурида ўқитиладилар. АҚШда “Мерит” дастури асосида ҳар йили юқори синфлар ва коллежлардан енг қобилиятли болалардан 600 мингтаси танлаб олинади. Улар ўртасида тест синовлари ўтказилиб енг қобилиятли 35 минг ўқувчи танлаб олинади ва ўқитилади. Уларга турли имтиёзлар, стипендиялар, яхши шарт-шароитга ега бўлган тураржой, енг олий даражадаги университетларга қабул ва бошқалар амалга оширилади. Лекин иқтидорли болаларга қарама-қарши қутбда турган ақли заиф ўқувчиларнинг тақдири ҳам чет еллик ҳамкасбларни тобора ташвишлантирмоқда, бундай ҳолни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, олдини олиш бўйича кўпгина профилактик ишлар олиб борилмоқда ва улар учун махсус мактаблар очилмоқда. Лекин статистик маълумотлар бундай болалар сони тобора ошиб бораётганлигини кўрсатаётир. ХХ асрнинг 70-йилларида АҚШда келажак мактаби умуммиллий лойиҳасини амалга оширишга киришилди. Бу експеримент мазмуни ўқитувчи буйруғи билан иш тутиш, кўпроқ ўқувчиларга мустақил ишлаш имкониятини беришдан иборат. Таълим таркиби синфда ишлаш, мустақил машғулот, ўқитувчи консултациясини ўз ичига олади. Германия мактабларида синфда ўқувчилар сонини қисқартириш сари йўл тутилган. Бундай ўқувчиларнинг ҳар бирига индивидуал пакетлар (топшириқлар) тарқатилади. Тошириқларни ўқувчи мустақил бажаради, лозим бўлганда у ўқитувчидан консултация олади. Юқорида баён қилинганлардан кўзда тутилган мақсадлар: - мактабларнинг инсонпарварлик, умуминсонийлик йўналишларини кучайтириш; - ўқувчи шахсини шакллантиришнинг енг самарали йўлларини қидириб топиш; - тарбиянинг янги шаклларда – ўқувчилар кенгаши, мактаб кенгашларидан, тарбиявий ўйинлардан фойдаланиш; - мактаб ўқув дастурларини ихтисослаштириш, фанларнинг ўзаро алоқасини мустаҳкамлаш, такомиллаштириш; - мактабни меҳнат, инсоний фаолият билан якинлаштириш, касбга йўналтириш ишларини қайта ташкил етиш; 600 мингтаси танлаб олинади. Улар ўртасида тест синовлари ўтказилиб енг қобилиятли 35 минг ўқувчи танлаб олинади ва ўқитилади. Уларга турли имтиёзлар, стипендиялар, яхши шарт-шароитга ега бўлган тураржой, енг олий даражадаги университетларга қабул ва бошқалар амалга оширилади. Лекин иқтидорли болаларга қарама-қарши қутбда турган ақли заиф ўқувчиларнинг тақдири ҳам чет еллик ҳамкасбларни тобора ташвишлантирмоқда, бундай ҳолни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, олдини олиш бўйича кўпгина профилактик ишлар олиб борилмоқда ва улар учун махсус мактаблар очилмоқда. Лекин статистик маълумотлар бундай болалар сони тобора ошиб бораётганлигини кўрсатаётир. ХХ асрнинг 70-йилларида АҚШда келажак мактаби умуммиллий лойиҳасини амалга оширишга киришилди. Бу експеримент мазмуни ўқитувчи буйруғи билан иш тутиш, кўпроқ ўқувчиларга мустақил ишлаш имкониятини беришдан иборат. Таълим таркиби синфда ишлаш, мустақил машғулот, ўқитувчи консултациясини ўз ичига олади. Германия мактабларида синфда ўқувчилар сонини қисқартириш сари йўл тутилган. Бундай ўқувчиларнинг ҳар бирига индивидуал пакетлар (топшириқлар) тарқатилади. Тошириқларни ўқувчи мустақил бажаради, лозим бўлганда у ўқитувчидан консултация олади. Юқорида баён қилинганлардан кўзда тутилган мақсадлар: - мактабларнинг инсонпарварлик, умуминсонийлик йўналишларини кучайтириш; - ўқувчи шахсини шакллантиришнинг енг самарали йўлларини қидириб топиш; - тарбиянинг янги шаклларда – ўқувчилар кенгаши, мактаб кенгашларидан, тарбиявий ўйинлардан фойдаланиш; - мактаб ўқув дастурларини ихтисослаштириш, фанларнинг ўзаро алоқасини мустаҳкамлаш, такомиллаштириш; - мактабни меҳнат, инсоний фаолият билан якинлаштириш, касбга йўналтириш ишларини қайта ташкил етиш; - табақалаштириб ўқитишни йўлга кўйиш, махсус ўкув муассасаларини (хам иқтидорли, хам ақлий, жисмоний заиф ўқувчилар учун) ривожлантириш; - янги, яъни ўқув техник воситаларни таълимдаги салмоғини ошириш, ўкитувчилар учун компютер таълимини йўлга кўйиш; - педагогик ғояларни амалга оширишда кенг камровли тадқиқотларни амалга оширишдан иборатдир. 11.3. АҚШ таълим тизими. Америка Қўшма штатларида таълим тизимининг тузилиши қуйидагича: 1) болалар 3 ёшдан 5 ёшгача тарбияланадиган мактабгача тарбия муассасалари; 2) 1-8- синфларгача бўлган бошланғич мактаблар (бундай мактабларда 6 ёшдан 13 ёшгача ўқийдилар); 3) 9-12-синфлардан иборат ўрта мактаблар (бу мактабларда 14-17 ёшгача бўлган болалар таълим оладилар). У қуйи ва юқори босқичдан иборат. 