PALIZ EKINLERINIŃ ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI Reje 1. Kapusta aq gu`belegi keltiretugın zıyanı hám oǵan karsı gures sharaları. 2.Ak kanattın palız eginlerine keltiretugın zıyanı. 2. Ak kanat zıyankesine karsı gures sharaları. Kapusta aq gu`belegi. Kapusta aq gu`beleginin` rawajlanıwın baqlaw ta`biyatta jıynalg`an quwırshaqlardan ha`m sadoklarda topıraqtag`ı quwırshaqlardan ushıp shıqqan sonday-aq ushıp ju`rgenlerin tutıw ha`m jaqtıg`a tu`skenlerin tutıw jolı o`tkeriledi. Kapusta aq gu`beleginin` qıslap qalg`an quwırshaqlardan ushıp shıg`ıw mu`ddetleri jıllar boyınsha aytarlıqtay ha`r qıylı ha`m hawa rayı jag`daylarına baylanıslı boladı. Gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıwının` baslanıwı ortasha sutkalıq hawa temperaturası 14,5-16,5oC ha`m quwırshaqlardın` jaylasıw qatlamındag`ı topıraq temperaturası 18-19 oC bolg`anda baslanadı. Topıraqtın` betki qatlamındag`ı na`tiyjeli temperatura jıyındısı gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıwı baslang`an waqtına kelip 148,5-188,5 oC quraydı. Solay etip, ta`biyatta ushıp shıqqan gu`beleklerdin` ha`reketlerin bahalaw jaqtılı tutqıshlarg`a tu`sken ha`m sadoktag`ı topıraqta saqlang`an quwırshaqlardan ushıp shıqqan gu`beleklerdi bahalaw arqalı olardın` ulıwma ushıp shıg`ıwın ha`m ha`r bir a`wladının` ayırım ushıp shıg`ıw mu`ddetlerin belgilewge boladı. Kapusta aq gu`belegi birinshi a`wladının` gu`beleklerinin` ushıp shıg`ıwı may ayının` birinshi ha`m ekinshi on ku`nliginde baslanadı hm iyun ayının` ekinshi ha`m u`shinshi on ku`nligine shekem dawam etedi. Ekinshi a`wladının` gu`beleklerinin` ushıp shıg`ıwı iyul ayının` birinshi ha`m ekinshi on ku`nliginde baqlanadı ha`m sentyabr ayına shekem dawam etedi. Kapusta aq gu`belegi 3-4 a`wladı rawajlanadı. Kapusta aq gu`beleginin` qanatların jayg`anda 60 mm, ge shekem jetedi. Aldıng`ı qanatının` ortasında eki qara daqshası bolıp, qanatının` ushları qaraltım qon`ır ren`li. Zıyankes gu`belek qosımsha awqatlang`annan son`, qabırshaqları anıq ko`terilip turatug`ın, forması uzınsha shiyshe sınap ma`yeklerin top-toptan japıraqlardın` astıng`ı ta`replerine jaylastıradı. Ma`yek ren`i anıq sarı, qurtları sarg`ın ko`k ren`li denesi qaraltım daqshaları ha`m tu`kleri menen qaplang`an. Uzınlıg`ı 40-45 mm, segiz jup ayaqları bar. Quwırshaqları ashıq tu`rde bolıp jaz dawamında o`zleri zıyanlag`an o`simliklerde, atız shetlerindegi ag`ash deneli yamasa mayda sho`plerde ko`plep ushırasadı. Uzınlıg`ı 25 mm, ren`i sarg`ısh-jasıl. (1 suwret). 