4) Америка Қўшма Штатларида навбатдаги таълим боскичи олий таълим бўлиб, у 2 ёки 4 йил ўқитиладиган коллежлар хамда дорилфунунлар ва бошка олий ўкув юртлари таркибида ташкил етилган аспирантура ёки докторантуралардир. АҚШда мажбурий таълим 16 ёшгача амал қилади. Бу мамлакатдаги ўқув юртлари давлат, жамоа, хусусийлар тасарруфида ва диний муассасалар ихтиёрида бўлиши мумкин. Америкада 3 ёшгача болалар тарбияси билан оналар шуғулланадилар, лекин уларга ҳеч қандай имтиёзлар берилмаган. Уч ёшдан беш ёшгача хусусий ёки давлат боғчаларидан фойдаланиш мумкин, лекин болалар боғчалари кичик ва бу тизим кам ривожланган. Энага ёнлаш бир хафтада 200 долларга тушади. Боғчаларда ягона бир дастур мавжуд емас. Керак бўлувчи ҳамма жихозлар ва овқатни ота-оналарнинг ўзи олиб келади. Беш ёшдан еса «Киндер гарде» деб аталувчи тайёрлов муассасаларида таълим бошланади. Бошланғич мактаб 6 ёшдан то 13-15 ёшгача бўлган болаларни қамраб олади. Бу бошланғич мактабларда умумий саводхонлик ва касбга юналтириш вазифалари ҳал - табақалаштириб ўқитишни йўлга кўйиш, махсус ўкув муассасаларини (хам иқтидорли, хам ақлий, жисмоний заиф ўқувчилар учун) ривожлантириш; - янги, яъни ўқув техник воситаларни таълимдаги салмоғини ошириш, ўкитувчилар учун компютер таълимини йўлга кўйиш; - педагогик ғояларни амалга оширишда кенг камровли тадқиқотларни амалга оширишдан иборатдир. 11.3. АҚШ таълим тизими. Америка Қўшма штатларида таълим тизимининг тузилиши қуйидагича: 1) болалар 3 ёшдан 5 ёшгача тарбияланадиган мактабгача тарбия муассасалари; 2) 1-8- синфларгача бўлган бошланғич мактаблар (бундай мактабларда 6 ёшдан 13 ёшгача ўқийдилар); 3) 9-12-синфлардан иборат ўрта мактаблар (бу мактабларда 14-17 ёшгача бўлган болалар таълим оладилар). У қуйи ва юқори босқичдан иборат. 4) Америка Қўшма Штатларида навбатдаги таълим боскичи олий таълим бўлиб, у 2 ёки 4 йил ўқитиладиган коллежлар хамда дорилфунунлар ва бошка олий ўкув юртлари таркибида ташкил етилган аспирантура ёки докторантуралардир. АҚШда мажбурий таълим 16 ёшгача амал қилади. Бу мамлакатдаги ўқув юртлари давлат, жамоа, хусусийлар тасарруфида ва диний муассасалар ихтиёрида бўлиши мумкин. Америкада 3 ёшгача болалар тарбияси билан оналар шуғулланадилар, лекин уларга ҳеч қандай имтиёзлар берилмаган. Уч ёшдан беш ёшгача хусусий ёки давлат боғчаларидан фойдаланиш мумкин, лекин болалар боғчалари кичик ва бу тизим кам ривожланган. Энага ёнлаш бир хафтада 200 долларга тушади. Боғчаларда ягона бир дастур мавжуд емас. Керак бўлувчи ҳамма жихозлар ва овқатни ота-оналарнинг ўзи олиб келади. Беш ёшдан еса «Киндер гарде» деб аталувчи тайёрлов муассасаларида таълим бошланади. Бошланғич мактаб 6 ёшдан то 13-15 ёшгача бўлган болаларни қамраб олади. Бу бошланғич мактабларда умумий саводхонлик ва касбга юналтириш вазифалари ҳал етилади. Синфдан-синфга кўчиш ўқувчининг ўзлаштирганлик даражасига боғлиқ. Бошланғич таълим турли штатларда турлича белгиланган (4, 5, 6, 8 йил). Мактабларда турли хил тўгараклар, учрашувлар, саёҳатлар уюштирилади, аммо уларнинг ҳаммасига хақ тўлаш лозим. Ўрта мактаблар қуйи ва юқори босқичлардан иборат. 9-синфни битирган талабалар танлов асосида ўрта мактабга қабул қилинади. Урта мактабларда тўрт йўналишда касб-кор асослари бериб борилади. 11.4. Япония таълим тизими ва унинг ўзига хосликлари. Япония – жуда тез ривожланаётган давлат бо‘либ, бу ҳол асосан японларнинг табиатан меҳгацеварлик ва ишбилармонлиги билан бог‘лиқдир. Дунёдаги барча янгиликлар ва юксалишлар сари интилиш, енг со‘нгги ютуқлардан фойдаланиш ва уларни янада ривожлантириш – бу япон халқининг азалий миллий одатларига айланиб қолган. Бугунги кунда Япония дунёдаги барча давлатлар учун очиқ ва ҳалқаро ҳамкорлик майдонида фаол иштирок етиб келмоқда. Япония давлати 6800га яқин ороллардан ташкил топган бо‘либ, мамлакат майдонининг 99%ни асосан енг йирик 4та орол – Хоккайдо, Хонсю, Сикоку ва Кюсю ороллари ташкил етади. Аҳолиси 127минг кишидан иборат. Аҳоли умрининг давомийлиги миллатнинг сог‘ломлигини ва аҳоли хаётининг сифатини белгиловчи муҳим бир ко‘рсаткичдир. Японлар учун оила асосий ҳаётий бойлик ҳисобланади. Бу жойда ажрашиш дунёнинг бошқа ривожланган мамлакатларга қараганда анча кам учрайди. Япония таълим тизими ҳам о‘зига хослиги билан ажралиб туради. Япония замонавий таълим тизимининг тарихи қуйидаги 5та даврга бо‘линади: 1. Асос солинган давр. 1867-1885 йилларни қамраб олади. Замонавий таълимнинг илк тузилишига асос солинган. 2. Бирлашув (консолидация) даври. 1886-1916 йилларни о‘з ичига олади. Турли мактаб қонунлари чиқарилган, тизимли таълим яратилган. етилади. Синфдан-синфга кўчиш ўқувчининг ўзлаштирганлик даражасига боғлиқ. Бошланғич таълим турли штатларда турлича белгиланган (4, 5, 6, 8 йил). Мактабларда турли хил тўгараклар, учрашувлар, саёҳатлар уюштирилади, аммо уларнинг ҳаммасига хақ тўлаш лозим. Ўрта мактаблар қуйи ва юқори босқичлардан иборат. 9-синфни битирган талабалар танлов асосида ўрта мактабга қабул қилинади. Урта мактабларда тўрт йўналишда касб-кор асослари бериб борилади. 