1- atalıq, 2- analaıq, 3- máyegi, 4- qurtı, 5- quwırshag`ı, 6- zıyanlang`an kapusta japırag`ı. Kapusta aq gu`beleginin` mayegi Kapusta aq gu`beleginin` quwırshag`ı Kapusta aq gu`beleginin` lichinkası Kapusta aq gu`belei bizin` jag`dayımızda 3-4 a`wlad beredi. Gu`belekler birinshi da`wirinde 14-30oS temperaturada aktiv ha`reketlenedi. Birinshi a`wladı mayda ortasha sutkanın` temperatura 14-18 oC da, ekinshisin iyul ayında ko`p sanda bahalawg`a boladı. Gu`belekler qosımsha azıqlandırılg`anda (gu`l nektarı menen) 2-3 ha`ptege shekem azıqlandırılg`anda 3-8 ku`nge shekem jasaydı. Kapusta aq gu`belegi qurtları ha`m gu`belekleri ushın egislikti suwg`arg`anda qolaylı mikroklimatlıq ha`m azıqlıq jag`day jaratıladı, bunı suwg`arılg`an uchastkadag`ı zıyankestin` joqavrı sanda bolıwı menen tu`sindiriwge boladı keste Kapusta aq gu`belegi qurtlarının` bir o`simliktegi sanı. 0,1-0,6 Atızlar 4.VI 12.VI 24.VI 4.VII 14.VII 24.VII 4.VIII Suwg`arılmag`an 0,1 0,3 0,5 - 0,2 0,4 0,6 Suwg`arılg`an 0,3 0,5 0,6 0,2 0,4 0,6 0,7 Kapusta aq gu`beleginin` ba`hrgi ha`m jazg`ı a`wladlarının` ushıp shıg`ıwı bizin` jag`dayımızda hawa rayı ha`m basqada sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı may ayının` basınan aprel ayının` ko`rsetkishler zıyankestin` jasaw ortalıg`ına ıg`allıqqa azıqlıq ortalıqqa, qurtlarının` rawajlanıw dawamlılıg`ına da baylanıslı boladı. Kapusta aq gu`belegi biologiyalıq ayırmashılıg`ın u`yreniw ta`biyg`ıy jag`dayda olardı quwırshaqlarının` salmag`ına baylanıslı atalıq ha`m analıq gu`beleklerinin` qatnasın anıqladıq. Usı maxsette ta`biyg`ıy sharayat jaratıwda entomologiyalıq sadoklardan paydlalanıldı. O`tkerilgen bahlawlarg`a qarag`anda, ko`pshilik sanda atalıq gu`beleklerge qarag`anda analıqlar ko`p sanda ushıp shıqtı. Gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıw da`wirinde ortasha sutkalıq hawa temperaturası 14-18 oS tı quraydı, al quwırshaqlar qıslap qalg`an topıraq qatlamındag`ı temperatura 18-19 oS quraydı. Usı da`wirdegi topıraqtın` betin qatlamındag`ı 10 oS tan joqarg`ı temperatura jıyındısı 150-190 oS boladı. Ushıp shıqqan kapusta aq gu`beleginin` jınıslıq ma`yek qoyıwshılıg`ı zıyankestin` massalıq ko`beyiwine alıp keletug`ın tiykarg`ı ko`rsetkishler bolıp, u`lken a`meliy a`hmiyetlerge iye. Ilimiy a`debiyatlardag`ı mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, gu`beleklerdin` jınısıy o`nimdarlıg`ı ja`ne qosımsha azıqlanıwının` arasında belgili baylanıslar barlıg`ı anıqlang`an. Kapusta apq gu`beleginin` jınısıy o`nimdarlıg`ı ha`m olardın` jasaw dawamlılıg`ın anıqlaw ushın ha`r qıylı azıqlıq ortalıq jaratılg`an sadoklarg`a jup osoblardan jiberip baqlaw jumısların o`tkerdik. Sadoklarg`ap gu`beleklerdin` ma`yek salıwı ushın ıdısqa kapusta o`nimligi otırg`ızıladı. Ta`jiriybeden 7 variant sınap ko`rildi: qosımsha azıq berilmegen tek g`ana ishimlik suwı berilgen, qosımsha azıq retinde qant eritpesi to`mendegi kontsentratsiyalarda berildi 5,10,15% ha`m 20% qant eritpesi paxta tu`yirtpegine sin`dirilgen tu`rinde, gu`beleklerdin` qonıwına qolayldı etip qoyıladı. Bir variantta atalıq gu`liller tuwısına kiretug`ın o`simliginin` bir top gu`li qoyıladı. Gu`l toplamı ha`r ku`ni almapstırılıp, ornına jan`ası qoyıp barıladı. Ha`r bir sadokta bir jup osoblar baqlanadı. keste Kapusta aq gu`beleginin` ma`yek qoyıwshılıg`ına ha`m tirishilik rawajlanıwına qosımsha azıqlandırıwdıń ta`siri Variantlar Bir gu`belektin` qoyg`an ma`yeklerinin` sanı Gu`beleklerdin` o`mirinin` uzaqlıg`ı (ku`n) Azıqlandırılg`an En` to`men En` joqarı Ortasha Atalıq Analıq Suw 88 260 184 6 8 Qant eritpesi 5% 558 908 671 7 9 -//- 10% 584 1496 908 9 10 -//-15% 720 1529 1116 9,6 11 -//-20% 918 1482 1243 8,5 9 Temir gu`li 549 832 688 7,4 896 Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, kapusta aq gu`beleginin` tirishilik etiw uqıplılıg`ı ha`m ma`yek qoyıwshılıq qa`siyeti belgili da`rejede azıqlıq ortalıqqa baylanıslı ekenligi ma`lim boldı. Ta`jiriybedegi gu`belekler azıqlandırılmag`anda ma`yek qoyıw sanı ortasha 146 dana o`mirinin` sozılıwı 6 ku`ndi quradı. Bul ko`rsetkish qant eritpesi berilgen variantlarda sa`ykes 671 den 1243 dana 7-11 ku`n boldı. Solay etip, ta`biyg`ıy sharayatta kapusta aq gu`belegi populyatsiyasının` saqlanıp qalıwında qorshag`an ortalıqtag`ı azıqlıq sharayat u`lken ta`sirin tiygizedi. Kapusta aq gu`beleginin` zura`a`tlikke ta`siri. Kapusta aq gu`beleginin` azıqlıq o`simliklerdi tan`law qa`siyeti boyınsha qa`dimgi polifaglarg`a jatadı. N.N.Bogronov Katkov mag`lıwmatına qarag`anda, olar ha`r qıylı orınlarda ko`beyedi, sonın` ishinde u`y qaptalı o`simliklerinde rawajlanıp zıyanlaydı ha`m atanaq gu`lliler tuwısına kiretug`ın eginlerge o`tedi. Kapusta aq gu`belegi tiykarg`ı zıyan keltiredi, siyrek jag`daylarda tu`rpi, shalg`am, salat, roj, kenep ha`m basqa o`simliklerdi ku`shli zıyanlaydı. Kapusta aq gu`belegi qurtlarının` u`lken zıyan keltiretug`ınlıg`ı I.S.German (1920) aytıp o`tip, ayrım jılları usı zıyankestin` keltirgen zıyanınan birde jaraqatlanbag`an kapusta kachanın tabıw qıyınshılıg`ın ataydı. G.S.Drujematov ha`m E.N.Jitkevich (1966) ko`rsetiwinshe ayrım xojalıqlarda kapusta egisliginde 62% ke shekem o`simlikler jaraqatlang`an. Na`tiyjede 31% o`simlikler o`nim bermegen. Kapusta aq gu`beleginin` ma`yekten shıqqan qurtlarının` qant la`blebisine keltiretug`ın zıyanına itibar beriw a`hmiyetke iye. Sebebi qurtlar japıraqtın` jumsaq etin, siyrek tamırshaların kemirip jeydi. Bunda japıraq tamırları ayaqshası ha`m tamırı arqalı qant elementlerinin` ha`reketleniwi toqtaydı. Bunnan basqa qurtlar zamarrıqlı parazitlerdi tarqatadı. Bunda zamarrıq sporaları jaraqatlang`an ornınan o`tedi ha`m o`simliktin` zıyanlang`an bo`limleri shiriydi ha`m nabıt boladı. Sobıqlı eginlerde qurtlar japıraqlardı, g`umshalardı tesip kemiredi, tu`yinsheler ishinek o`tedi ha`m tuxımlardı joq etedi. Zıyankestin` massalıq ko`beygen da`nli sobıqlı eginlerdin` da`n ha`m saban o`nimli gektarına 50-60% ke kemeyedi. A`sirese kesh piser sortları ha`m egislikler ku`shli zıyanlanadı. Kapusta aq gu`beleginin` kishi jastag`ı qurtları