11.4. Япония таълим тизими ва унинг ўзига хосликлари. Япония – жуда тез ривожланаётган давлат бо‘либ, бу ҳол асосан японларнинг табиатан меҳгацеварлик ва ишбилармонлиги билан бог‘лиқдир. Дунёдаги барча янгиликлар ва юксалишлар сари интилиш, енг со‘нгги ютуқлардан фойдаланиш ва уларни янада ривожлантириш – бу япон халқининг азалий миллий одатларига айланиб қолган. Бугунги кунда Япония дунёдаги барча давлатлар учун очиқ ва ҳалқаро ҳамкорлик майдонида фаол иштирок етиб келмоқда. Япония давлати 6800га яқин ороллардан ташкил топган бо‘либ, мамлакат майдонининг 99%ни асосан енг йирик 4та орол – Хоккайдо, Хонсю, Сикоку ва Кюсю ороллари ташкил етади. Аҳолиси 127минг кишидан иборат. Аҳоли умрининг давомийлиги миллатнинг сог‘ломлигини ва аҳоли хаётининг сифатини белгиловчи муҳим бир ко‘рсаткичдир. Японлар учун оила асосий ҳаётий бойлик ҳисобланади. Бу жойда ажрашиш дунёнинг бошқа ривожланган мамлакатларга қараганда анча кам учрайди. Япония таълим тизими ҳам о‘зига хослиги билан ажралиб туради. Япония замонавий таълим тизимининг тарихи қуйидаги 5та даврга бо‘линади: 1. Асос солинган давр. 1867-1885 йилларни қамраб олади. Замонавий таълимнинг илк тузилишига асос солинган. 2. Бирлашув (консолидация) даври. 1886-1916 йилларни о‘з ичига олади. Турли мактаб қонунлари чиқарилган, тизимли таълим яратилган. 3. Тарқалиш (експансия) даври. 1917-1936 йилларни о‘з ичига олади. Таълим тизими бо‘йича фавқулоддаги кенгаш тавсияларига асосан ривожлантирилди. 4. Ҳарбий давр. 1937-1945 йиллар. Милитаристик таълим тизими. 5. Замонавий давр. 1945дан ҳозирги давргача таълим ислоҳотлари. Япония таълимининг шаклланиши 1867-1868 йилларда бошланган. Япония о‘з олдига 2 вазифани: 1-бойиш, 2-г‘арб технологияларини Япония ишлаб чиқаришига киритиш масаласини қо‘йди ва бу ишни амалга ошириш учун биринчи галда таълим тизимини тубдан о‘згартириш кераклигини англади. 1872 йили “Таълим ҳақида” қонун қабул қилинди. Бунда япон таълими г‘арб таълими билан уйг‘унлаштирилган. 1893 йилда касб-таълими ё‘налишидаги 1-коллеж пайдо бо‘лган. 1908 йилда Япония бошланг‘ич таълимни мажбурий 6 йиллик қилиб белгилади. 1946-йили қабул қилинган Конститусия фуқароларнинг таълим соҳасидаги хуқуқ ва бурчларини белгилаб берди. Унда барча болалар бепул умумий таълим олиши шарт еканлиги қайд етилган. Ҳозирги замон япон таълим тизимининг таркиби қуйидагича: бог‘чалар, бошланг‘ич мактаб, кичик о‘рта мактаб, юқори о‘рта мактаб, олий таълим тизимларига кирувчи олий о‘қув юртлари. Болалар ёшларига қараб 3,2,1 йиллик таълим курсларига жалб қилинади. Японияда ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАъЛИМ муассасаларининг 59,9% - хусусий, 40,8% - давлатникидир. ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАъЛИМга Японияда катта еътибор берилади, чунки психологларнинг таъкидлашича 7 ёшгача инсон билимларни 70%ни, қолган 30%ни бутун қолган умри давомида о‘злаштирар екан. Мактабгача тарбия одатда оиладан бошланади. Япон аёллари учун оналик биринчи о‘ринда туради. Ко‘пгина япон аёлларининг айтишларича, бола тарбияси – уларнинг ҳаётларининг мақсадларидир. Япон тарбиячиларининг болаларни кичик гуруҳларга “хан”ларга бо‘либ о‘қитишлари тарбиянинг асосий хусусиятларидан бири ҳисобланади. Бу болаларда қарорлар қабул қилишга, о‘згалар фикрини ҳурмат қилиш, гуруҳ 3. Тарқалиш (експансия) даври. 1917-1936 йилларни о‘з ичига олади. Таълим тизими бо‘йича фавқулоддаги кенгаш тавсияларига асосан ривожлантирилди. 4. Ҳарбий давр. 1937-1945 йиллар. Милитаристик таълим тизими. 5. Замонавий давр. 1945дан ҳозирги давргача таълим ислоҳотлари. Япония таълимининг шаклланиши 1867-1868 йилларда бошланган. Япония о‘з олдига 2 вазифани: 1-бойиш, 2-г‘арб технологияларини Япония ишлаб чиқаришига киритиш масаласини қо‘йди ва бу ишни амалга ошириш учун биринчи галда таълим тизимини тубдан о‘згартириш кераклигини англади. 1872 йили “Таълим ҳақида” қонун қабул қилинди. Бунда япон таълими г‘арб таълими билан уйг‘унлаштирилган. 1893 йилда касб-таълими ё‘налишидаги 1-коллеж пайдо бо‘лган. 1908 йилда Япония бошланг‘ич таълимни мажбурий 6 йиллик қилиб белгилади. 1946-йили қабул қилинган Конститусия фуқароларнинг таълим соҳасидаги хуқуқ ва бурчларини белгилаб берди. Унда барча болалар бепул умумий таълим олиши шарт еканлиги қайд етилган. Ҳозирги замон япон таълим тизимининг таркиби қуйидагича: бог‘чалар, бошланг‘ич мактаб, кичик о‘рта мактаб, юқори о‘рта мактаб, олий таълим тизимларига кирувчи олий о‘қув юртлари. Болалар ёшларига қараб 3,2,1 йиллик таълим курсларига жалб қилинади. Японияда ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАъЛИМ муассасаларининг 59,9% - хусусий, 40,8% - давлатникидир. ИНГЛИЗ ТИЛИ ТАъЛИМга Японияда катта еътибор берилади, чунки психологларнинг таъкидлашича 7 ёшгача инсон билимларни 70%ни, қолган 30%ни бутун қолган умри давомида о‘злаштирар