japıraqlardın` jumsaq eti menen azıqlanadı. Besinshi jasta kachandı jen`il kemiredi, al altınshı jastag`ı qurtlar kachandı kemirip tesiksheler payda etedi. Qurtlardın` kachandı kemirip jewi avgust, sentyabr ha`m oktyabr aylarında to`men temperaturag`a baylanıslı dep tu`sindiriwge boladı. Zıyankestin` sanı ko`beygen jılları ken` maydanlarg`a tarqaladı ha`m qurtları ha`r qıylı awıl xojalıq eginleri menen azıqlanadı. Qurtlar la`blebi o`simliginin` japıraqların ayrım jag`daylarda jer betinen shıg`ıp turg`an tamır bo`limin, ma`kke o`simliginde pochatkalardag`ı to`mengi ha`m joqarg`ı da`nlerdi kemirip jeytug`ınlıg`ı anıqlandı. Kapusta egisliginde o`simliktin` kochan oraw fazasında zıyanlanıwı onın` zura`a`tlik qa`siyetin jog`altıwına alıp keledi. Zıyankes qurtının` keltiretug`ın zıyanı aradan bir neshe waqıt o`tkennen son` qorg`aw ilajları na`tiyje bermeytug`ını keyin bilinedi Sonın` ushın o`simliktin` kachan oraq da`wirinde en` kem sanda qurtlar anıqlang`anda tez profilaktikalıq gu`res ilajların qollanıw za`ru`r. Ta`jiriybe o`tkeriw dawamında erte ha`m kesh piser kapustalardın` rawajlanıwı salıstırg`anda, kem piser kapusta tezde ha`m ko`p zıyanlang`anlıg`ın anıqladıq. Bul jaz aylarında populyatsiya sanının` tıg`ızlıg`ının` kesh kapustalarda joqarı boladı. Zıyanlang`an kapustalardın` ortasha mug`darı kem piser kapustanın` mutovka fazasında 24% ti, erte egilgen kapustada 6% ten aspadı Qurtlar tiykarınan sırtqı japıraqlardı kemirip jeydi. Ayrım jag`daylarda ishki japıraqlardı zıyanlaydı. Ishki japıraqlardı kemirgende qurtlardı kachang`a zıyan tiygizetug`ınlıg`ı anıqlanadı. Qurtlar kachan ishine 1 sm kemirek barıwı, onın` ishinde azıqlanıwı kachan ishinde qaldıq qaldırıwı, o`nimnin` saqlaw da`wirinde shiriwine alıp keledi ha`m sapasın to`menletedi. keste Kapusta o`simliginin` kachan oraw da`wirinde zıyanlanıwı Variant Zıyan beriw da`rejesi, % Erte kapusta qurt sanı 1- o`simlikte Kesh kapusta qurt sanı 1- o`simlikte 1 50 0,5 71 2 2 54 1,0 78 3 3 60 2,0 82 4 Al tazalang`anda o`nim az, salmag`ın jog`altadı. kestede ko`rsetilgendey erte kapustalardın` 50-60% al kesh piser kapustanın` 71-82% zıyanlanıwın anıqladıq. Bunda qurtlar sanı 1 o`simlikte alındı ha`m u`sh variantqa bo`lip anıqladıq. Sınap ko`riw ta`jiriybeler dawamında ovosh-palız eginlerinin` qa`wipli zıyankesleri esaplanadı. Bular kemiriwshiler, ayrım tu`rlerinin` qıslap shıg`ıw o`zgeshelikleri u`lken ilimiy qızıg`ıwshılıqlardı da`lilledi. Erte ba`ha`rde ha`r qıylı statsiyalardan jıynalg`an qurtlardın` insektariyadı bag`ıp rawajlanıwın baqlag`anda, qıs dawamında suwg`arılıp muz basıp jatqan atızlardan jıynalg`an quwırshaqlar fiziologiyalıq jaqtan jaqsı jetilisedi. Gu`belekler ko`p ma`yek salıp tez rawajlanadı. Bizin` egislik atızlarımız klimat ha`m topıraq sharayatına baylanıslı ko`pshilik bo`legin qısta gu`zgi suwg`arıw arqalı