екан. Мактабгача тарбия одатда оиладан бошланади. Япон аёллари учун оналик биринчи о‘ринда туради. Ко‘пгина япон аёлларининг айтишларича, бола тарбияси – уларнинг ҳаётларининг мақсадларидир. Япон тарбиячиларининг болаларни кичик гуруҳларга “хан”ларга бо‘либ о‘қитишлари тарбиянинг асосий хусусиятларидан бири ҳисобланади. Бу болаларда қарорлар қабул қилишга, о‘згалар фикрини ҳурмат қилиш, гуруҳ аъзоларини барчасини ташаббускор бо‘лишга о‘ргатади. Бундай усул кичик мактабларда ҳам, о‘рта мактабларда ҳам давом етади. Бу гуруҳлар о‘ртача ҳар 5 ойда шаклланиб туради. Япон болаларига синфни бошқариш жуда ёқади. Шунинг учун ҳар куни болаларнинг о‘злари бошқарувчи танлайдилар. Ҳар бир бола бу вазифани бажариб ко‘ради. Бошланг‘ич мактабда о‘қитувчилар болаларни танқидга, яъни хулқларини ёмон томонларини, мактабдаги камчиликни танқид қилишни о‘ргатадилар. Бундан ко‘риниб турибдики, о‘қитувчи фақат таълим бериш билан чекланиб қолмай, боланинг ҳар томонлама ривожланишига таъсир етади. Шунинг учун ҳам Японияда о‘қитувчи касбига катта еътибор берилади. Япония ривожланган давлатлар ичида о‘қитувчининг маоши давлат рахбарлари маошидан ҳам юқори бо‘лган ягона давлатдир. Мажбурий таълим. Таълимнинг бу пог‘онаси 6 ёшдан 15ёшгача бо‘лган болаларни о‘з ичига олади. 6 йиллик бошланг‘ич таълим ва 3 йиллик о‘рта мактаб 9 йиллик мажбурий таълимни ташкил етади ва у бепулдир. Муҳтож оилаларнинг болалари бепул нонушта, о‘қув қуроллари, тиббий хизмат билан таъминланади. Зарур бо‘лган ҳолларда уларнинг оилаларига моддий ёрдам ко‘рсатилади. Шу билан бирга Японияда хусусий мактаблар ҳам мавжуд. Юқори о‘рта мактаб 10,11,12-синфларни о‘з ичига олади, бундай мактабларнинг кундузги, сиртқи, кечки бо‘лимлари мавжуд. О‘қувчиларнинг 95%и кундузги мактабларда о‘қийди. Японияда о‘қув йили – 240, АҚШда – 180 кун. Ёзги каникул июн ойининг охирида бошланиб, августда тугайди. Дарслар кунига 7 соатдан о‘тилади. Университетларга юқори ва о‘рта мактабни ёки 12 йиллик оддий мактабни битирган о‘қувчилар қабул қилинади. У ерда 460 та университет бо‘либ, 95таси давлат тасарруфида, 34таси муниципал, 31таси хусусийдир. 1- тоифадаги университетларда ҳар бир о‘қитувчига 3 нафар, 2-тоифали университетларда еса 20тадан талаба то‘г‘ри келади. Университетларга қабул қилиш 2 босқичга бо‘линади: 1-босқичи турар жойда о‘тказилади, бунинг учун ески япон тили, математика, физика, кимё, жамияцҳунослик, тарих бо‘йича тест синовларидан о‘тилади. аъзоларини барчасини ташаббускор бо‘лишга о‘ргатади. Бундай усул кичик мактабларда ҳам, о‘рта мактабларда ҳам давом етади. Бу гуруҳлар о‘ртача ҳар 5 ойда шаклланиб туради. Япон болаларига синфни бошқариш жуда ёқади. Шунинг учун ҳар куни болаларнинг о‘злари бошқарувчи танлайдилар. Ҳар бир бола бу вазифани бажариб ко‘ради. Бошланг‘ич мактабда о‘қитувчилар болаларни танқидга, яъни хулқларини ёмон томонларини, мактабдаги камчиликни танқид қилишни о‘ргатадилар. Бундан ко‘риниб турибдики, о‘қитувчи фақат таълим бериш билан чекланиб қолмай, боланинг ҳар томонлама ривожланишига таъсир етади. Шунинг учун ҳам Японияда о‘қитувчи касбига катта еътибор берилади. Япония ривожланган давлатлар ичида о‘қитувчининг маоши давлат рахбарлари маошидан ҳам юқори бо‘лган ягона давлатдир. Мажбурий таълим. Таълимнинг бу пог‘онаси 6 ёшдан 15ёшгача бо‘лган болаларни о‘з ичига олади. 6 йиллик бошланг‘ич таълим ва 3 йиллик о‘рта мактаб 9 йиллик мажбурий таълимни ташкил етади ва у бепулдир. Муҳтож оилаларнинг болалари бепул нонушта, о‘қув қуроллари, тиббий хизмат билан таъминланади. Зарур бо‘лган ҳолларда уларнинг оилаларига моддий ёрдам ко‘рсатилади. Шу билан бирга Японияда хусусий мактаблар ҳам мавжуд. Юқори о‘рта мактаб 10,11,12-синфларни о‘з ичига олади, бундай мактабларнинг кундузги, сиртқи, кечки бо‘лимлари мавжуд. О‘қувчиларнинг 95%и кундузги мактабларда о‘қийди. Японияда о‘қув йили – 240, АҚШда – 180 кун. Ёзги каникул июн ойининг охирида бошланиб, августда тугайди. Дарслар кунига 7 соатдан о‘тилади. Университетларга юқори ва о‘рта мактабни ёки 12 йиллик оддий мактабни битирган о‘қувчилар қабул қилинади. У ерда 460 та университет бо‘либ, 95таси давлат тасарруфида, 34таси муниципал, 31таси хусусийдир. 1- тоифадаги университетларда ҳар бир о‘қитувчига 3 нафар, 2-тоифали университетларда еса 20тадан талаба то‘г‘ри келади. Университетларга қабул қилиш 2 босқичга бо‘линади: 1-босқичи турар жойда о‘тказилади, бунинг учун ески япон тили, математика, физика, кимё, жамияцҳунослик, тарих бо‘йича тест синовларидан о‘тилади. Японияда олий таълим мажбурий ҳисобланади ва у касб таълими билан узвий бог‘лиқдир. Олий таълим тизими қуйидаги турларни о‘з ичига олади: 1. То‘лиқ сиклдаги университетлар (4 йил). 2. Тезлаштирилган университетлар сикли (2 йил). 3. Касб таълим коллежлари. 4. Техника институтлари. 11.5. Германия таълим тизими. Германия Федератив Республикаси 16та мустақил Федератив ерлар (вилоятлар)дан иборат бўлиб, ҳар бири шаклига кўра турлича бўлган таълим тизимига ега. Таълим муассасалари асосан давлат тасарруфида бўлиб, улар учун таълим дастурига тегишли бўлган давлат кўрсатмалари мавжуд. Таълимни жорий қилиш ва бошқариш Федерал ерлар (ФЭ) ҳукуматининг конпетенциясига киради, лекин марказ томонидан умумий рахбарлик ҳам бор: таълим вазирлиги таълим сиёсати концепциясини ишлаб чиқади, ОЎЮларини кенгайтиришга маблағ ажратади. ГФР конституциясига кўра ҳар бир Федерал Ер ўз ҳудудидаги мактаб ва олий таълимни режалаштириш ва амалиётга тадбиқ етиш бўйича ўзи жавоб беришга қарамай, барча Федерал Ерлар ва Федерал ҳукумат умумтаълим ва олий таълим муассасаларида ўқитиш курсларида бирликни таъминлаш мақсадида хамкорлик қиладилар. Федерал органлар ва Федерал Ерларнинг таълим соҳаси бўйича сиёсати келишилган: таълимнинг давомийлиги, таътиллар, ўқув дастури, имтихонларни ўзаро тан олиш, аттестатлар, мактабни тугатганлиги хақида гувоҳнома, дипломлар, унвонлар шулар жумласидандир. Ҳар бир Федерал Ерда таълим тизими хақида ўзининг қонуни мавжуд, лекин бунинг хаммаси умумий федерал қонун асосида ишлаб чиқилган. Ҳар бир Федерал Ер мактабга қатнаш вақти, ўқиш муддати ва дарсликларни белгилашда мустақилдир. Ўқув режалар ва таълим даражаси ҳар бир Федерал Ер учун турличадир. Ўқитиш дастурлари, дарсликлар вилоят хукумати босқичида тасдиқланади. Ҳар бир фан бўйича тегишли вазирлик томонидан тасдиқланган бир неча дарсликлар мавжуд бўлиб, ўқитувчи дарсликни ўзи Японияда олий таълим мажбурий ҳисобланади ва у касб таълими билан узвий бог‘лиқдир. Олий таълим тизими қуйидаги турларни о‘з ичига олади: 1. То‘лиқ сиклдаги университетлар (4 йил). 2. Тезлаштирилган университетлар сикли (2 йил). 3. Касб таълим коллежлари. 4. Техника институтлари. 11.5. Германия таълим тизими. Германия Федератив Республикаси 16та мустақил Федератив ерлар (вилоятлар)дан иборат бўлиб, ҳар бири шаклига кўра турлича бўлган таълим тизимига ега. Таълим муассасалари асосан давлат тасарруфида бўлиб, улар учун таълим дастурига тегишли бўлган давлат кўрсатмалари мавжуд. Таълимни жорий қилиш ва бошқариш Федерал ерлар (ФЭ) ҳукуматининг конпетенциясига киради, лекин марказ томонидан умумий рахбарлик ҳам бор: таълим вазирлиги таълим сиёсати концепциясини ишлаб чиқади, ОЎЮларини кенгайтиришга маблағ ажратади. ГФР конституциясига кўра ҳар бир Федерал Ер ўз ҳудудидаги мактаб ва олий таълимни режалаштириш ва амалиётга тадбиқ етиш бўйича ўзи жавоб беришга қарамай, барча Федерал Ерлар ва Федерал ҳукумат умумтаълим ва олий таълим муассасаларида ўқитиш курсларида бирликни таъминлаш мақсадида хамкорлик қиладилар. Федерал органлар ва Федерал Ерларнинг таълим соҳаси бўйича сиёсати келишилган: таълимнинг давомийлиги, таътиллар, ўқув дастури, имтихонларни ўзаро тан олиш, аттестатлар, мактабни тугатганлиги хақида гувоҳнома, дипломлар, унвонлар шулар жумласидандир. Ҳар бир Федерал Ерда таълим тизими хақида ўзининг қонуни мавжуд, лекин бунинг хаммаси умумий федерал қонун асосида ишлаб чиқилган. Ҳар бир Федерал Ер мактабга қатнаш вақти, ўқиш муддати ва дарсликларни белгилашда мустақилдир. Ўқув режалар ва таълим даражаси ҳар бир Федерал Ер учун турличадир. Ўқитиш дастурлари, дарсликлар вилоят хукумати босқичида тасдиқланади. Ҳар бир фан бўйича тегишли вазирлик томонидан тасдиқланган бир неча дарсликлар мавжуд бўлиб, ўқитувчи дарсликни ўзи танлаш ҳуқуқига ега. Шу тариқа таълимниг кўп вариантлилигига еришилади, фикрлар плюрализми таъминланади. Федерал ҳукуматнинг хуқуқлари асосий қонунларни қабул қилишда, жумладан молиялаштириш масалаларида чегараланган. Таълимдаги харажатлар ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин: бирорта Федерал Эрлар давлат умумтаълим, касбий ва олий ўқув юртларида ўқиш учун пул олмайди; барча Федерал ерларда ўқувчиларни уйдан мактабга, мактабдан уйга ташувчи автобусларни ўз ҳисобидан беради; деярли барча ўқувчиларга даврслик ва ўқув қўлланмаларни қийматининг озгина қисмига беради; маълум тоифадаги ўқувчилар ва талабаларга мавжуд федерал қонунларга кўра давлат моддий ёрдам кўрсатади. Германияда хусусий мактабларга рухсат берилган, улар орасида диний мактаблар ҳам бор. Бу мактабларда тахминан 8% ўқувчилар таҳсил оладилар. Хусусий мактаблар ўқув дастурларини танлашда давлат мактабларига нисбатан еркин бўлганлиги боис турли педагогик муқобилларнинг апробацияси ўтказилиб турилади. Секин аста дифференциялашган таълим тизими, яъни ҳар бир ўқувчига унинг қобилияти ва ўқишдаги турлича йўналишига кўра мослашувчан ёндашув киритилмоқда. Умуман олганда Германия таълим тизими бир неча босқични ўз ичига олади: 1. Элементар таълим: мактаб таълимининг 1-босқичига тегишли бўлиб, мактабгача муассасалар киради. Асосан булар болалар боғчалари, тайёрлов синфлари ва кириш гуруҳлари бўлиб, бу ерларга болаларнинг қатнашиши 3 йил давомида ота-оналар хоҳишига кўра ихтиёрийдир. 