paydalanımız. Ta`jriybelerdin` ko`rsetkenindey barlıq qıslawshı zıyankeslerge qısqı suwg`arıwdın` ta`siri u`lken. Sonlıqtan zıyankeslerdin` aldın alıw baqlap anıqlaw jumısların ju`rgizgende usı jag`daylardı qatan` itibarg`a alıwımız kerek. Tájriybe waqtındaǵı zıyanlanǵan kapusta túynegi Ak kanatlar ıssıxanalardan tısqarı, ashıq maydanlarda egiletuǵın 300 aslam ósimliklerde kóbeyiw múmkinshiligi bar. Ásirese sabzavot-palız eginlerinde, gúllerde qurtları ósimliklerdiń japıraqlarınıń astınǵı táreplerine ornalasıp alıp, tkanlarına awız tútikshelerin kiritip azıqlıq zatların sorıp, denesinen bólip shıǵarǵan shireli suyıqlıqlar menen ósimliklerdi pataslap ósiwdi toqtatıp, hasılǵa zıyan keltiredi. Aq qanat-Trialeurodes vaporariorum Westw. Bul teń qanatlılar- Homoptera toparınıń, Aq qanatlılar-Aleyrodidae tuwısına kiredi Atalanǵan analıqları japıraqtıń tómengi tárepine ortasha 80-130 dana máyeklerin qoyadı. Qurtları ózine qolaylı orın tawıp awız tútikshelerin kiritip qozǵalmastan azıqlanadı, sol orında nimfaǵa (pupariy depte ataladı) aylanıp, erjetkenleri ushıp shıǵadı. Jıl dawamında (qısta ıssıxanalarda rawajlansa) 10-15 márte áwlad beredi. Issıxanada sanı kóbeygen bolsa, erte báhárden baslap ashıq maydanlardaǵı eginlerge tarqalıp, vegetaciya dáwiri aqırına deyin úlken zıyan keltiredi. Ashıq maydanlarda qıslaw jaǵdayları anıqlanbaǵan, ıssıxanalarda úzliksiz kóbeyip, qıslap shıǵadı, analıqları jas japıraqlardıń tómengi táreplerine máyeklerin (50-300 dana) qoyıp, 3-5 kúnde qurtları shıǵıp azıqlanıwǵa kirisedi. Kesh gúzge deyin sanı kóbeyip rawajlanıp, tiykarǵı atız eginlerine zıyan keltiredi. Temperatura tómenlegennen keyin úylerge, ıssıxanalarǵa kirip, sol orınlardaǵı ósimliklerde rawajlanıwın dawam ettirip, qıslap shıǵıw múmkinshiligine iye. Awil xojaliq entomologiyasinin tiykargi waziypasi – osimliklerge shibin – shirkeyler tarepinen jetkizilgen ziyandi azaytiw yamasa aldin aliw. Magliwmatlarga qaraganda jilina putkul dunyada osirilgen osimlikler oniminin 35% ti nabit boladi. Onin 14% ti ziyanli shibin – shirkeyler ulesine tuwra keledi. Bunnan tisqari 20% ti onim tasiw ham saqlaw waqtinda nabit boladi. Respublikamizdin geografik orni ham topiraq-hawa rayi sharayatlari diyqanshiliqtin hamme turlerin rawajlandiriw ushin juda qolay esaplanadi. Respublikamzdin serquyash tabiyati asirese suwgarilatugin diyqanshiliqti rawajlandiriw ushin ulken imkaniyatlarga iye. Ekinshi tarepten usi hawa rayi sharayatlari awil xojaliq eginlerine ziyan tiygizetugin har qiyli shibin- shirkeylerdin kobeyiwine qolayliq jaratadi. Orta Aziya sharayatlarinda barliq ziyankesler tez rawjlanip, jilina arqa orinlarga qaraganda bir neshshe marte kop buwin beredi. Bul bolsa osimliklerdi qorgaw ushin ziyankesler biyologiyasin, oni osimlik ham sharayat penen baylanisiwin teren uyrenip, en paydali gures shara ham usillardi qollawdi majbur etedi.