2. Таълимнинг биринчи босқичи. (Примастуфе) бошланғич мактаб, унга 6 ёшдан қатнай бошлайди. Ўқиш муддати 4 йил, Берлин ва Бранденбургда 6 йил. Бу босқичдаги таълимнинг мақсади – болаларга таълим Ининг иккинчи танлаш ҳуқуқига ега. Шу тариқа таълимниг кўп вариантлилигига еришилади, фикрлар плюрализми таъминланади. Федерал ҳукуматнинг хуқуқлари асосий қонунларни қабул қилишда, жумладан молиялаштириш масалаларида чегараланган. Таълимдаги харажатлар ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин: бирорта Федерал Эрлар давлат умумтаълим, касбий ва олий ўқув юртларида ўқиш учун пул олмайди; барча Федерал ерларда ўқувчиларни уйдан мактабга, мактабдан уйга ташувчи автобусларни ўз ҳисобидан беради; деярли барча ўқувчиларга даврслик ва ўқув қўлланмаларни қийматининг озгина қисмига беради; маълум тоифадаги ўқувчилар ва талабаларга мавжуд федерал қонунларга кўра давлат моддий ёрдам кўрсатади. Германияда хусусий мактабларга рухсат берилган, улар орасида диний мактаблар ҳам бор. Бу мактабларда тахминан 8% ўқувчилар таҳсил оладилар. Хусусий мактаблар ўқув дастурларини танлашда давлат мактабларига нисбатан еркин бўлганлиги боис турли педагогик муқобилларнинг апробацияси ўтказилиб турилади. Секин аста дифференциялашган таълим тизими, яъни ҳар бир ўқувчига унинг қобилияти ва ўқишдаги турлича йўналишига кўра мослашувчан ёндашув киритилмоқда. Умуман олганда Германия таълим тизими бир неча босқични ўз ичига олади: 1. Элементар таълим: мактаб таълимининг 1-босқичига тегишли бўлиб, мактабгача муассасалар киради. Асосан булар болалар боғчалари, тайёрлов синфлари ва кириш гуруҳлари бўлиб, бу ерларга болаларнинг қатнашиши 3 йил давомида ота-оналар хоҳишига кўра ихтиёрийдир. 2. Таълимнинг биринчи босқичи. (Примастуфе) бошланғич мактаб, унга 6 ёшдан қатнай бошлайди. Ўқиш муддати 4 йил, Берлин ва Бранденбургда 6 йил. Бу босқичдаги таълимнинг мақсади – болаларга таълим Ининг иккинчи босқичидаги у ёки бу мактабда таълимни давом еттиришга имкон берувчи асосий билимларни беришдан иборат. 3. Таълим Ининг иккинчи босқичи (Секундастуфе И) “йўналишли босқич” деб номланувчи босқичдир, унда болаларни уларнинг иқтидорига кўра ўқув муассасаларининг керакли турига йўналтиради: асосий мактаблар, реал мактаблар, гимназиялар, комплекс мактаблар. Ўқувчилар таълим хақидаги аттестатни реал ва асосий мактабларни битиргачгина олишади. 4. Таълим ИИ нинг иккинчи босқичи (Секундастуфе ИИ)га гимназиянинг юқори синфлари, шунингдек касбий таълим ва муассасаларда касбий таълим киради. Муассасаларда касбий таълим “дуал тизим” деб ҳам аталади, унда таълим ва ишлаб чиқаришда амалиёт 2 йил давомида олиб борилади, бу ўқишни тугатиш ўрна таълимни тугатиш билан тенг бўлиб, якунида фақат касбий соҳада ўқишни давом еттириш мумкин. Гимназияда 3 йил ўқиб, ўқувчилар умумий шаҳодатнома “етуклик аттестати” – абитур оладилар, бу уларга истаган олий ўқув юртига киришга имкон беради. 5. Таълимнинг учинчи босқичи олий маълумот ҳақида диплом берувчи олий ўқув юртлари ва малака ошириш ўқув муассасалари. ГФР таълим тизими умумЕвропа таълим тизимига интеграциялашган: ўқув муассасаларининг барча турлари Европа Иттифоқи (ЭС) дастурини амалга оширишга мўлжалланган, ЭИ давлатлари таълим стандартларини унификация (бир хиллаштириш) қилинади, дипломлар бу давлатларда кучга ега. Германия узоқ даврлардан бери фан ва маданият маркази сифатида машҳурдир. Шиллер, Гёте, Шнегер, Гумболдт, Кант, Гегел ва бошқалар каби буюк шоирлар, ёзувчилар, философлар ва жамоат арбоблари ҳаммага таниш. Германияда ўрта асрларда ташкил топган 1-университет мавжуд. Энг қадимий университет бу Гейделберг университети бўлиб, 1386 йил ташкил топган. 1388 йил ташкил топган Кёлн университети қадимий университетлардан саналади. Бу ўқув муассасалари қадимий анъаналари ва классик таълими билан машҳурдир. босқичидаги у ёки бу мактабда таълимни давом еттиришга имкон берувчи асосий билимларни беришдан иборат. 3. Таълим Ининг иккинчи босқичи (Секундастуфе И) “йўналишли босқич” деб номланувчи босқичдир, унда болаларни уларнинг иқтидорига кўра ўқув муассасаларининг керакли турига йўналтиради: асосий мактаблар, реал мактаблар, гимназиялар, комплекс мактаблар. Ўқувчилар таълим хақидаги аттестатни реал ва асосий мактабларни битиргачгина олишади. 4. Таълим ИИ нинг иккинчи босқичи (Секундастуфе ИИ)га гимназиянинг юқори синфлари, шунингдек касбий таълим ва муассасаларда касбий таълим киради. Муассасаларда касбий таълим “дуал тизим” деб ҳам аталади, унда таълим ва ишлаб чиқаришда амалиёт 2 йил давомида олиб борилади, бу ўқишни тугатиш ўрна таълимни тугатиш билан тенг бўлиб, якунида фақат касбий соҳада ўқишни давом еттириш мумкин. Гимназияда 3 йил ўқиб, ўқувчилар умумий шаҳодатнома “етуклик аттестати” – абитур оладилар, бу уларга истаган олий ўқув юртига киришга имкон беради. 5. Таълимнинг учинчи босқичи олий маълумот ҳақида диплом берувчи олий ўқув юртлари ва малака ошириш ўқув муассасалари. ГФР таълим тизими умумЕвропа таълим тизимига интеграциялашган: ўқув муассасаларининг барча турлари Европа Иттифоқи (ЭС) дастурини амалга оширишга мўлжалланган, ЭИ давлатлари таълим стандартларини унификация (бир хиллаштириш) қилинади, дипломлар бу давлатларда кучга ега. Германия узоқ даврлардан бери фан ва маданият маркази сифатида машҳурдир. Шиллер, Гёте, Шнегер, Гумболдт, Кант, Гегел ва бошқалар каби буюк шоирлар, ёзувчилар, философлар ва жамоат арбоблари ҳаммага таниш. Германияда ўрта асрларда ташкил топган 1-университет мавжуд. Энг қадимий университет бу Гейделберг университети бўлиб, 1386 йил ташкил топган. 1388 йил ташкил топган Кёлн университети қадимий университетлардан саналади. Бу ўқув муассасалари қадимий анъаналари ва классик таълими билан машҳурдир. Ҳозирги кунда университетлар ва бошқа олий ўқув юртлари сони сезиларли даражада ортди, таълим тизими ҳам ўзгарди. Аввалгидай гуманитар таълим анъаналари муҳим ўринни егаллайди, лекин техник таълим, назария билан амалиёт бирлиги, фанлараро таълим ҳам биринчи ўринга чиқмоқда. Олий ўқув юртлари фан ва техниканинг охирги ютуқлари – йўналишларни акс еттирувчи дастурларни киритмоқдалар. Шу мақсадда ўқув режалари қайта кўриб чиқилмоқда. 11.6. Таълим моделлари. ХХ аср жаҳон таълим тизимидаги глобал тенденциялар.Қиёсий педагогик тизим бу қиёсий педагогика методологияси асосида педагогиканинг халқаро, регионал, миллий тажрибаларини ўрганиш ва татбиқ қилиш имкониятларини аниқлаш, шунингдек, педагогик тизимни маълум давлат, регион, аниқ ўқув муассасида ривожлантириш бўйича қиёслашга йўналтирилган динамик педагогик тизимдир. Қиёслаш технологияси иккита бўлимдан иборат бўлиб, биринчиси “ўрганиш ва қайд қилиш”, иккинчиси “тузиш ва татбиқ қилиш” деб номланади. “Ўрганиш ва қайд қилиш” бўлимида қиёсий тадқиқотлар қуйидаги тартибда амалга оширилади. - таълим тизими ва унинг елементларини ривожланиш ҳолати ва йўналишларини аниқлаш; - маълумотларни тўплаш; - актларни таҳлил ва тасниф қилиш; - қиёслаш мезонларини танлаш. “Тузиш ва тадбиқ қилиш” бўлимидаги қиёсий тадқиқотлар еса қуйидагича амалга оширилади: - ўрганилаётган обектнинг прогностиц моделини тузиш; - а) таттбиқ қилиш шакли, методи ва чегаралари; б) хусусий ва умумийликни аниқлаш; - енг мақбул моделни тузиш; Ҳозирги кунда университетлар ва бошқа олий ўқув юртлари сони сезиларли даражада ортди, таълим тизими ҳам ўзгарди. Аввалгидай гуманитар таълим анъаналари муҳим ўринни егаллайди, лекин техник таълим, назария билан амалиёт бирлиги, фанлараро таълим ҳам биринчи ўринга чиқмоқда. Олий ўқув юртлари фан ва техниканинг охирги ютуқлари – йўналишларни акс еттирувчи дастурларни киритмоқдалар. Шу мақсадда ўқув режалари қайта кўриб чиқилмоқда. 11.6. Таълим моделлари. ХХ аср жаҳон таълим тизимидаги глобал тенденциялар.Қиёсий педагогик тизим бу қиёсий педагогика методологияси асосида педагогиканинг халқаро, регионал, миллий тажрибаларини ўрганиш ва татбиқ қилиш имкониятларини аниқлаш, шунингдек, педагогик тизимни маълум давлат, регион, аниқ ўқув муассасида ривожлантириш бўйича қиёслашга йўналтирилган динамик педагогик тизимдир. Қиёслаш технологияси иккита бўлимдан иборат бўлиб, биринчиси “ўрганиш ва қайд қилиш”, иккинчиси “тузиш ва татбиқ қилиш” деб номланади. “Ўрганиш ва қайд қилиш” бўлимида қиёсий тадқиқотлар қуйидаги тартибда амалга оширилади. - таълим тизими ва унинг елементларини ривожланиш ҳолати ва йўналишларини аниқлаш; - маълумотларни тўплаш; - актларни таҳлил ва тасниф қилиш; - қиёслаш мезонларини танлаш. “Тузиш ва тадбиқ қилиш” бўлимидаги қиёсий тадқиқотлар еса қуйидагича амалга оширилади: - ўрганилаётган обектнинг прогностиц моделини тузиш; - а) таттбиқ қилиш шакли, методи ва чегаралари; б) хусусий ва умумийликни аниқлаш; - енг мақбул моделни тузиш; - таълим муассасаларига татбиқ етиш. Қиёсий педагогиканинг асосий таркибий қисмлари замон ва макон омилларидир. Замон омили бир хил педагогик тизимни турли тарихий даврлар, асрлар, йилларда таққослашни назарда тутади. Бунда турли тарихий даврларда юзага келган педагогик назариялар ўрганилади. Макон омили еса турли ҳудудларда жойлашган давлатларнинг педагогик тизимларини таққослашни назарда тутади. Қуйида макон омилига кўра турли давлатлар таълим моделини таққослаб кўрамиз. Масалан: Америка модели: кичик ўрта мактаб → ўрта мактаб → катта ўрта мактаб → 2 йиллик коллеж → университет тизимидаги 4 йиллик коллеж → магистратура → докторантура. Франсия модели: оналар мактаби → ўрта мактаб → коллеж → технологик, касбий ва умумтаълим лицейи → университет → магистратура → докторантура. Германия модели: умумий мактаб → реал билим юрти, гимназия ва асосий мактаб → олий ўқув юрти → магистратура → докторантура. Англия модели: бирлашган мактаб → грамматик ва замонавий мактаб → коллеж → университет, магистратура, докторантура. Россия модели: умумтаълим мактаби → тўлиқ ўрта мактаб, гимназия ва лицей-коллеж → институт, университет, академия → магистратура → докторантура. Қозоғистон модели: тўлиқ умумтаълим ўрта мактаб → коллеж → университет, академия (бакалавриат) → магистратура → докторантура. Демак, замон ва макон омилларига кўра педагогик тизимлар моделини таққослашда янги педагогик билимлар юзага келади. Унинг мазмунида қуйидагилар акс етади: таълимнинг замонавий ҳолатини қайд етиш; таълим сиёсатини такомиллаштириш, муқобил таълим сиёсатини таклиф қилиш; таълим жараёнларида кутилаётган ҳолатларни башорат қилиш; қиёсий педагогиканинг назарияси ва методологиясини бойитиш. - таълим муассасаларига татбиқ етиш. Қиёсий педагогиканинг асосий таркибий қисмлари замон ва макон омилларидир. Замон омили бир хил педагогик тизимни турли тарихий даврлар, асрлар, йилларда таққослашни назарда тутади. Бунда турли тарихий даврларда юзага келган педагогик назариялар ўрганилади. Макон омили еса турли ҳудудларда жойлашган давлатларнинг педагогик тизимларини таққослашни назарда тутади. Қуйида макон омилига кўра турли давлатлар таълим моделини таққослаб кўрамиз. Масалан: Америка модели: кичик ўрта мактаб → ўрта мактаб → катта ўрта мактаб → 2 йиллик коллеж → университет тизимидаги 4 йиллик коллеж → магистратура → докторантура. Франсия модели: оналар мактаби → ўрта мактаб → коллеж → технологик, касбий ва умумтаълим лицейи → университет → магистратура → докторантура. Германия модели: умумий мактаб → реал билим юрти, гимназия ва асосий мактаб → олий ўқув юрти → магистратура → докторантура. Англия модели: бирлашган мактаб → грамматик ва замонавий мактаб → коллеж → университет, магистратура, докторантура. Россия модели: умумтаълим мактаби → тўлиқ ўрта мактаб, гимназия ва лицей-коллеж → институт, университет, академия → магистратура → докторантура. Қозоғистон модели: тўлиқ умумтаълим ўрта мактаб → коллеж → университет, академия (бакалавриат) → магистратура → докторантура. Демак, замон ва макон омилларига кўра педагогик тизимлар моделини таққослашда янги педагогик билимлар юзага келади. Унинг мазмунида қуйидагилар акс етади: таълимнинг замонавий ҳолатини қайд етиш; таълим сиёсатини такомиллаштириш, муқобил таълим сиёсатини таклиф қилиш; таълим жараёнларида кутилаётган ҳолатларни башорат қилиш; қиёсий педагогиканинг назарияси ва методологиясини бойитиш. ХХ аср охирида жаҳон таълим тизимида қуйидаги глобал тенденциялар ажратиб кўрсатилди: таълим тизимини демократлаштиришга интилиш, яъни таълимнинг ҳамма учун очиқлиги, таълим тизимининг узлуксизлиги, таълим муассасаларига мустақилликнинг тақдим етилиши; шахсга таълим олиш ҳуқуқининг тўлиқ таъминланиши (ҳар бир инсонга миллати, ирқи, келиб чиқишидан қатъий назар исталган турдаги таълим муассасасида таълим олиши); маълумот олишга ижтимоий-иқтисодий омилларнинг сезиларли таъсири (пулли-шартнома асосида таҳцил олиш); хилма-хил қизиқиш ва ўқувчиларнинг қобилиятларини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув-ташкилий тадбирлар кўламининг ортиб бориши; таълим хизматлари бозорининг ўсиши; олий таълим тармоқларининг кенгайиши ва талабаларнинг ижтимоий таркибининг ўзгариши; таълимни бошқариш соҳасида ўта марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган бошқарув уйғунлигини таъминлаш; ХХ аср охирида жаҳон таълим тизимида қуйидаги глобал тенденциялар ажратиб кўрсатилди: таълим тизимини демократлаштиришга интилиш, яъни таълимнинг ҳамма учун очиқлиги, таълим тизимининг узлуксизлиги, таълим муассасаларига мустақилликнинг тақдим етилиши; шахсга таълим олиш ҳуқуқининг тўлиқ таъминланиши (ҳар бир инсонга миллати, ирқи, келиб чиқишидан қатъий назар исталган турдаги таълим муассасасида таълим олиши); маълумот олишга ижтимоий-иқтисодий омилларнинг сезиларли таъсири (пулли-шартнома асосида таҳцил олиш); хилма-хил қизиқиш ва ўқувчиларнинг қобилиятларини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув-ташкилий тадбирлар кўламининг ортиб бориши; таълим хизматлари бозорининг ўсиши; олий таълим тармоқларининг кенгайиши ва талабаларнинг ижтимоий таркибининг ўзгариши; таълимни бошқариш соҳасида ўта марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган бошқарув уйғунлигини таъминлаш;